Wij hebben getracht van dit alles een zo sober mogelijk overzicht te geven, nagenoeg uitsluitend op grond van naoorlogse relazen van gevangenen en gedeporteerden zelf en van naoorlogse onderzoekingen. Wij zouden dat begrip 'naoorlogse'
willen onderstrepen: vrijwel alles namelijk wat wij in dit hoofdstuk van het lot van de gevangenen en gedeporteerden hebben weergegeven, was in de tijd zelf onbekend - alleen in Zwitserland kregen eind januari, toen daar honderdzes-endertig vrijgelatenen uit Bergen-Belsen arriveerden, sommigen er een eerste, schokkende indruk van hoe onvoorstelbaar er in de kampen werd geleden. Wij herinneren aan de reactie van Gans: 'Tientallen rapporten'
, schreef hij, 'heb ik gelezen over de behandeling en toestand der Joden in de Duitse concentratiekampen. Nu weet ik dat rapporten geen indruk van de situatie geven. Ons voorstellingsvermogen schiet volkomen te kort.'
Bergen-Belsen
Buchenwald
Dachau
Ebensee
Gans, M. H.
Himmler, H.
Husum
Joden
Kaufering (' Waldlagd)
Ladelund
Lieberose
Mauthausen
Melk (Oostenrijk)
Mirrelbau-Dora
Regering, Nederlandse, in Londen
Sachsenhausen
Uitwisseling en vrijlating van joden/concen- tratiekamp-gevangen