Er zijn in de jaren' 20 en het begin van de jaren'
30 legio rechts-autoritaire en fascistische organisaties in ons land geweest, sommige zo klein dat ze alleen uit een bestuur bestonden. Zinloos zou het zijn, ze alle (het waren er vele lA.v.,P.7. 2A;v.,p.I2. 3A.v.,p.IO. 4A.v.,p.I2. sA.V.,p.I9. GA.V.,p.2S.'sterke regering'
haar gezag zou doen gelden tegenover het parlement en een einde zou maken aan de politieke verdeeldheid die het land 'zwak'
maakte: zwak naar binnen, zwak naar buiten. Wilden sommigen de uitvoerende macht concentreren bij de Koningin (met herinnere zich Ellen Forest's program), anderen was niet recht duidelijk, wie hier te lande de plaats van de Duce moest innemen; nog anderen zouden al tevreden zijn indien de regering wezenlijk meer macht kreeg, vergeleken met het parlement.
Dat laatste gold in het algemeen voor wat men als de eigenlijke rechtsautoritaire richting beschouwen kan. Aanvankelijk droegen er de groeperingen een locaal karakter: zo in Den Haag het vaderlands Verbond, schepping van de toenmalige Schiedamse jeneverfabrikant Simon A. Maas die zijn politieke loopbaan vóór de eerste wereldoorlog begon als secretaris van Troelstra en in de tweede eindigde als organisatieleider van Arnold Meyers Nationaal Pront"; in Utrecht de Nederlandse Oranje-Nationalisten, een kongsi van ontevreden officieren en ambtenaren; onder die laatste een ambtenaar van de provinciale griffie, C. van Geelkerken, die ook van Sinclairs Verbond van Actualisten lid geweest was." Deze groep had als hoofdkwartier 'een herenhuis ... alwaar de nieuwe leden voor een 'bloedraad'
werden geïnstalleerd ... doch waar bovendien een buffet was - met whisky voor de heren en bier voor Jan Boezeroen'P Ook kende Utrecht het Verbond, later Nieuw Verbond van Nationalisten, eerst geleid door de hoogleraar in de Egyptologie aan de rijksuniversiteit, prof dr. H. P. Blok, later door de Amsterdamse arts dr. C. H. van der Mijle; Wichman was er een tijd lid van.é
Nog een hoogleraar van deze universiteit, prof. dr. F. C. Gerretson, was de geestelijke voorman van een groepering van meer dan locale betekenis, de Nationale Unie. Over hem iets meer.
Wij kwamen Gerretson al tegen alsdegeen die in november' 18 de Savomin Lohman en Colijn waarschuwde tegen een fictieve dreiging: Wijnkoops10 okt. 1948), p. 2 (Doc I-SIO, map c). 3 Labouchère: 'Rapporc-roav'
, p. 22. 4 W. H. Haighton:'Koninklijke'
bracht hij het tot secretaris van de directie. Toen in 1925, onder meer met fondsen van dit concern en na veel strijd, aan de Utrechtse 'universiteit een bijzondere faculteit voor de opleiding van Indische bestuursambtenaren toegevoegd werd (de 'olie-faculteit'
), bedoeld om een tegenwicht te vormen tegen het 'ethisch gedoe'
van de Leidse opleiding, werd Gerretson er hoogleraar in de koloniale geschiedenis. Strakke handhaving van het gezag en onderdrukking van alle revolutionaire oppositie stonden bij hem voorop: de Anti-Revolutionaire Partij ging hem daarin niet ver genoeg. Dat inzicht deelde een antirevolutionair Tweede Kamerlid, C. van der Voort van Zijp; deze gaf in '24 de stoot tot oprichting van de Nationale Unie; spoedig werd Gerretson haar voornaamste pen- en woordvoerder. Hij speelde een belangrijke rol in de actie tegen het Belgisch verdrag die later ter sprake komt; in '31 werd hij algemeen voorzitter van de Unie. Veel betekende zij niet; pogingen tot samenwerking met de Bijzondere Vrijwillige Landstorm enmet eenconservatieve jongeren-organisatie, het Nationaal Jongeren Verbond, mislukten. In' 32 noemde de algemeen secretaris de Unie '
de enige der onderscheiden herstelbewegingen die de universeel-fascistische gedachte op historisch Nederlandse grondslag heeft uitgewerkt" In ' 33 wenste Gerretson dat de Unie en het Verbond voor Nationaal Herstel (het komt aanstonds ter sprake) steun zouden verlenen aan de Kamer-candidatuur van de toenmalige leider van de Algemene Nederlandse Fascisten Bond, Jan Baars, hetgeen door Nationaal Herstel dat Baars als een ordinaire schreeuwlelijk beschouwde, geweigerd werd; met die Bond en weer een ander groepje, de Fascistische Jongeren Bond, richtte Gerretson in de herfst van '33 de Corporatieve Concentratie op. Een gemeenschappelijk blad kreeg als titel De Vuurslag, als redacteur een figuur die in achterdocht niet voor Gerretson onderdeed en hem in politieke bemoeizucht overtrof, jhr. R. Groeninx van Zoelen; hem zullen wij nog tegenkomen in de bewogen herfst van '40. De Concentratie viel na zes maanden uiteen. De Nationale Unie werd toen op de lijst van voor ambtenaren verboden verenigingen geplaatst: Gerretson trok zich in zijn studeerkamer terug: een teleurgesteld fascist - geen NSB' er. 2 Alles waarin Mussert toen reeds Hitler25' de verheffing van de natie'
'het voorgespiegelde doel'
van de NSB zijn, als haar 'werkelijk doel'
noemde Gerretson in oktober '32, bedoeling en effect verwarrend, 'de voorbereiding van de dienstbaarheid ... aan vage, met de geest en de traditie van het volk in noord en zuid strijdige, pangermanistische dromerijen en pruisische annexatielust'i
Wij vermeldden zojuist het Verbond voor Nationaal Herstel. Daarover nu iets meer.
Tot zijn oprichting had in de herfst van '32 de oud-opperbevelhebber van land- en zeemacht uit de eerste wereldoorlog, generaal Snijders, het initiatief genomen. Met het hem veertien jaar tevoren verleende ontslag had hij zich innerlijk niet verzoend; in het midden van de jaren '20 was hij een tijd lang aangesloten geweest bij Sinclair de Rochemonts fascistische organisatie.ê Nationaal Herstel kreeg evenwel geen fascistisch maar een typisch autoritair karakter. Het Comité viill Initiatief bestond uit vijf-en-veertig notabelen, onder hen zes hoge militairen, onder deze de directeur van de Hogere Krijgsschool, de kapitein-luitenant-ter-zee J. Th. Furstner die in de Londense periode minister van marine zou worden.Wat onderscheidde dit verbond van de burgerlijke en van de confessionele partijen I Het liet voor de verkiezingenvan april '33 een manifest verschijnen waarin het o.m. opkwam voor:
'Versterking van het overheidsgezag; géén treden van het parlement op het terrein der uitvoerende macht; volksvertegenwoordigers die het nationaal belang stellen boven het partij-, groeps- of klassebelang; grondwetswijziging in nationale geest; verandering van het kiesstelsel; bevordering van de rijkseenheidsgedachte: aanmoediging tot vorming en bescherming van kleine vermogens; één algemene Nederlandse radio-omroep; tegengaan van overmatige arbeidsbeperking (winkelsluiting).'3
Snijders trad als lijsttrekker op, maar alleen als zodanig: gekozen, zou hij geen zitting nemen in de Kamer. Dat kon de no. 2 van de candidatenlijst doen, mr. dr. W. M. Westerman, kabinetschef van de Haagse burgemeester, want Nationaal Herstel bracht het met ruim 30 000 stemmen (0,82 % van het totaal aantal) tot één zetel: bijna 22% van die stemmen was uit slechts één van de achttien kieskringen afkomstig: Den Haag." In de Kamer ging van mr. Westerman maar weinig uit. Zijn hart trok hem meer en meer naar deF.inp.Zulks onder invloed van een neef die ijverig lid was'Rapport-rea-r'
, p.3Manifest in DoeDen Haag alleenleverde vrijwel evenveelstemmen op alsde provincies Friesland,Groningen, Drente, Overijsel,Limburg, Noord-Brabant en Zeeland samen.
'die'
, schreef hij, 'nu eenmaal mijn volle sympathie heeft'
. Mussert wees hem terug ; Westerman hoopte toen, 'ook in de nieuwe Kamer voor de NSB goed werk (te) kunnen doen'. i Die hoop ging niet in vervulling: bij de verkiezingen van mei ' 37 (door Nationaal Herstel gevoerd onder de leus: 'Weg met Moskou! Geen Mussert! Alleen Oranje l'P, bleek dat het verbond meer dan drie-kwart van zijn kortstondige aanhang verloren had. Wester;" man werd spoedig lid van de NSB; spoedig bedankte hij weer."
Tot de initiatiefnemers van het Verbond had, in '32, blijkens de oproep, ook behoord 'J. Smid, oud-referendaris bij het departement van landbouw'.
Smid verdient onze aandacht want hij was toen reeds adviseur, ja geestelijk leider van een merkwaardige beweging van protesterende boeren die zich 'Landbouwen Maatschappij'
noemde.