Voor al de miniem-kleine, vroeger al geschetste Nationaal-Socialistische Nederlandse Arbeiderspartijtjes was het gefundenes Pressen, Mussert als 'Jodenvriend'
af te schilderen en hem daarmee zwart te maken bij de Duitse NSDAp'ers. Wanthoezeer een de Joode, een van Rappard, een Kiuyt elkaar ook als concurrenten zagen en bereid waren, elkaar als mededingers naar Hiders gunst de strop om te doen, hen verbond een gemeenschappelijke, dodelijke jaloezie jegens de hoofdingenieur uit Utrecht wiens NationaalSocialistische Beweging het presteerde, het secte-stadium te boven te komen waarin hun eigen groeperinkjes steriel verkommerden.
De eerste botsing deed zich voor in mei '33. Een aantal Nederlandse verenigingen te Goch had Mussert uitgenodigd, op zaterdagavond 13 mei ter plaatse te komen spreken. De Duitse autoriteiten hadden er verlof voor verleend; plaatselijke formaties van de SA en SS waren van plan geweest, de leider van de NSB feestelijk te ontvangen, maar dat leek de organisatoren minder wenselijk. Nu werd Musserts spreekbeurt vrijdag 12 mei in Het Volk gesignaleerd. De Joode las dat bericht samen met twee volgelingen; hunJ.' '
Die gaat onder onze duiven schieten!' De drie vertrokken de volgende ochtend meteen naar Goch '
envemamen daar dat de SS en SA in het naburige Anspach schietoefeningen hielden. Zij gingen er direct heen en zochten de SS-leider op. Zij wisten deze leider te suggereren dat de heer Mussert ... zeer gevaarlijk is en hem te overreden, een afdeling SA en SS naar Goch te zenden' want de NSB, aldus hun giftig betoog, was 'semietisch'
. NationaalSocialistische Beweging? Het mocht wat! De NSB was de 'Nieuwe Semieten Bond'
P
De zaal was stampvol. De voorzitter van de plaatselijke Katholieke St. Jozefsvereniging opende, 'in erbarmelijk Nederlands'
2 de hoop uitsprekend dat 'honderd procent der aanwezigen'
zich als lid der NSB zou opgeven '(Hoera-geroep)'.3 Mussert kreeg het woord, maar terwijl hij nog bezig was, drongen opeens SA- en SS-lieden de zaal binnen. Een van de Joode's trawanten sprong in SA-uniform op het podium:
, 'Dames en heren'
, roept hij uit en hij spreekt met meer vuur dan Mussert, 'weet U dat U bedrogen wordt door deze Mussert? Hij een nationaal-socialist? Om te lachen! Ziet naar het toneel: wat mankeert aan zijn vaandels? Het hakenkruis! Wat mankeert aan de naam van zijn partij? Het woord arbeider! Deze Mussert is een ordinaire bedrieger!'
(Geroep:
'Foei! Hang hem op!'
) 'Een verrader! Met zijn stelletje gedegenereerde aristocraten wil hij zich voor een arbeidersvriend uitgeven. Hij is het niet!'
(Geroep:
'Dood aan Mussert!'
) 'In zijn blad richtte hij laatst het woord tot de Joodse lezer'
, (Geroep:
'Foei! Schande!'
) 'Hij praat dus met Joden in plaats van ze op te hangen, te verdelgen! De helft van de leden der Mussertpartij zijn Joden!'
Ongehoorde beweging in de zaal ... Tenslotte krijgt de voorzitter het woord: 'Mannen'
, zegt hij, 'ik wist niet wie Mussert was'
. (Geroep:
'Schurk, dat moest je weten!'
... ) 'Heus, ik wist het niet. Wij willen slechts één Nederlandse partij: die Hitler in alles blindelings volgt'.
De Hollandse SA-man springt weer naar voren: ' ... Wij voeren het hakenkruis, wij zullen de Joden uitroeien. Maar zij daar: het zijn Jodenschurken! In hun gebouw hangt de foto, niet eens van Hitler, maar van Mussolini. Zij hebben mij eens gezegd, zo min mogelijk met Hitler te doen te willen hebben!' ,
Meer was niet nodig. 'Hang ze op!'
werd nu overal geroepen, het Horst Wessellied aangeheven," Mussert, weggehoond, kwam niet meer aan hetDeze.inlichtingen wist een NSB'er, zich niet als zodanig voordoend, opmei aan de voorzitter van de afd. Amsterdam van de Joode's NSNAP te ontfutselen blijkens rapport vanjuni (a.v., mapmeimeimeigedeeltelijk aangehaald door Zaal:p.'Albert van Waterland'
) bleef meester van het terrein.
Maar ook van Rappard en Kruyt lieten zich niet onbetuigd. Herhaaldelijk ranselden hun volgelingen in Duitsland NSB' ers af, voor andere NSB' ers dreigde zomer '
34 'zelfs gevaar dat zij hun werk zullen verliezen. Alles vanwege de [odenkwestie'i! Het hield niet op. Kruyts aanhang betoogde i egens de autoriteiten dat het partij-teken van de NSB als grondmotief 'das Freimaurer- ader ]uden-Dreieck' had 2 en liet aan elk die ze lezen wilde, pamBetten zien waarin beweerd werd dat onder 69 NSB' ers in groep Zuid te Amsterdam (leden van het Verdinaso hadden, een 'onderzoek'
instellend, alle 69 'persoonlijk gezien'
) 'minstens 14 Joden'
waren, 'd.w.z. 20 procent!!' Mussert was'
met vele andere functionarissen' Vrijmetselaar, de Vrijmetselarij werd door Joden beheerst, ergo:
'De NSB is een gewillig werktuig in .de handen van het internationale jodendom!"
'Parwerck is Meester van Stoel der Loge in Amsterdam. Hij staat in directe verbinding met meerdere joodse grootbankiers! Hij is de fmancier en oprichter van de naaktcultuur in het Gooi! Hij staat buitendien in directe verbinding met Moskou en de Tweede Internationale!"
- en meer van die aantijgingen. Ze vonden herfst' 35 een echo in Der Sturmer: 'Bin paar tausend SA-Männer van Kruyt verursachten dent ]uden mehr Angst als 30 000 Faschisten der Mussertbeioegung.": Enkele maanden later werd in hetzelfde schendblad 'Die ]udenpartei des Herrn Mussert' afgewogen tegen 'Der ehrliche Kampf des Majors Kruyt'6 men kan zich indenken, naar welke kant de weegschaal doorsloeg.
Gevolg van dit alles was, dat langzaam-aan in kringen van de NSDAP de mening postvatte, dat de NSB een 'burgerlijke'
, misschien een fascistische, maar zeker geen nationaal-socialistische beweging was. Dat zou na mei' 40 nog belangrijke gevolgen hebben.
Het had ook al gevolgen voordien.
De Duitse autoriteiten toonden niet de minste neiging. de partij van Mussert te bevoordelen boven die van Kruyt of van van Rappard. De voortdurende gevechten en schermutselingen tussen de in Duitsland wonende aanhangers van alle drie die buitenlanders waren hun wel een doorn in het
Der
'ers of NSNAp'
ers regering en publieke opinie in Nederland zouden prikkelen. De Nederlandse regering wenste geen openlijke actie of manifestaties van NSDAp'ers die in Nederland woonden (wij komen hier in ander verband op terug) - dan kon de Duitse moeilijk datzelfde wèl permitteren aan Nederlandse nationaal-socialisten die in Duitsland leefden en werkten. December' 33 werden alle bijeenkomsten vanNederlandse nationaal- . socialisten in Duitsland verboden; in de grensprovincies mochten zij zich ook niet in uniform vertonen.' Juli '34 werden besloten vergaderingen weer toegestaan maar zij bleven aan strikte regels gebonden: de Nazivlag of afbeeldingen van Hitler mocht men er bijvoorbeeld niet vertonen.ê
De aanhang van de NSB was ookonder de Nederlanders in Duitsland niet zo groot (december' 36, om een voorbeeld te noemen, waren er nog geen lIDO leden, van wie bijna 70% in het Ruhrgebied woonde)", maar altijd nog van dezelfde orde van grootte als die van de beide NSNAp'en. Voor iedere Duitser die iets van de verhoudingen in Nederland wist, was het evenwel duidelijk dat van Rappard en Kruyt in hun eigen land niets te betekenen hadden. 'In unserem Interesse kann es nur liegen', schreef februari '37 een ambtenaar van de Duitse legatie in Den Haag, 'wenn die nationalsozialis tischen Splitterparteien in Holland verschwinden und in der NSB aufgehen'.4 Verder dan tot contacten met de middelste regionen van de NSD AP brachten, schijnt het, Kruyts mensen en van Rappard het niet. Zij vonden er geinteresseerde toehoorders voor hun rancuneus gestook maar daar bleef het dan ook bij. Alleen Mussert kwam hoger op.
Hoger op, maar niet zonder aarzelingen en die aarzelingen kwamen van twee kanten: van de Duitse en van de zijne.
De Duitse eerst - en dan mogen wij beginnen met aan te nemen dat men in Berlijn in Mussert nauwelijks belang stelde vóór zijn NSB in april' 35 bijna 8 % van alle stemmen behaalde. Medio mei stuurde de Gestapo uit Recklinghausen een lang rapport over de NSB naar Berlijn waarin als26 febr. 1937, van de Deutsche Gesandtschaft Den Haag (Boltze) aan het Auswärtige Amt (FOjSD,
Nu Mussert.
Ten tijde van de oprichting van de NSB stond Mussolini negen jaar aan het hoofd van Italië; het was toen de vraag of Hitler ooit zulk een positie .in Duitsland zou veroveren. De reactionairen en fascistisch-gezinden in het Utrechts milieu met wie Mussert in de jaren '20 contact had, keken naar Rome - niet naar Berlijn, zeker niet naar München. Mussolini werd ook door Mussert zonder reserve bewonderd; jegens Hitler waren zijn gevoelens veel gecompliceerder, beduchtheid was er een van. Met Mussolini zocht hij dan ook contact voor hij zulks met Hitler deed. Dat duurde even, maar toen de NSB in de fase van haar snelle groei verkeerde, slaagde Mussert er in, juni '34 voor de eerste maal door de Duce ontvangen te worden. Voor de introductie zorgde een zekere mr. H. van Buuren, goed kenner van Italië en het Italiaans, toentertijd internationaal wapenhandelaar en lid van de NSB4 (wij zullen in een later deel nog zien, hoe duur die introductie mr. van Buuren zomer '40 in Londen te staan kwam). Maar zondag 3 juni '34 was het dan zo ver: 'Om 12 uur precies audiëntie in het Palazzo Venezia'
, legde Mussert, op het bezoek terugziend, vast: 'Het paleisgrandioos ... Werkvertrek: een enorme zaal; aanhet eind eenbureau. Daarachter Mussolini. Bij mijn binnenkomst stond hij op, beantwoordde de
1 Rapport, 14 mei 1935 door de Staatspolizeistelle Recklinghausen aan het Geheime Staatspolizeiamt gezondenmet afschriftaan het Auswärtige Amt (a.v., E 551843-52). 2 Brief, 5 juni 1935, van Graf Zech aan het Auswärtige Amt (a.v., E 551871-72). 3 Concept. 13 juni 1935, voor een telegramvan het Auswärtige Amt aan GrafZech (a.v., E 551873). 4 H. M. Hirschfeld, Ia dec. 1960.'Het volk is als een vrouw, het gaat mee met de sterkste.'
Mussolini is klein van postuur: ongeveer mijn grootte. Er gaat een zeer grote charme van hem uit. Ik kan mij volkomen begrijpen de gevoelens van de Italiaan die bereid is voor hem de dood in te. gaan."
Het waren voor Mussert, zo schreef hij de Duce toen hij drie dagen later óók nog zijn portret mocht ontvangen, '(des) moments inoubliables'?
Zes weken later, eind juli '34, werd de Oostenrijkse kanselier, dr. Engelbert Dollfuss, in Wenen door Oostenrijkse Nazi's vermoord. In dit verband willen wij slechts vermelden dat de wijze waarop Mussolini, uit vrees voor Duitsland, Oostenrijk te hulp kwam, Musserts volle instemming had. Spoorslags stuurde hij een afgezant naar Rome met een brief waarin hij het fascisme 'het heil van Europa'
noemde" - het fascisme, niet het nationaalsocialisme. Want aan de top van de NSB voelde men zich in die vroege jaren eerder afgestoten door Duitsland dan aangetrokken. Er werd getwijfeld aan de betrouwbaarheid van de Duitse propaganda; uit de discussies in vertrouwde kring zou men geneigd zijn, zelfs af te leiden dat men het Derde Rijk als een in menig opzicht onaangenaam verschijnsel zag.
Zo werd eind april' 35 door de Algemene Raad overwogen '
om enige bevoegde personen naar Duitsland te zenden teneinde aldaar een serieus onderzoek betreffende de kerkelijke strijd, werkloosheid enz. in te stellen. Daarover zou dan rapport aan de Algemeen Leider worden uitgebracht. Aan de hand van dit rapport zal de redactie (van Volk en Vader/and), zo dit geschikt lijkt, een-en-ander publiceren. De Algemeen Leider zegt, dat het onmogelijk voor ons is, Duitsland volkomen te negéren daar wij, zowel in economische als in geestelijke zin, te nauw samenhangen."
Korte tijd later, wij gaven dat al weer, trachtte Mussert een gesprek met Hitler te bewerkstelligen. De poging faalde en hij legde zich daarbij neer. Maar wel knoopte hij in diezelfde tijd opnieuw contact met Mussolini aan. VanGeelkerken zond hij naar de Duce
'teneinde deze in te lichten over de stand der NSB'
. Hier bleek al opnieuw uit dat Mussert zich toen liever opMusserts verslag z.d. (Archief NSB, mapa).Brief,junivan Mussert aan Mussolini (a.v., maph).Brief,julivan Mussert aan Mussolini (a.v.). • NSB, Algemene Raad, notulen, 29 april 1935 (Notulencahier, p. 13, a.v., map 38'via hem hoopte hij'
, aldus later van Geelkerken, 'bij het Vaticaan gedaan te krijgen, dat men zich van daar uit zou mengen in de richting van de Rooms-Katholieke Staatspartij in Nederland en in de houding der bisschoppen."
Die hoop ging niet in vervulling: het zal straks nog blijken. Maar toen Mussert, zulks ter voorbereiding van een gesprek met de Staatssecretarisvan de Paus, kardinaal Pacelli, op 12 juni 1936 Mussolini voor de tweede maal bezocht, was in de houding van de twee gesprekspartners jegens Duitsland een beslissendewending ingetreden: van de sancties tegen Italië, afgekondigd als reactie op Mussolini's inval in Abessynië, had Hitler zich demonstratief afzijdig gehouden. Dat had niet aileen Mussoliril maar ook Mussert die zich met hem solidair verklaard had, in de richting van Duitsland doen opschuiven. 'Terloops'
, aldus Mussert in zijn verslag over dat tweede onderhoud met de Duce,
'heb ik gesproken over het feit dat fascisme en nationaal-socialisme elkaar moeten steunen. Waarop hij antwoordde dat hij dat begreep en een goede verstandhouding met Duitsland wenste."
Zo kwam het tot Musserts tweede poging om tot Hitler door te dringen en deze werd met succes bekroond.
In september '36 was, met de gebruikelijke massale demonstraties, in Neurenberg de jaarlijkse politieke wapenschouw van de NSDAP gehouden. Mussert had er graaf d' Ansembourg heen gezonden; de graaf was er 'diep onder de indruk van deze Nationaal Socialistische Volksgemeenschap gekomen, maar ook van de strijdgeest die er heerst en waarvan wij, NSB'ers'
, zo meende hij, 'nog heel wat konden overnemen.P Ook Rost van Tormingen was in Neurenberg geweest. Kort tevoren had deze met Mussert afgesproken dat hij zijn taak als Volkenbondsgedelegeerde in Wenen zou neerleggen en naar Nederland terugkeren om er de leiding te nemen van een dagblad dat de NSB zou gaan uitgeven. Ook had Rost van Tormingen beloofd dat hij zou trachten, een ontvangst van Mussert door Hitler tot stand te brengen. Op 20 augustus had hij zelf voor het eerst Hitler kunnen spreken. 'Uw bezoek zou hem welkom zijn'
, rapporteerde hij nog diezelfde dag aan
Het kon. En in aanwezigheid van een ambtenaar van het Büro Ribbentrop werd Mussert op I6 november I936 door Hitler ontvangen. 'Eerste indruk:: krachtig; gespierd; hard maar profeet, grote heldere blauwe, althans lichte ogen met zeer bizondere, bijna bovenaardse glans. Voor het eerst in mijn leven iemand ontmoet waarvan ik de meerderheid onmiddellijk erken', aldus de twee-en-veertigjarige leider van de NSB in het verslag dat hij enkele dagen later schreef. 'Gelukkig volk dat zulk een Leider heeft.'
In het onderhoud bracht Mussert alleen de tegenwerking die hij van de katholieke bisschoppen ontving, ter sprake: kon Hitler daar via het Duitse Episcopaat een einde aan maken? Hitler wilde dat wellaten proberen: 'De taak van de Kerk'
, doceerde de Führer,
'ligt in het geloof en niet in de politiek ... Nooit strijd gezocht. Maar de Kerk heeft altijd tegengewerkt.'
Na een half uur stond Mussert weer op straat. Aan het onderwerp van de vertrauliche Zusammenarbeit gegen den Bolschewismus was hij niet toegekomen.
Een week bleefhij in Berlijn, zulks in diep geheim: geen woord verscheen in Volk en Vaderland, geen woord in Het Nationale Dagbl~d. Hij sprak er (dat was Hitlers advies geweest) met de Reichsminister für die kirehlichen An gelegenheiten, Kerrl, maar niet alleen 'over de strijd van de kerk tegen ons. Tevens over de actie van De Maasbode en Der neue Weg van Oldenzaal' (hij bedoelde het anti-nationaal-socialistische, in Oldenzaal uitgegeven, kathovanaan Notiz 34
lieke weekblad Der deutsche Weg). 'Beiden staan in verbinding met Duitse
geestelijken. Weten alleen niet met wie.' Hij sprak met Goebbels ('Zeer
sympathiek . .. Alles wat wij beleven, hebben zij ondervonden. Altijd doorzetten. Kwestie van karakter. Geen compromissen. Niet 'netjes'
willen
zijn ... De massa gewonnen, dan komen de intellectuelen met bosjes ...
vollof over Rost van Tonningen'). Hij sprak met Goering, eerst samen met
d' Ansembourg ('Het belangrijkste maar tevens voor ons zelfsprekendste was
dat hij op zijn erewoord verklaarde nu niet en nooit zou Duitsland één
vierkante meter grond van N ederland begeren'), maar nadien, op eigen
uitdrukkelijk verzoek, onder vier ogen met diezelfde Goering: 'Met hem ruim een half uur alleen gesproken, over het grote wereldprobleem
Europa contra wereld-bolsjewisme. Met de vinger op de kaart van Europa en
Azië alle zaken besproken. Mijn intuïtie, die ik bijna vijf jaren gevolgd heb, bleek volkomen overeen te stemmen met de feiten, zoals die zich ontwikkelen.
De belangrijke vraagpunten hier besproken kan ik zelfs niet aan het papier toe
vertrouwen ... Vaster dan ooit staat mij voor ogen dat het bestaan van ons land
er van afhangt of wij bijtijds en goed onze rol kunnen vervullen, die het lot ons
heeft toebedeeld." Welke rol e Het antwoord ligt voor de hand: de NSB, eenmaal aan de
macht, moest er voor zorgen dat N ederland zich zo nauw mogelijk bij het
Derde Rijk aansloot. Eenmaal aan de macht - was dàt geen fictie 1 Niet in
het perspectief van de partijleider die anderhalf jaar tevoren met één slag
bijna 8 % van alle stemmen verworven had en die zo naïef was te menen
dat hij min of meer automatisch van 8 % op IS zou komen, van IS op 40,
van 40 op 90. 'Mussert', zo rapporteerde aan Hitler de organisator van de
Reichsarbeitsdienst, Konstantin Hied,
'sprach sehr zuversichtlich über seinem Kampf in Holland, glaubt aber noch drei-vier
Jahre Zeit zu brauchenum vall durehstossen zu können. Er sprach von der Angst die man
in Holland var Deutschland habe und erklärte mir gegenüber, dass sa ein kleines biseken
Angst auch er selbst nicht loswerden könne"
- een gesprek, vlak na dat met Hitler gevoerd, maar waar Mussert in zijn
verslag met geen woord melding van maakte. Waarom niet 1 Had hij
misschien iets te openhartig van zijn 'kleines bisschen Angst' gerept, iets te
opschepperig van zijn politieke zelfverzekerdheid ('I~och drei-vier Jahre')
getuigd 1
1 Musserts verslag: 'Berlijnse reis 15-22 november 1936'
in RvO, Het proces
Mussert, p. 3II-14. 2 Aktennotiz van HierI, 17 nov. 1936 o.a. aan het Auswärtige
Amt gezonden (FOjSD, 329542). 34
Voor die angst was in elk geval alle reden, voor die zelfverzekerdheid geen enkele.