Op maandag 12 mei ontving de Nederlandse pers instructie, 'het bericht omtrent het verongelukken van Hess'
'op niet-sensationele wijze, te publiceren: hoogstens één kolom breed, en niet in vet.' Een dag later werd gelast dat terzake uitsluitend '
het ambtelijk Duits materiaal' afgedrukt mocht worden; foto's en commentaren werden verboden.ê 'Die Presse wird nul' wenig oder überhaupt nichts mehr über den Fal! Hess bringen', zei Generalkommis sar Schmidt op de r sde tegen zijn naaste medewerkers."
Het bedremmeld zwijgen van de gelijkgeschakelde pers bevorderde dat in bezet gebied des te intensiever over de vlucht van Hess gesproken werd. 'Wij zijn hier sinds gisterenavond al'
, schreef freule op ten Noort, een van Rost van Tonningens vrouwelijke volgelingen, dinsdag 13 mei aan een relatie, 'allemaalontdaan over het bericht van Hess. Het is zo volkomen onbegrijpelijk dat je steeds zit te zoeken naar de motieven die de man gehad kan hebben ... Puur verraad kunnen we van Hess niet aannemen maar wat een pracht-propaganda zal de tegenpartij er uit slaan! Vanmiddag had ik de Engelse berichten uit Engeland aan, ze juichten natuurlijk! 'Greatest sensation since the outbreak of the war.' ... Vader juicht ook! Enfin, alles wat er tegen is, doet dat.'!
'Bei den in den Niederlanden wohnenden Reichsdeutschen hat der Fall Hess', zo rapporteerde de Sicherheitsdienst, 'tiejste Erschütterung' gewekt; men zag er het gebeurde als 'der schu/erste moralische Schlag für die NSDAP. Auch in Kreisen der Wehrmacht hat diese Meldung deprimierend gewirkt ... In deutsch [reundlichen Krelsen steht man den Vörgangm ziemlich ratlos gegenüber.'5
Diepe neerslachtigheid bij de NSB' ers en andere pro-Duitsers - des te groter was de vreugde bij de overweldigende meerderheid van het Nederlandse volk. Grapjes bij de vleet! 'Hitler staat in zijn hemd, hij is zijn Hess-je
iiber bei J.P. S. Heerema (Doe 1-1421, a-r). 5 'Meldungen aus den Niederlanden', 45 (20 mei 1941), p.'n rechterhand zit in Engeland'
, 'Ken je het telegram al dat Churchill aan Hitler gezonden heeft? 'monster ontvangen stop zend hele partij'
De commissaris van de provincie Zuid-Holland, jhr. mr. H. A. van Kamebeek, zei in die dagen tegen een bezoeker dat hij het gebeurde als 'het begin van het einde'
beschouwde.' Zo dachten tallozen en die opinie werd versterkt door geruchten die alom de ronde gingen doen:
'Oproer in Hamburg en Keulen, Ribbentrop naar Rusland gevlucht, massa's Duitse vrouwen die over onze grens trachten uit te wijken en door ijlings derwaarts gedirigeerde marechaussees worden tegengehouden, de NSB'ers hier gewaarschuwd en naar Mofrika vervoerd, alle communisten gearresteerd en ga zo maar door!"
In Ijmuiden maakte op 17 mei de Ijmuider Courant met een bericht aan de gevel bekend dat volgens een Zwitsers persbureau Hitler en von Ribbentrop voor besprekingen naar Frankrijk zouden zijn vertrokken; dit was 'van bevoegde Duitse zijde'
tegengesproken waarbij nog opgemerkt was: 'Uit de aard der zaak kan de plaats waar zij zich bevinden, niet worden opgegeven.' '
Het publiek dat voor het gebouw stond', aldus het illegale Parool, 'trok er de conclusie uit dat Hitler en von Ribbentrop zoek waren ... Van alle kanten klonken uitroepen: 'Hitler en Ribbentrop zijn verdwenen!' '
Hoera, ze zijn weg!', 'Hitler is gevlucht! De moffen gaan 'm smeren!' '
Leve de koningin!' In een oogwenk was het zwart van de mensen. Heel Ijmuiden liep uit. Onbekenden drukten elkander de hand ... Spoedig begonnen grote groepen te zingen en te hossen om de komende ineenstorting van het Nazi-rijk te vieren. Duitse soldaten die voorbij kwamen, zwaaide men toe en men riep dat ze hun pakje maar moesten uittrekken, want het was nu afgelopen ... Een Duits soldaat die op wacht stond en het nieuws hoorde, gooide zijn geweer en verdere uitrusting op de grond ... en zei: 'Zo, als Hitler ook al verdwenen is, dan kan ik er ook tussen uit trekken. Ik ga aan de boemel in Amsterdam!' Onder de plaatselijke NSB'
ers ontstond een paniek. Ze haastten zich, de beruchte plakkaten van hun landverraderspartij van hun ramen te verwijderen. De meesten hielden zich schuil. Anderen dronken zich een stuk in de kraag. Voor het huis van de beruchte Woudenberg, commissaris van het NVV, ontstond een grote samenscholing 'Gaanjullie maar weg'
, zeiden de vrouwen tot de aanwezige mannen, 'laat hem
'voor wie hij zou zijn'
!'1
Geen wonder was het dat nauwelijks tien dagen na de I eerste berichten over 'de vlucht van Hess'
(daar werd nog druk over gesproken) de viering van het vijftigjarig' bestaan van de Philipsfabrieken te Eindhoven (23 mei) zich tot een grandioos nationalistisch feest ontwikkelde. Grote stoeten (de politie schatte het aantal demonstranten op zeventienduizend man) trokken er 's middags door de straten; luidkeels zong men vaderlandse liederen en de populairste liedjes van 'De Watergeus'
. 'Iedereen'
, aldus een ooggetuige, 'vond thuis de reeds lang klaar liggende oranjestrik en wie ze niet zo gauw kon vinden, liep een winkel van feestartikelen binnen of behoefde da t niet eenste doen want de geestdriftige eigenaar stond voor een open raam van de bovenverdieping zijn oranje- en nationale kleuren met volle handen in de opgepakte menigte te strooien: 'De helft kunnenjullie krijgen! De andere helft moet ik bewaren voor straks!'
... De Philips-harmonie rukte uit om de familie Philips een muzikale hulde te brengen. Duizenden golfden er achteraan, hosten mee op de maat van de muziek en nu mocht de harmonie spelen wat haar directeur wilde - het volk zong boven alles uit, uit duizenden monden dat het weergalmde door de straten: 'Oranje boven, Oranje boven, leve je-weet-wel-wie!'
,
Later in de middag werd de binnenstad 'onder joviaal en wederkerig Ozo-geroep'
door de marechaussee ontruimd.ê Het in Tilburg gelegerde -bataljon van de Ordnungspolizei werd haastig naar Eindhoven gedirigeerd. Een avondklok werd afgekondigd: acht uur binnen. Hoe kon men dat bekend maken? Een hoge Philips-functionaris merkte op dat men het verbod nog het effectiefst door de BBC of Radio Oranje kon laten omroepen. Enkele honderden overtreders werden in het hoofdbureau van politie vastgehouden; velen hunner werden door de Ordnungspolizei ernstig mishandeld.
Drie dagen na het Eindhovense feest kwam de heugelijke tijding dat de
'Het gaat goed!'
werd geroepen.' Dat was op 26 mei. Pinksteren viel op I en 2 juni. Op de tweede Pinksterdag kwam het in een aantal plaatsen, o.m. in Zeist en Baarn, tot kleine ongeregeldheden. Die deden zich vooral voor in Rhenen want de pelgrimage van zondag II mei werd op groter schaal herhaald: geschat werd dat de Grebbeberg en omgeving tijdens de Pinksterdagen door niet minder dan honderdduizend personen bezocht werden. 'Vele van deze mensen'
, zo lichtte de directeurgeneraal van politie de procureurs-generaal in, 'riepen '
Ozo' of zongen vaderlandse liedjes welke als deutschJeindlich werden opgevat. Ook waren er bij die met de vingers van hun rechterhand elkaar een teken . brachten ... Spreker heeft dit doorgemeld aan de heer Rauter die niet erg over deze feiten te spreken was.'>
Later in juni bood de Amsterdamse Avondvierdaagse bij de eerste mars een beeld dat de bezetter al even onaangenaam was: velen droegen oranje, nationale liederen werden luidkeels gezongen ('Er is maar één Holland, dat kunnen ze niet verslaan!'
, 'Rood, wit en blauw zijn de Oranjekleuren', 'Willemientje heeft een hart van prikkeldraad'
), soms, ter afwisseling, honend het Duitse Engelland-Lied, of er werd geroepen: 'Wij krijgen niet genoeg vet!'
'Die Polizei hat', aldus Seyss-Inquarts Beaujtragter in Amsterdam, Böhmcker, 'aufVeranlassung des Hoofdcommissar Tulp' (na de Februaristaking benoemd) 'eine Wiederholung dieser Vorgänge an den nächsten Tagen verhindert.'3 Langs de gehele route ?Wij betwijfelen het.
Want wanneer het voorafgaande één ding duidelijk maakt, dan toch wel dit, dat in de brede massa van het Nederlandse volk een anti-Duitse stemming gegroeid was die zich, zeker als men in grote groepen bijeen was, openlijker uitte dan in de zomer van '40. Deze ontwikkeling dreef de NSB en de met haar concurrerende NSN4P steeds verder in het isolement en stelde de noodzaak van een beslissende keuze steeds duidelijker aan de twee andereJ.