Het gehele gebied tussen de Oder en de linie die het Rode Leger in zijn zomeroffensiefhad bereikt (zie kaart VI op pag. 819), was door de Duitsers in de tweede helft van '44 in staat van verdediging gebracht: Duitse burgers en Poolse en andere dwangarbeiders hadden er van oost naar west zeven linies aangelegd bij welker verdediging de Wehrmacht veel tijd hoopte te winnen, maar toen de Russen op 12 januari, o.m. van hun grote bruggehoofd over de Weichsel uit, in het offensief gingen, was er spoedig geen houden meer aan. Aan de sectoren die zij voor het forceren van doorbraken hadden uitgekozen (alle concentratiemarsen daarheen hadden's nachts plaatsgevonden), hadden zij o.m. negenmaal zoveel troepen en tienmaal zoveel tanks en stukken geschut staan als de Duitsers. Al op de eerste dag van het offensief werden de Duitse linies plaatselijk over breedten van 15 tot 20 kilometer doorbroken, talrijke Duitse eenheden werden volledig uit elkaar geslagen. Na zes dagen strijd had het grootste gat dat in het Duitse front was geslagen, een breedte van ca. 250 kilometer. Door dat gat en door andere gaten snelden de Russische divisies voorwaarts. Uit Warschau (een paar honderd inwoners hadden zich in de vrijwel verwoeste stad in kelders en riolen verstopt) trokken de laatste Duitsers op 17 januari weg, uit Lodz en Krakau op de rede. Tijd om de Oppersilezische industrie te vernielen hadden de Duitsers niet - al op de z rste stond een voorhoede van het Rode Leger in de buurt van Breslau aan de Oder.
Precies zoals zij zes maanden eerder bij de Weichsel hadden gedaan,
Berlijn .---'j OOSTZÊE Bornholm (Deens )' Koningsbergen ___ .....-yL. • -, i ,~.) Lodz • ........... 0"", •• '-'
\ 0 ·.._,r·\... \., 1 ''
'__'-.. Breslau • Ohlau '"
', \ F\,-. •••• (., \,_.--._ C. ) -, .) '-'
\_ Krakau .>: -).. ,Ratibor "-. \;: \"\ •• <....:.:.1'-----'" ~,/v-/', \ •• ••
•• Praag
TS]ECHOSLOWAKl]E VI. Het Russische winteroffensief in januari 1945 Rode lijn: de posities van het Rode Leger bij de inzet van het offensief op 12 januari, De rode stippellijn geeft de posities aan die eind januari u/aren bereikt. Infebruari werd, met uitzondering van Breslau en omgeving, het gebied tussen de Oder en de Neisse veroverd. 81
Minder succes hadden zij in de richting van Koningsbergen en Dantzig. Ook aan dit gedeelte van het front waren de Russen numeriek (met driemaal zoveel infanterie) en materieel (met viermaal zoveel geschut, vijfmaal zoveel tanks en bijna zesmaal zoveel vliegtuigen) verre in de meerderheid, maar anders dan in het Genera/gouvernement werd nu op Duits grondgebied gevochten dat door de Wehrmacht met grote hardnekkigheid werd verdedigd. Het Rode Leger dat hier op 13 januari tot de aanval was overgegaan (één dag dus na de inzet van het grote offensief over de Weichsel), kwam slechts langzaam voorwaarts. Met dat al wist het toch op 26 januari, bijna twee weken na het begin van het offensief, het Prische Haff te bereiken waarna de Duitsers in Oost-Pruisen alleen nog maar over de Frische Nehrung, zolang die over het ijs te bereiken was, een landverbinding hadden met het westen. Eind januari werd van het gebied bij Dantzig uit door de Duitsers een krachtige poging ondernomen om de Russen weer van het Frische Haff te verjagen - zij mislukte. Bij die gevechten in Oost-Pruisen leden niet alleen de Duitsers maar ook de Russen zware verliezen.
Iets op ons relaas vooruitlopend, willen wij hier vermelden dat het begin april werd voor de Russen tot de bestorming van Koningsbergen konden overgaan; het Duitse garnizoen gaf zich toen na drie dagen over. Ook in de richting van Dantzig was zware strijd geleverd; het laatste daar geboden verzet werd eind maart door het Rode Leger gebroken, maar in de delta van de Weichsel en op het schiereiland Hela alsook op de Prische Nehrung hield de Wehrmacht haar verzet vol tot op de dag van de algemene Duitse capitulatie; die capitulatie betekende dat wat nog van de afgesneden vroegere Heeresgruppe Nord over was, zich ook moest overgeven.
Vergelijkt men het verloop van de strijd met de in het voorafgaande gegeven cijfers over de grote overmacht van het Rode Leger in mankracht en bewapening, dan is duidelijk dat de Wehrmacht in Oost-Pruisen, bij de Oder en in een deel van Silezië fel verzet heeft geboden, zulks geheel overeenkomstig de directieven van Hitler en de parolen van Goebbels' . propaganda. In die propaganda waren verhalen over misdragingen van Russische militairen een steeds grotere rol gaan spelen. De officiële Russische oorlogsgeschiedenis heeft die misdragingen schoorvoetend erkend in één zin: ' Während der ersten Kampjtage gab es in Ostpreussen einige Verstösse gegen die Verhaltungsnormen' I in werkelijkheid werd er op grote schaal geroofd wat los en vast was", werden er tienduizenden burgers doodgeschoten' en werd een niet te schatten, maar in elk geval excessief hoog aantal vrouwen en meisjes verkracht. Die losgeslagenheid behoeft niet te verbazen. De geest van de Russische militairen die Duits grondgebied betraden, was vervuld van een immense haat tegen alles wat Duits was: zich voorwaarts vechtend van Leningrad, Moskou en Stalingrad waren zij door Russische streken gekomen waar door de Wehrmacht en de Einsatz gruppen van de Sicherheitspolizei und SD op barbaarse wijze was _huis
I Geschichte des Grossen Vater/ändischen Krieges der Sowjet-Union, dl. V, p. 134. 2 Wij herinneren er aan dat, zoals uit ons vorige deel bleek, in het bevrijde Zuiden van N ederland menigvuldig werd geklaagd over plunderingen door Geallieerde militairen en dat, toen het westelijk deel van het Rijnland door de Geallieerden was veroverd, daar strooptochten werden ondernomen door Nederlandse BS'ers; op deze twee thema's komen wij in de hoofdstukken 14 en 15 nog terug. 3 Na de oorlog was de officiële schatting van het Bundesministerium fur Vertriebene van de Bondsrepubliek Duitsland: vijf-en-zeventigtot honderdduizend. (Die Vertreibung der deutschen Bevol kerung aus den Gebleten öst/ich der Oder-Neisse, dl. J, I (z.j.), p. 65 E)'41 en '
42 in Duitse handen waren gevallen, niet meer in leven waren ', en toen het Rode Leger in de zomer van '44 het gebied bij Lublin had bevrijd, was daar het grote eoncentratie- en vernietigingskamp Majdanek (officieel: het Konzentrationslager Lublin) ontdekt waar honderdduizenden gevangenen waren afgebeuld en vele tienduizenden Poolse Joden in primitieve gaskamers vermoord. Een Russische staatscommissie toog onmiddellijk op onderzoek uit - haar rapport werd eind '44 gepubliceerd, gaf een duidelijk beeld van wat zich in Majdanek had afgespeeld en leidde tot een proces waar in Russische bladen en radio-uitzendingen veel aandacht aan werd besteed. Daar kwam nog bij dat eind '44 en begin '
45 in deze media, die van de zomer van '41 af in ongeremde bewoordingen haat tegen Duitsland en de Duitsers hadden gepredikt, o.m. in teksten van de schrijver Ilja Ehrenburg onverholen werd gezegd dat de Russische militairen zich op Duits grondgebied alles konden veroorloven: plunderen en moorden, zoveel als zij wilden; ook was ,nog van belang dat van de in Azië gemobiliseerde Russische militairen velen uit een samenleving kwamen waar het traditie was dat wat en wie zich op het veroverde grondgebied van een vijand bevond, eigendom was van de veroveraar."
Het spreekt vanzelf dat de berichten omtrent de wandaden aan Russische kant (er waren overeenkomstige wandaden van de eerste Poolse eenheden die de gebieden gingen bezetten welke aan het nieuwe Polen waren toegewezen) Goebbels en de zijnen welkom waren: er werd
I Men schat dat van de vijf-en-een-half miljoen Russische krijgsgevangenen een miljoen door de Einsatzgruppen van de SD in het oosten is geliquideerd dan wel in de concentratiekampen doodgeschoten of vergast en dat voorts in de kampen van de Wehrmacht en in de concentratiekampen (hoofdzakelijk in de kampen van de Wehy macht'ï bijna twee miljoen driehonderdduizend zijn bezweken; die cijfers waren natuurlijk eind '44-begin '
45 nog niet bekend. 2 Van maart af werden de Russische militairen weer systematisch aangespoord, zich gedisciplineerd te gedragen. In de officiële publikatie van het Bundesministerium JÜY Vertriebene wordt overigens ook vermeld dat' eine beträchtliche Anzahl' dier militairen misdragingen is tegengegaan. (Die Vertreibung dey deutschen Bevolleeruno aus den Cebieten ostlich. der Oder-Neisse, dl. I, I, p. 62 E)
De vlucht van zoveel miljoenen, zulks in weken waarin het bitter koud was, ging met grote ontberingen gepaard - er zijn tallozen door het ijs gezakt, anderen zijn verdronken doordat evacuatie-schepen tot zinken werden gebracht; vermoedelijk zijn van de vijf miljoen vluchtelingen vele honderdduizenden omgekomen.
De vlucht derwas een menselijke tragedie die, historisch beschouwd, het Duitse volk aan zichzelf te wijten had. Wij achten het gepast er daarbij op te wijzen dat de situatie van de concentratiekampgevangenen die door de SS uit het gehele gebied dat door het Rode Leger veroverd dreigde te worden, westwaarts werden gedreven, heel veel ongunstiger was dan die van de vluchtelingen. De vluchtelingen waren
De concentratiekamp-gevangenen evenwel waren half-verhongerd, hadden niet meer dan de dunne concentratiekamp-kleding om het lijf, bezaten geen goede schoenen en evenmin dekens, werden opgejaagd door SS'ers die allen die van uitputting neerzegen, doodschoten, en werden, ergens op een station aangekomen, in open goederenwagons geladen die westwaarts reden zonder dat aan de meeste gevangenen ook maar een stuk brood te eten of een teug water te drinken werd gegeven.
Zo was het, in januari' 45, bij de evacuatie van het immense complex Auschwitz-Birkenau; zo was het al eerder toegegaan bij de evacuatie van andere kampen, Majdanek bijvoorbeeld; zo zou het ook in de allerlaatste maanden, ja allerlaatste dagen van de oorlog toegaan bij de evacuatie, d.w.z. bij het voor de naderende bevrijders uitdrijven, van de gevangenen uit talrijke kampen in andere delen van Duitsland.
Wij hebben in hoofdstuk I van ons deel 8 (Gevangenen en gedeporteer den) in de geschiedenis van de Duitse concentratiekampen in de tweede wereldoorlog drie fasen onderscheiden: de eerste fase was die van de 'Vernichtung durch Arbeit' (woorden waarmee Reichsjustizminister Thierack in september '42 de functie der concentratiekampen had aangegeven), de tweede fase, eind '42-begin '
43 aanvangend, die waarin ter wille van de inschakeling der gevangenen in de oorlogsindustrie bepaalde verzachtingen in het regime werden aangebracht (aan de gevangenen, behalve aan de Joden en Russen, mochten bijvoorbeeld voedselpakketten worden toegezonden) en de derde fase was die van de evacuatietransporten en van de overvolte in de resterende kampen waar verwoestende epidemieën uitbraken. Een door ons in deel 8 weergegeven, betrouwbare schatting hield in dat tot eind '44 in alle 'officiële'
, d.w.z. door de SS geleide concentratiekampen bij elkaar bijna achthonderdduizend
Van hen zijn in de periode van eind december '44 tot begin mei '45, in niet veel meer dan vier maanden dus, naar schatting nog minstens driehonderdduizend