Dank zij de Duitse steun had de door dr. E. H. van Rappard geleide Nationaal-Socialistische Nederlandse Arbeiderspartij van de herfst van '40 af een vrij aanzienlijke activiteit kunnen ontplooien: zij kreeg een eigen weekblad en eigen plaatselijke bureaus en wie tot de groepering of tot haar SA toetrad, kon beginnen met zich een uniform te laten aanmeten dat vrijwel identiek 1 Feldkommandantur 724: 'Lagebericht Nr. 14' (31 aug. 1941), p. 5 (CDI, 12.0803). Wij citeren uit het voorgaande rapport: 'Fast die gesamte Bevölkerung (eine Wehr machtskommandantur spricht von 90%) lehnt jetzt alles was deutsch ist, aufs schroffste ab ... Ebenso stark wie die Ablehnung alles Deutsches ist der Glaube an Englands schliesslichen Sieg ... At,if die NSB'er schlägt man ein und meint sicher bisweilen die Deutsthen ... Wir 1ebenauf einem Vulkan.' (a.v. Nr. 13 (25 juli 1941), CDI, 12.084142). 2 Brief, 16 sept. 1941, van Rauter aan Himmler(BDC, 2405).
' idealisten'
zich bij zijn NSN AP aansluiten; in de rijen van zijn SA was rapalje dat tegen de Joden en de Unie wilde 'knokken'
, van harte welkom. Het ledental had in de herfst van ' 41 de vijftienduizend bereikt; van hen bevonden zich toen enkele honderden in Duitse militaire dienst.
Generalkommissar Schmidt had de groei van de NSNAP naar vermogen bevorderd. Hij had haar, gelijk reeds vermeld, aanzienlijke subsidies verleend en liet haar ook politieke directieven geven via de Kreisleiter der NSDAP in Den Haag, Schümann. Welhad Schümann geen hoge dunk van van Rappard en toonde deze zich nogal eens beducht om al te zeer aan de Duitse leiband te lopen, maar dat nam niet weg dat zich binnen het Reichsleommissa riat in de lente van '41 een vrij aanzienlijke stroming ging aftekenen die, ten dele uit wrevel wegens de 'Nederlandse'
opstelling der NSB, belangrijke verwachtingen ging koesteren van de concurrerende NSNAP. In de geheime weekrapporten van de Sicherheitsdienst vielen vergelijkingen tussen de NSNAP en de NSB als regel ten gunste van de eerste uit. Het maakte in SS-kringen maar ook bij Generalkommissar Schmidt een voortreffelijke indruk dat van Rappard zijn gehele jeugdorganisatie, die ca. duizendjongeren omvatte, in de Hitler-Jugend van Schmidts Arbeitsbereich liet opgaan. Bene hield het in juni zelfs voor mogelijk dat de NSNAP numeriek de NSB zou gaan overtreffen; Schmidt die in april zijn best gedaan had, een volgeling van van Rappard tot burgemeester benoemd te krijgen (dat was Frederiks en al zijn ambtgenoten te gortig geweest), bepaalde in mei, 'dass man in die NSNAP, die ja bereits das Braunhemd der NSDAP trage, nur qualifizierte Mitglieder auinehmen könne.'l Aan welke kwalificaties Schmidt hierbij dacht, maakte hij niet duidelijk, maar het verdient de aandacht dat een oud-hoofd van de rijksaccountantsdienst (een geschoold waarnemer dus) die zich onder van Rappards volgelingen geschaard had, in juni de plaatselijke leiding in Rotterdam als 'boevenpak'
aanduidde, zulks op grond van 'hun anteeedenten als tuchthuishoeven en hun meer dan liederlijk gedrag in het openbaar
1 'Bericht uber die Dienstbesprechung bei GK Schmidt', IQ mei I94I, p.
In de ogen van van Rappard en de zijnen waren de NSB' ers slappe opportunisten die niets van het nationaal-socialisme begrepen hadden! Over het feit dat Mussert van de Duitsers een ruime mate van protectie ontving, maaktendeNSNAP'erszichdanooknietteveelzorgen. Toen begin mei '41 in een vergadering te Roermond aan de plaatsvervangend leider van de NSNAP, W. G. Lensink (van Rappard nam toen als lid van de Waffen-SS deel aan de veldtocht op de Balkanê) de vraag gesteld werd: 'Hoe komt het dat de Duitsers de NSB bevoordelen?'
, antwoordde hij: 'De NSB moeten wij hier in Nederland beschouwen als de Schuschnigg-partij in het voormalige Oostenrijk. Thans is Mussert door Hitler ontvangen, maar alshet even verder is, krijgt Mussert evenals Schuschnigg een trap onder zijn achterwerk en dan ligt hij er uit.'
3
Bij de demonstratie op het Amsterdamse IJsclubterrein (27 juni) waar SeyssInquart en Mussert spraken, waren ook van Rappard en hoge functionarissen van zijn NSNAP aanwezig. Leden van de NSNAP deelden er pamfletten rond waarin betoogd werd dat Nederland zo spoedig mogelijk het voorbeeld van Oostenrijk moest volgen: Anschluss bij Duitsland dus. NSB' ers ergerden er zich groen en geel aan, maar bij de NSNÁP' ers was de ergernis jegens de NSB niet minder groot. Jaloezie was daar een belangrijke component van. Immers, naast Seyss-Inquart had niet van Rappard het woord mogen voeren maar, als enige Nederlander, Mussert, 'de polderbaas uit Utrecht'
, zoals een NSNAP'er hem in een brief aan een medelid noemde."
Ook van Rappard persoonlijk was hogelijk gepikeerd wegens de gunst waarin Mussert zich blijkbaar verheugde en toen nu na de bijeenkomst op het IJsclubterreinQ.J.'Blijven, maar er voor zorgen dat over de aanwezigheid van van Rappard niets in de krant zou komen."
Drie dagen later, op IS augustus, kon Mussert de conclusie trekken dat hij een openlijk conflict met de NSNAP niet langer uit de weg hoefde te gaan: het werd hem namelijk duidelijk dat Schmidt van Rappard had laten vallen.
Waarom?
Eénmotiefduidden wij alaan: van Rappard had er, zo zagen deDuitsers het, het zijne toe bijgedragen dat Mussert zich bereid verklaard had, Hitler trouw te zweren. Een tweede motief werd gevormd door het groeiend besef aan Duitse kant dat van Rappards Al1schluss-propaganda de animositeit tegen de bezetter machtig versterkte. Eind juli kreeg Schümann van Schmidt instructie, het aan de NSNAP' ers duidelijk te maken dat zij met de NSB dienden samen te werken. Dat Schmidt en Seyss-Inquart besloten hadden, de NSNAP de nek om te draaien, kreeg zelfs Schümann niet tehoren. Maar juist dat laatste maakte Schmidt duidelijk toen hij in Utrecht op IS augustus de kaderleden van de NSB 'in een strikt besloten vergadering toesprak. Hij betoogde toen dat hij in de Nederlandse Unie en in Nationaal Front geen enkel vertrouwen meer stelde, wèl daarentegenin de NSB. 'Was het een half jaar geledennog zo'
, zei Schmidt volgens een van NSB-zijde gemaakt verslag," 'dat de Duitse overheid in Den Haag twee nationaal-socialistischegebracht; men kon het vier weken later o.m. in de illegale Waarheid lezen. (De Waarheid, 27 (17 sept. 1941), p.' Hierop volgde '
langdurig applaus'. Geen wonder: Schmidts woorden werden door zijn gehoor geïnterpreteerd als een toezegging dat de NSB spoedig aan het bewind zou komen. Zij zou dus toch triomferen!
Zonder enig risico te lopen kon Mussert dus zijn acties tegen de NSNAP verscherpen. Zes dagen na Schmidts toespraak bepaalde hij dat het de z.g. Fronten van de NSB niet gepermitteerd was, NSNAp'ers als leden toe te laten en begin september onthief hij de leider van het Medisch Front en de leider van een organisatie van NSB'
ers-dierenartsen uit hun functie omdat zij beiden, 'zwei tade/lose SS-Männer, weltanschaulicli ganz grossgermanisch ausgerichtet' (aldus Rauter), geweigerd hadden, de banden met NSNAp'ers te verbreken. Van Feldmeijer had Mussert geëist dat hij het ongehoorzame tweetal onmiddellijk uit zijn SS zou royeren. Feldmeijer had die eis genegeerd en was meteen steun gaan zoeken bij Rauter jegens wie hij opgemerkt had: 'Man sollte doch Mussert nach dem Osten reisen lassen. Er' (Feldmeijer) 'meint, wenn ihm' (Mussert) 'dort etwas passiere, würde er die schönste Rede halten die er je im Leben gehalten hätte.'l Het was een boosaardige humor die Rauter zozeer apprecieerde dat hij zich haastte, Feldmeijers woorden aan Himmler door te geven.
Begin september kreeg van Rappard het gevoel dat hem de politieke grond onder de voeten wegzonk. Hij werd (niet als eerste en niet als laatste) slachtoffer van Schmidts dubbelzinnige tactiek. Want enerzijds trachtte Schmidt via de Parteikanzlei in München te bereiken dat de Gestapo alle verdere activiteit van de NSNAP onder de Nederlanders in Duitsland zou verbieden, anderzijds spiegelde hij van Rappard voor, dat deze na de liquidatie van zijn partij eerst recht een grote toekomst tegemoet zou gaan, nl. als leider van een volksdeutsche Beioegung die, ook als de NSB aan de macht kwam, in Nederland een soort 'Duitse'
oppositie zou kunnen vormen. Geloofde van Rappard die nonsens? Wij weten het niet. Roemloos maar niet zonder rumoer zou zijn NSNAP ten onder gaan.
Beseffend dat het einde van zijn partij naderde, had van Rappard opdracht gegeven, haar leuzen in versterkte mate op de muren te kalken: 'Holland
'Tot 1648 nederduits, 1940 wederduits.'
Op 15 september nu, ondertekende Mussert een opdracht aan alle formaties van de NSB om deze en dergelijke leuzen en trouwens ook de aanplakbiljetten van de NSNAP van de muren te verwijderen; dat moest 'op ordelijke en nette wijze'
geschieden, botsingen met NSNAp'ers diende men, 'indien enigszins mogelijk'
, te verrnijden.! Volk en Vaderland, dat op donderdag de r Sde uitkwam, bevatte op de frontpagina een verklaring van Mussert waarin hij van de weergegeven opdracht mededeling deed. Omtrent die opdracht had hij Seyss-Inquart niet ingelicht. Zodra deze vernam wat komende was, bepaalde hij via Rauter dat het verwijderen van de leuze: 'Tot 1648 nederduits, 1940 wederduits' gepermitteerd was mits zulks 'in nicht-demonstra tiver Form' geschiedde", maar van de leuze 'Holland voor Hitler'
en vooral van de aanplakbiljetten (waar als regel een hakenkruis op te zien was) diende men af te blijven. Het Hoofdkwartier van de NSB gaf die instructie onmiddellijk door, maar lang niet overal hield men zich er aan. Nog op donderdagavond werd de districtsleider van de NSB in Rotterdam door de Sicherheitspolizei gearresteerd omdat hij toch een plakkaat van de NSNAP verwijderd had; méér arrestanten volgden: negen-en-vijftig NSB'ers in Rotterdam, een onbekend aantal in Den Haag, één in Arnhem, en in Utrecht stonden leden van de Sicherheitspolizei op het punt, de chef-staf van de WA als gevangene mee te voeren toen er bij deze thuis een telefoontje uit Den Haag kwam dat zijn arrestatie achterwege kon blijven."
Op vrijdag kreeg de bevolking van Den Haag vreemde tonelen te aanschouwen: zwart-geüniformeerde NSB'ers waren bezig, leuzen als 'Tot 1648 nederduits, 1940 wederduits' te verwijderen, bruin-geüniformeerde NSNAp'ers waren daarentegen druk in de weer, 'Holland voor Hitler'
te kalken op de talrijke gebouwen waarin Duitse diensten gevestigd waren - en de Duitse Wehrmacht patrouilleerde in het stadscentrum om hen daarbij te beschermen. Er ontstond grote spanning in het Hoofdkwartier der NSB te Utrecht. Voorhoeve beweerde er in een stafvergadering van de afdeling propaganda dat Mussert bevel gegeven had, Seyss-Inquarts beperkende instructie naast zich neer te leggen. 'Hiermede staat of valt de Beweging'
,19
Bloed kwam inderdaad te vloeien, zij het niet veel. Vrijdagavond laat, tegen twaalf uur, trokken ca. zestig NSNAP' ers naar de Maliebaan te Utrecht waar zich het Hoofdkwartier der NSB bevond, en begonnen daar uitdagend de N ederduits- W ederdui ts-leuze op huizen te schilderen; ze trokken in de richting van het hoofdkwartier. De leden van Musserts lijfwacht en andere NSB' ers die nog in het hoofdkwartier aanwezig waren, stormden naar buiten en er ontstond een fikse vechtpartij waarbij enkele lichtgewonden vielen en waar eerst een einde aan kwam toen Seyss-Inquarts Beau[tragter in Utrecht woedend ter plaatse verscheen. Onder het zingen van 'Deutschland, Deutschland über alles' ontruimden de NSNAP' ers toen het slagveld. In Den Haag werd in diezelfde nacht door andere NSNAP' ers op het Gebouw van Kunsten en Wetenschappen waar Mussert zaterdagavond spreken zou, het opschrift aangebracht: 'Dag Anton, dag tante, weg met de bloedschande om geld!' NSB'
ers maakten die woorden zaterdagmorgen in allerijl onleesbaar.
Dat twee nationaal-socialistische groeperingen elkaar ten ~anschouwe van het Nederlandse volk in de haren vlogen, was uiteraard voor Seyss-Inquart onduldbaar. Op zaterdag bepaalde hij dat het uit moest zijn met het kalken en overkalken van alle leuzen; Rauter gaf de gehele Nederlandse politie instructie, zonder pardon een ieder in te rekenen die dit verbod overtrad.