Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog - Deel 12 – Epiloog (2e band)

Alle delen:

1234-14-25-15-26-16-27-17-28-18-29-19-210a-110a-210b-110b-211a-111a-211b-111b-211c12-112-21314-114-2reg

Inhoud

XC

XCJoodse zaken 676 De effecten uit Joods bezit 692 Slot 705 Hoofdstuk 7 - De worsteling met de Republiek Indonesië 710 De internationale achtergrond 715 De Republiek 723 'Bersiap' 737 Spreken met Soekarno ? 748 Geen akkoord met de Republiek 757 Borneo / De Grote Oost 767 De oorlogsvrijwilligers ingezet 772

XCMalino / Den Pasar 776 Commissie-Generaal/ Linggadjati 781

XCEerste Politionele Actie 816

XCHet Nederlands-Indische gouvernement 867

XCBerechting der Japanners 885 'Verdeel en heers' 903

XCTweede Politionele Actie 923

XCNaar de soevereiniteitsoverdracht 993

XCExcessen IOIl

XCNasleep 1061

XCSlot 1093

645 [PDF]
INHOUD

Hoofdstuk 8 - Nabeschouwing lI07 Datumlijst I945-I949 1I25 Bijlage I De Nederlandse ministeries 1945-1951 1I30 Bijlage 2 F. van der Veen: Het optreden van de Nederlandse en de Republikeinse strijdkrachten 1I34 Lijst van afkortingen, gebruikt in de voetnoten lISO Lijst van illustraties lIS2 Lijst van kaarten 1155 Register 1I57

646 [PDF]

ISBN

647 [PDF]

Hoofdstuk 6: Rechtsherstel

XC

XCEvenals met de bestuursverhoudingen, de zuivering en de bijzondere rechtspleging het geval was geweest, was het rechtsherstel door de Londense regering zo zorgvuldig mogelijk voorbereid. Rechtsherstel betekende dat door de bezetter bedreven of mogelijk gemaakt onrecht ongedaan werd gemaakt; het lag gedeeltelijk in de privaatrechtelijke sfeer (er moest bijvoorbeeld voor gezorgd worden dat personen aan wie goederen ontroofd waren, die goederen weer terugkregen van diegene die ze, gebruik makend van de bezettingssituatie, had gekocht), gedeeltelijk in de publiekrechtelijke. Zo hadden de verordeningen welke door de bezetter en de besluiten die door de secretarissen-generaal waren uitgevaardigd, feitelijke werking gehad - bijna al die verordeningen en talrijke besluiten moesten geannuleerd worden.

XCOm dat laatste te bereiken waren in Londen, zoals wij al in deel 9 vermeldden " drie lijsten opgesteld: een lijst van 6 I verordeningen, Lijst A, die, zo heette het in het op 17 september' 44 vastgestelde Besluit Bezettingsmaatregelen (E 93), 'geacht (worden) nimmer van kracht te zijn geweest' (bijvoorbeeld alle anti-Joodse verordeningen), een lijst van 423 verordeningen, Lijst B, die buiten werking zouden treden (dat betekende o.m. de opheffing van de Winterhulp Nederland, het 'foute' Verbond van Nederlandse Journalisten, de Nederlandse Landstand, de Nederlandse Kultuurraad, de Nederlandse Kultuurkamer en de Kamers op medisch gebied) en tenslotte een lijst van 284 verordeningen, Lijst C, die, met uitzondering van die bepalingen welke een 'fout' karakter droegen, 'voorlopig gehandhaafd' werden (dat waren hoofdzakelijk regelingen op economisch gebied). E 93 bepaalde verder dat 'de Nederlandse wetgeving zoals zij op 15 mei 1940 bestond, of sedertdien op grond van door Ons uitgevaardigde besluiten' (wetsbesluiten) 'is tot stand gekomen, ten volle verbindend' was.

XCMeer nog. Het bij E 93 aansluitende wetsbesluit E 94 bepaalde dat wie door de vijand uit de overheidsdienst ontslagen was, 'zo spoedig mogelijk' weer aangesteld zou kunnen worden in zijn vroegere of in een

XC1 NI. in de paragraaf 'Rechtsherstel' van hoofdstuk 15.

649 [PDF]
RECHTSHERSTEL

'daarmee zoveel mogelijk overeenkomende' functie en dat de betrokkene zowel recht had op nabetaling van salaris alsof hij zijn functie onafgebroken had vervuld, als op de promotie die hij normaliter sinds die datum zou hebben gemaakt.

XCMen zou kunnen zeggen dat al deze regelingen de strekking hadden, het vooroorlogse Nederland, voorzover dat mogelijk was, weer te doen herrijzen. Daarnaast dienden in Nederland zoals het tijdens de bezetting geworden was, ook bepaalde wijzigingen te worden aangebracht en tenslotte zou de situatie ten tijde van de bevrijding vergen dat op bepaalde gebieden nieuwe voorzieningen werden getroffen.

XCWat die wijzigingen aangaat: bij besluit E 95 werd de Nederlandse Arbeidsdienst opgeheven, bij besluit E 102 werden de NSB 'alsmede de daaraan verwante en andere nationaal-socialistische en fascistische organisaties' (dat waren er 33) ontbonden verklaard.

XCWat de nieuwe voorzieningen betreft: E 75 verbood alle 'rechtsverkeer' met 'vijandelijk gebied' en door de vijand bezet gebied, behoudens goedkeuring door of vanwege de minister van justitie, 'zolang door Ons hiertoe geen andere instanties zijn aangewezen'. Dat rechtsverkeer was van' 40 af van Londen uit gecontroleerd door de Commissie Rechtsverkeer in Oorlogstijd, de Corvo - haar taak zou overgenomen worden door een nieuw lichaam, de Raad voor het Rechtsherstel, maar deze raad zou ook met verscheidene andere omvangrijke taken worden belast.

XCVoor die Raad voor het Rechtsherstel werd de wettelijke grondslag gelegd in het op 17 september '44 vastgestelde en drie dagen later gepubliceerde wetsbesluit E 100, het ingewikkeldste en langste wetsbesluit (het telde 166 artikelen) dat in Londen voorbereid is. Met die voorbereiding had zich van begin '43 af een commissie van juristen beziggehouden onder voorzitterschap van prof. mr. J. Eggens, die in Indië voorzitter van de Corvo-Batavia was geweest en tot de hoofdambtenaren had behoord die van Maak naar Australië had meegenomen. Eggens was hoogst bekwaam en hoogst eigenzinnig - er viel eigenlijk met hem niet samen te werken; toen van Angeren, secretaris-generaal van justitie, in het door zijn commissie opgestelde ontwerp enkele wijzigingen ging aanbrengen, legde hij er het bijltje bij neer en het ontwerp werd toen door de leden van de commissie afgemaakt. Dat werk vergde zoveel tijd dat E 100 niet de Buitengewone Raad van Advies passeerde en evenmin, hoewel het mede op de Antillen en Suriname betrekking had, de Staten van die gebiedsdelen.

XCE 100 viel geheel op het gebied van het vermogensrecht. Op dat terrein zouden bij de bevrijding twee grote probleemcomplexen

650 [PDF]
DE LONDENSE WETSBESLUITEN

sing vragen: hoe kon men personen en instellingen die als gevolg van maatregelen van de bezetter in hun vermogen geschaad waren (rechtstreeks door de bezetter of door anderen die van door de bezetter geopende mogelijkheden geprofiteerd hadden), rechtsherstel geven en wat diende te geschieden met de vermogens van 'afwezigen' (gedeporteerde Joden bijvoorbeeld) en van diegenen die in afwachting van hun berechting door het Militair Gezag opgepakt en gedetineerd zouden worden? Wij herinneren er aan dat de meesten van die politieke delinquenten zich voor de Tribunalen zouden moeten verantwoorden. Die Tribunalen konden hun vermogens geheel of gedeeltelijk verbeurd verklaren, ook dus bijvoorbeeld hun meubilair dat in veel gevallen (nI. wanneer èn de man èn de vrouw zouden worden gearresteerd) bij hun arrestatie onbeheerd zou achterblijven. De bedoeling was dat dat meubilair ter beschikking gesteld zou worden aan oorlogs- en vervolgingsslachtoffers die na de bevrijding nog geen stoel zouden hebben om op te zitten en geen bed om op te slapen. Wilde de overheid evenwel voorkomen dat elk van die slachtoffers zich eenvoudig zou toeëigenen wat hij nodig had, dan dienden regels gesteld te worden voor wat juridisch een overdracht van vermogensbestanddelen zou zijn.

XCVoordat wij nu E roo verder behandelen, willen wij er op wijzen dat voor het in Nederland aanwezige vermogen van vijandelijke staten en van vijandelijke onderdanen alsmede van politieke delinquenten regels gesteld werden in weer een ander, eind oktober '44 vastgesteld wetsbesluit (E 133), dat voorbereid was door dezelfde commissie welke E roo had geformuleerd. E 133 bepaalde dat het vermogen van vijandelijke staten en van vijandelijke onderdanen in eigendom zou overgaan op de Staat der Nederlanden; dat vermogen moest worden aangegeven bij een nieuw op te richten instelling, het Nederlands Beheersinstituut; bij dat instituut zou evenwel óók het vermogen moeten worden aangegeven van alle politieke delinquenten. Het instituut diende al die vermogens te doen beheren en moest ze, voorzover ze niet verbeurd verklaard waren, aan de politieke delinquenten na hun vrijlating teruggeven; voordien mocht het evenwel vermogensbestanddelen verkopen (waren die meer dan f ro 000 waard, dan dienden zij in het openbaar geveild te worden) - de opbrengst bleef dan bestemd voor de oorspronkelijke eigenaren.

XCDit Beheersinstituut nu zou tegelijk één van de afdelingen zijn, de Afdeling Beheer, van de krachtens E roo in het leven te roepen Raad voor het Rechtsherstel. Die raad (het aantalleden werd niet aangegeven) zou op zijn minst vijf afdelingen tellen: de Mdeling Effectenregistratie,

651 [PDF]
RECHTSHERSTEL

tuurlijke personen), de Afdeling Voorzieningen voor Rechtspersonen en de Afdeling Rechtspraak. Eerstgenoemde vier afdelingen zouden bevoegd zijn beslissingen te nemen, maar tegen die beslissingen zouden de belanghebbenden in beroep kunnen gaan bij de Afdeling Rechtspraak. Uitspraken van die Afdeling zouden finaal zijn (men zou dus niet bij een hoger college in beroep kunnen gaan), maar die Afdeling zou wel in het licht van nieuwe feiten haar eigen uitspraken kunnen herzien.

XCHet was in Londen al duidelijk dat de Raad voor het Rechtsherstel uiterst gecompliceerd werk zou krijgen, zulks vooral ten aanzien van de effecten. De Joden hadden al hun effecten moeten inleveren en daarvan was in opdracht van de 'roofbank' Lippmann-Rosenthal (Sarphatistraat) van januari '42 af een deel ter waarde van meer dan f rao mln 'normaal' verkocht op de Amsterdamse effectenbeurs. Effecten evenwel zijn bij uitstek bewegelijke vermogensbestanddelen - een bepaald effect zou ten tijde van de bevrijding, van begin '42 af gerekend, misschien al bij zijn vijfde of zesde eigenaar beland zijn. De Raad voor het Rechtsherstel zou de taak hebben, alle vermogensoverdrachten waarbij men van de bezetting had geprofiteerd, als het ware 'terug te draaien'; de oorspronkelijke eigenaren (of hun nabestaanden) zouden hun eigendom dus weer terugkrijgen, 'tenzij', aldus een van de bepalingen van E IOO, 'de zaak of het recht zich bevindt in het bezit van een persoon die aannemelijk maakt dat hij de zaak of het recht te goeder trouw ... van een derde heeft verkregen'; 'goede trouw' evenwel, aldus een andere bepaling, 'kan slechts worden aangenomen indien degeen op wiens goede trouween beroep wordt gedaan, niet wist noch redelijkerwijs had behoren te vermoeden dat het bezit van de zaak of van het recht voor de eigenaar was verloren gegaan tengevolge van een rechtshandeling als bedoeld in artikel 25' en dat artikel sprak van handelingen, door de vijand onder toepassing van dwang verricht 'of op grond van een maatregel van de bezetter, ten aanzien waarvan door Ons ... is bepaald, dat hij geacht wordt nimmer van kracht te zijn geweest.' Dat laatste gold, gelijk vermeld, voor de 61 verordeningen (o.m. alle anti-Joodse) die op de bij E 93 (Besluit Bezettingsmaatregelen) behorende Lijst A opgesomd waren.

XCDit alles betekende dat ten aanzien van effecten slechts rechtsherstel zou kunnen worden verleend indien men eerst precies nagegaan had door wie ze aan wie verkocht waren. Om dat mogelijk te maken schreef E 100 voor, dat alle effecten bij de Afdeling Effectenregistratie van de Raad voor het Rechtsherstel geregistreerd zouden moeten worden; nadien zouden de eigenaars er slechts over mogen beschikken indien hun eigendoms

652 [PDF]
IN HET BEVRIJDE ZUIDEN

XCIn het bevrijde Zuiden kwam het Militair Gezag slechts in beperkte mate aan het rechtsherstel toe. De urgentste taak was het zorgdragen voor de inboedels en de bedrijven van talrijke opgepakte politieke delinquenten; de inboedels, voorzover niet gestolen, werden aan oorlogsslachtoffers ter beschikking gesteld en voor de bedrijven werden beheerders benoemd, waarbij alle landbouwbedrijven onder de zorg vielen van de Provinciale Voedselcommissarissen. Voor de organisatie van dat alles werd eind '44 door Kruls in Tilburg een Militair Commissariaat voor het Rechtsherstel opgericht. Eggens kreeg er de leiding van, toonde zich in Tilburg even lastig als in Londen en werd per I maart '45 op eigen verzoek ontslagen; in de rang van reserve-majoor volgde een van de hoogleraren van de Katholieke Economische Hogeschool, prof. mr. E. G. J. Gimbrère, hem op.

XCHet werk kwam slechts moeizaam van de grond: terwijl begin mei '45, d.w.z. nog voor de bevrijding van het Westen, al verscheidene tienduizenden politieke delinquenten gearresteerd waren, bedroeg toen het aantalonder beheer gestelde bedrijven en privé-vermogens (wij herinneren er aan dat ook de inboedel van een politieke delinquent die in behoeftige omstandigheden had verkeerd, een 'vermogen' was in de zin van de rechtsherstel-wetgeving) nog maar iets meer dan duizend. Onder Gimbrère's Militair Commissariaat vielen toen naast het bevrijde Zuiden ook het Oosten en Noorden maar het Commissariaat had slechts de beschikking over twee auto's. Midden juni werd het naar Den Haag verplaatst - toen waren, terwijl nu meer dan honderdduizend politieke delinquenten waren opgepakt, ruim vijf-en-twintighonderd beheerders benoemd. Enkelen van hen waren belast met het beheer van het vermogen van de 'foute' organisaties en instellingen die krachtens de Londense wetsbesluiten waren opgeheven, anderen beheerden o.m. de vermogens van Duitse instellingen of van Duitse burgers die aan de staat zouden vervallen - als Duitsers golden daarbij ook de Duits-Joodse vluchtelingen die in november '41 het Duitse staatsburgerschap hadden verloren en statenloos waren geworden. Aan de effectenregistratie was het Militair Commissariaat nog niet toegekomen - dat hing samen met het feit dat de Vereniging voor de Effectenhandel en de bedrijfsgroep Effectenhandel groot bezwaar hadden tegen de wijze waarop het rechtsherstel met betrekking tot effecten als uitvloeisel van het Londense wetsbesluit E 100 zijn beslag zou krijgen. Wij komen hierop nog terug.

653 [PDF]
RECHTSHERSTEL

XCVoordat wij nu verder gaan, dienen wij te schrijven over twee groepen ten aanzien van welke de financiële schade die zij tijdens de bezetting hadden geleden, ongedaan werd gemaakt: militairen en ambtenaren.

XCDe eersten die rechtsherstel kregen, in de zomer van '45 al, waren de officieren en het lager beroepspersoneel van land- en zeemacht: zij kregen over de periode waarin zij krijgsgevangen waren geweest, hun volledige wedde uitbetaald (met aftrek van de aan hun gezinnen verstrekte vergoedingen) plus nog eens drie maanden wedde extra - zij die ondergedoken waren om zich aan de afvoer in krijgsgevangenschap te onttrekken, kregen niets (een protest van de Grote Adviescommissie der Illegaliteit werd door het kabinet-Schermerhorn afgewezen) 1 en hetzelfde gold voor de reserve-onderofficieren en de gewone dienstplichtigen die in de tweede helft van '43 naar Duitsland waren afgevoerd. Die eerste discriminatie ging van beroepsofficieren ten departemente uit die zich aangemeld hadden, de tweede was ingegeven door de behoefte om de staatsuitgaven zoveel mogelijk te beperken.

XCDiezelfde behoefte ging een rol spelen, toen het wetsbesluit E 94 moest worden toegepast. Het had bepaald dat alle ambtenaren die door de bezetter waren ontslagen, o.m. recht hadden op nabetaling van hun gederfd salaris. Het kabinet-Schermerhorn wilde die nabetaling beperken tot 70 % van het gederfde bedrag - wéér protesteerde de GAC, wéér had het protest geen effect. Wèl effect hadden de bezwaren van de Voorlopige Tweede Kamer: in een in mei '46 door het kabinet-Schermerhorn ingediend wetsontwerp werd de mogelijkheid van een 100% uitkering uitdrukkelijk erkend. De desbetreffende wet, G 401, werd eind '46 afgekondigd - het eerste uitvoeringsvoorschrift bepaalde o.m. dat wie rechtsherstel wenste, binnen 120 dagen moest opgeven welke inkomsten hij na zijn ontslag had gehad (die zouden van het uit te betalen bedrag worden afgetrokken) en, voorzover hij of zij ondergedoken was geweest, wat de onderduikadressen waren geweest - zij die aan het illegale werk hadden deelgenomen, moesten ook daarover nadere bijzonderheden

XCI Toen in mei '42 de beroepsofficieren, adelborsten en cadetten en bloc in krijgsgevangenschap waren afgevoerd, waren enkelen ondergedoken. Van de reserve-officieren, het lagere kader en de dienstplichtigen was in de tweede helft van' 43 slechts een klein deel naar Duitsland getransporteerd; ook uit deze groepen waren sommigen ondergedoken maar de meesten hadden dat niet behoeven te doen: zij hadden op grond van hun werk in Nederland mogen blijven.

654 [PDF]
AMBTENAREN BEROEPSMILITAIREN

berichten. Al die gegevens werden gecontroleerd - dat nam vele maanden, soms enkele jaren in beslag. Er waren er die pas in '50 het bedrag uitbetaald kregen waarop zij recht hadden. Voor de hoogste rangen was dat niet het volledige bedrag: G 401 had de terugbetaling van de gederfde salarissen aan een maximum gebonden van f 9000 voor elk jaar waarin men geen overheidsinkomen had gehad.

XCNadat, begin augustus '45, de Raad voor het Rechtsherstel ingesteld en het Nederlands Beheersinstituut opgericht was, werd ruim drie maanden later, midden november '45, het wetsbesluit E 100 door een nieuw wetsbesluit, F 272, aangevuld. Krachtens E 100 zou de Raad voor het Rechtsherstel op zijn minst vijf afdelingen kennen: de Afdeling Beheer (het Beheersinstituut), de Mdeling Effectenregistratie, de Afdeling Voorzieningen voor Afwezigen (natuurlijke personen), de Afdeling Voorzieningen voor Rechtspersonen en de Afdeling Rechtspraak; bij die Afdeling Rechtspraak zou men in beroep kunnen gaan tegen beslissingen van de andere vier afdelingen. F 272 voegde nu ten eerste aan de vijf genoemde afdelingen een zesde toe: de Afdeling Onroerende Goederen; het maakte het ten tweede mogelijk dat spoedeisende zaken zouden worden behandeld in kort geding en het bepaalde ten derde dat in een aantal gevallen de taak van de Afdeling Rechtspraak (d.w.z. die van een van de in het algemeen drie juristen tellende Kamers waaruit die afdeling zou bestaan) uitgeoefend kon worden door één persoon: de voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel. Ieder die zich in deze materie had verdiept, besefte toen al dat bijvoorbeeld in vele tienduizenden gevallen tijdens de bezetting totstandgekomen eigendomsverhoudingen teruggedraaid moesten worden - dat hoefde evenwel niet steeds tot een procedure te leiden. Wanneer het Beheersinstituut bijvoorbeeld het vermogen van een NSB'er beheerde waartoe een pand behoorde dat aan de Joodse eigenaar ontnomen was, dan kon die eigenaar (of dan konden zijn erfgenamen) heel wel in dat eigendomsrecht hersteld worden als gevolg van een schikking met het Beheersinstituut - elke schikking zou betekenen dat een procedure werd voorkomen; dat zou minder tijd en minder inspanning vergen.

XCWat werd nu de algemene gang van zaken? F 272 schreef voor dat een ieder die rechtsherstel vanwege de overheid wenste (dat was lang niet

655 [PDF]
RECHTSHERSTEL

steeds nodig ') vóór I september' 46 een daartoe strekkend verzoek bij de Raad voor het Rechtsherstel moest indienen. Die bepaling werd later gewijzigd: de raad kreeg toen de bevoegdheid, zelf een eindtermijn te bepalen. Dat werd 1 januari '48. Laatstgenoemde termijn werd evenwel vele malen met zes maanden verlengd - uiteindelijk gold 1 juli' 5 I als einddatum. Einddatum van de indiening van verzoeken om rechtsherstel, niet van de indiening van verzoeken om herziening van gevallen beslissingen! Die laatste verzoeken moest men bij geschillen ten aanzien van effecten en onroerende goederen vóór I januari 'SI resp. I juni'ss indienen en bij geschillen ten aanzien van het herstel van levensverzekeringspolissen vóór I juli ' 56. De bezettingstij d lag toen al meer dan tien jaar achter de rug maar er vonden nog steeds procedures op het gebied van het rechtsherstel plaats.

XCDe Raad voor het Rechtsherstel (behalve de Afdeling Effectenregistratie) werd pas op 1 juni '67 opgeheven - de taak van de Afdeling Rechtspraak werd toen overgenomen door de gerechtshoven te Amsterdam (in alle effectenzaken) en te Den Haag (in alle overige zaken)", die van het Beheersinstituut door het departement van justitie. De Afdeling Effectenregistratie werkte nog ruim vier jaar door: zij werd op loktober '71 opgeheven; haar taak werd toen ten dele toegewezen aan het departement van financiën, ten dele aan de Amsterdamse rechtbank (met recht van beroep bij het Amsterdamse hof).

XCHoe lang de genoemde rechterlijke colleges en de departementen van justitie en van financiën nog te maken hebben gehad met rechtsherstelkwesties, weten wij slechts voor. het Amsterdamse hof (het deed zijn laatste uitspraak in '76), maar het dunkt ons van belang te onderstrepen dat de Afdeling Effectenregistratie ruim zes-en-twintigjaar en de overige afdelingen van de Raad voor het Rechtsherstel alsook de raad zelf bijna twee-en-twintig jaar heeft resp. hebben bestaan. Noch Eggens, noch van Angeren, noch een van de andere Nederlandse autoriteiten te Londen, noch een van de ministers die de Raad voor het Rechtsherstel in het leven riepen; had voorzien dat er zo lang instanties nodig zouden zijn, bekleedvan de Raad voor het Rechtsherstel aanhangig gemaakte zaken over waarin deze nog geen uitspraak

1 Men dient bij dit gehele hoofdstuk in het oog te houden dat zich tal van gevallen van rechtsherstel hebben voorgedaan waarmee de overheid geen bemoeienis had. Was een gedeporteerde Jood of een illegale werker eigendommen kwijtgeraakt en kreeg hij deze, al of niet met inschakeling van een advocaat, terug, dan was het niet nodig, een beroep te doen op de overheid. Rechtstreekse schikkingen zijn vaak voorgekomen - hoe vaak, is onbekend. 2 Laatstgenoemd gerechtshof nam ook alle bij de voorzitter

656 [PDF]
LANGE DUUR

met een exclusieve bevoegdheid op het gehele terrein van het rechtsherstel. Inderdaad exclusief - dat had de Hoge Raad bepaald en het heeft zin, daar even bij stil te staan, niet alleen omdat de uitspraak op zichzelf van evident belang is geweest maar ook omdat de betrokken zaak er een voorbeeld van is (de lezer zal er meer van tegenkomen) dat uitspraken in een bepaald geding als normgevend werden beschouwd.

XCWaar ging het om?

XCIn '43 was in Groningen de niet-Joodse echtgenote van een Joodse man tot scheiding overgegaan op grond van een belofte van de Groninger SD dat haar man dan niet zou worden gedeporteerd - hij was toch gedeporteerd en gold eind '45 als vermist. De vrouw had toen de rechtbank te Groningen verzocht, de echtscheiding nietig te verklaren - zij wilde liever de weduwe zijn van haar kennelijk overleden man dan zijn gescheiden echtgenote. De rechtbank had dat verzoek geweigerd. Het gerechtshof te Leeuwarden had het daarentegen toegewezen. Welnu, die uitspraak van het hof was in februari' 47 door de Hoge Raad vernietigd: rechtbank zowel als hof hadden zich, aldus de Hoge Raad, op een gebied begeven waarop slechts de Raad voor het Rechtsherstel competent was. De Hoge Raad wees dit arrest 'in het belang der wet' - het droeg dus een formeel karakter en tastte de door het Leeuwardense hof geschapen situatie niet aan, anders gezegd: de echtscheiding bleef nietig.

XCN u eerst iets meer over de Raad voor het Rechtsherstel.

Raad voor het Rechtsherstel

XC

XCMen dient de Raad voor het Rechtsherstel te zien als een overkoepelend lichaam dat eigenlijk alleen op papier heeft bestaan. De raad is namelijk slechts één keer bijeengekomen: bij zijn installatie op 20 augustus '45. Gerbrandy, eerder gepolst of hij commissaris der koningin in Friesland wilde worden (hij had geweigerd), was tot voorzitter benoemd en er waren naast hem zestien leden, allen bekende juristen; tot die leden behoorden ook de voorzitters van de afdelingen: Cleveringa (Afdeling Rechtspraak), mr. G. Nauta (Afdeling Effectenregistratie), prof. mr. N. J. Polak (Beheer en Voorzieningen voor Rechtspersonen) en mr. F. J. de Jong (Voorzieningen voor Mwezigen). Secretaris van de raad was drs. W. Reyseger geworden, voor de oorlog secretaris van de ministerraad. Natuurlijk moest er tussen die afdelingen (en de spoedig daaraan toegevoegde Afdeling Onroerende Goederen) een behoorlijke coördinatie zijn

657 [PDF]
RECHTSHERSTEL

- die werd niet door de Raad voor het Rechtsherstel bevorderd maar door zijn dagelijks bestuur dat bestond uit Gerbrandy, de voorzitters der afdelingen en secretaris Reyseger. Dat dagelijks bestuur kwam in de laatste vier maanden van '45 achtmaal bijeen, in '46 zeventienmaal, in '47 elfmaal, in '48 negenmaal, in '49 tienmaal, in '50 dertienmaalnadien werd de frequentie geringer, totdat van' 53 af drie of twee vergaderingen per jaar voldoende bleken te zijn.' De laatste feitelijke vergadering vond in april '63 plaats en de formeel laatste kon in '64 schriftelijk worden afgedaan.

XCGerbrandy was in oktober '48 opgevolgd door het Tweede Kamer-lid Donker (hij werd toen plaatsvervangend voorzitter) maar nam in ' 52, toen Donker minister werd, het voorzitterschap weer over. Reyseger bleef secretaris tot oktober' 55 2 hij werd opgevolgd door ten Siethoff die later tevens directeur werd van het Centraal Mwikkelingsbureau Duitse Schade-uitkeringen oftewel het Cadsu.

XCIn totaal zijn er meer dan honderd vergaderingen van het dagelijks bestuur geweest - wij slaan ze over om de eenvoudige reden dat het leeuwendeel van het onder de auspiciën van de Raad voor het Rechtsherstel verrichte werk het werk van de afdelingen is geweest en het dagelijks bestuur slechts een college vormde dat in de zaken werd gemoeid wanneer er raakvlakken waren tussen hun werk. Zeker, Gerbrandy, de voorzitter respectievelijk plaatsvervangend voorzitter van het dagelijks bestuur, heeft als voorzitter respectievelijk plaatsvervangend voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel (dat was hij óók) ruim 450 uitspraken gedaan - zij bevinden zich ergens in de ruim 200 000 dossiers die van de Raad voor het Rechtsherstel en van de onder hem ressorterende afdelingen bewaard zijn gebleven. Niemand heeft zich ooit in al die dossiers verdiept - elke detailstudie ontbreekt. Naast de gecompliceerdheid van de materie heeft het ontbreken van zulk een studie voor ons een grote moeilijkheid betekend. Wat hier volgt maakt dan ook geen aanspraak op volledigheid - het kan niet meer dan een indruk geven van de omvang en de aard van de problemen waarmee het rechtsherstel te karnpen kreeg. Misschien is het daarbij een gelukkige omstandigheid dat wij het uitgebreidst kunnen zijn over de twee afdelingen waarmee enkele honderdduizenden personen (Nederlanders, maar ook Duitsers, Oostenrijkers en Italianen) rechtstreeks te maken kregen: de Mdeling Beheer (d.w.z. het Nederlands Beheersinstituut) en de Afdeling Rechtspraak.

XCI In'57, '60, '61 en '62 kwam het dagelijks bestuur slechts eenmaal bijeen. 2 Hij werd toen secretaris-generaal van het Reactor Centrum

658 [PDF]

Nederlands Beheersinstituut

XC

XCIn juni '45 waren, zoals eerder vermeld, door het Militair Commissariaat voor het Rechtsherstel ruim vijf-en-twintighonderd beheerders benoemd: beheerders over de vermogens van politieke delinquenten, van 'foute' organisaties en instellingen en van, zoals het heette, 'vijandelijke onderdanen' - de vermogens van politieke delinquenten moesten beheerd worden teneinde ze na hun berechting (waarbij het gehele of een deel van het vermogen verbeurdverklaard kon worden) terug te geven en bij de overige vermogens moest het beheer de inleiding vormen tot de liquidatie; de opbrengst daarvan zou aan de staat toevallen.

XCHet aantal beheren steeg met snelle sprongen - het waren er per I mei '46 bijna 160000. Vele van die vermogens hadden niet veelom het lijf maar andere droegen een gecompliceerd karakter: dan had de politieke delinquent bijvoorbeeld een kostbare inboedel in zijn bezit, een of meerdere huizen, voorts effecten en een levensverzekeringspolis (die kon afgekocht worden) - had hij wegens vergoeding van materiële oorlogsschade een vordering op de staat, dan was ook die vordering deel van zijn vermogen; was de bedoelde politieke delinquent bovendien eigenaar van een onderneming, dan lag de zaak nog ingewikkelder: het was vaak niet eenvoudig, de waarde van die onderneming te bepalen - zij moest in elk geval in beginsel worden voortgezet.

XCAls uitvloeisel van deze taken werd het Beheersinstituut een omvangrijke organisatie.' Het kreeg een hoofdbureau in Den Haag, nevenbureaus in Den Haag, Amsterdam en Rotterdam en verder z.g. Vertegenwoordigers (in de regel waren dat inspecteurs der belastingen) in een groot aantal plaatsen - dat waren er na enige tijd vier-en-zestig. Bovendien bleek het nodig om voor het regelen van tal van zaken bijkantoren in het buitenland op te richten - die kwamen er in Brussel, Parijs, Londen, New York, Willemstad (Curaçao) en Paramaribo. Het aantal stafleden steeg tot boven de tweeduizend. Hoe groot het totaal aantal beheerders is geweest (talrijken hunner beheerden meer dan één vermogen), is niet bekend.

XCHet spreekt vanzelf dat het beheer zich tot de meest verschillende vermogensbestanddelen uitstrekte. Het Beheersinstituut richtte een Bureau Bijzondere Beheren op dat eigendommen van de opgeheven Duitse

I Directeuren waren aanvankelijk]. A. Deknatel en K. W. G. Michielsen, na loktober '46 Miehielsen en mr. H. Bogaardt; Miehielsen werd in door].]. de Vries vervangen en deze bleef tenslotte als enige directeur over.

659 [PDF]
RECHTSHERSTEL

en 'foute' organisaties en instellingen ging liquideren.' Er waren evenwel ook vermogensbestanddelen die, wilde men ze goed beheren en eventueel op een verantwoorde wijze te gelde maken, specialistische kennis vereisten. Voor de land- en tuinbouwbedrijven (er waren eind '45 bijna 5 000 onder beheer gesteld) droegen, zoals al vermeld, van meet af aan de Provinciale Voedselcommissarissen zorg en er waren ook andere overheidsinstellingen die in opdracht van het Beheersinstituut bij het beheer van bepaalde soorten vermogensbestanddelen betrokken werden: het Staatsbosbeheer hield toezicht op bospercelen, de rijksbureaus voor handel en nijverheid op de grondstoffen, half- en eindfabrikaten die bij vijandelijke ondernemingen waren aangetroffen, de (in hoofdstuk 3 al genoemde) Stichting Nederlands Kunstbezit op alle voorwerpen van kunst. Voorts riep het Beheersinstituut enkele nieuwe lichamen in het leven: een Stichting Pleziervaartuigen, een Stichting Binnenvaartschepen, een Stichting Kust- en Zeeschepen, een Commissie Beheer Vijandelijke Octrooien en Merken, een Commissie voor het Beheer van het Vermogen van Vijandelijke Verzekeringsmaatschappijen, een Nederlandse Kastelenstichting en een Stichting Algemeen Beheer van Draf- en Renpaarden.

XCAl deze lichamen beheerden vermogensbestanddelen die tot vele aparte vermogens behoorden - regel was evenwel dat een vermogen als geheel werd beheerd, zulks door één beheerder.

XCDie beheerders hadden recht op een bezoldiging. Beheerden zij een privé-vermogen, dan mochten zij per jaar 1/4 % van het actief opnemen met een maximum van f r 000 beheerden zij bovendien een bedrijf, hetgeen betekende dat zij als de directeur ervan optraden, dan mochten zij niet meer opnemen dan de afgezette directeur had gedaan en daarvoor gold, ook als meer dan één bedrijf beheerd werd, een maximum van f I 5 000 per jaar.' Het was hun aller uitdrukkelijke opdracht, zo goed mogelijk voor de onder hun beheer gestelde vermogens en bedrijven te zorgen.

XCIn het vorige hoofdstuk beschreven wij al wat er met de inboedels van talrijke politieke delinquenten gebeurde - wat hun bedrijven ofbedrijfjes betrof: dit was een veel ingewikkelder aangelegenheid. In '45 en ver

1 Dit bureau beheerde ook de vermogens van de ca. zeshonderd delinquenten die onder het Bureau Nationale Veiligheid vielen. 2 Dat maximum is slechts in heel enkele gevallen verhoogd: dan, wanneer een beheerder de directie voerde over een groot bedrijf. Eind '46 bedroeg de beloning in dertien gevallen £20000, in één f24 000 per jaar.

660 [PDF]
BEHEERDERS EN VERTEGENWOORDIGERS

moedelijk ook nog in '46 viel het talrijke beheerders bijzonder moeilijk om ze in stand te houden - de publieke opinie had er geen bezwaar tegen dat de bedrijven en bedrijfjes van 'landverraders' volledig verliepen en vele rijksbureaus voor handel en nijverheid zagen het niet als een overheidsbelang om ze in stand te houden. Heel wat bedrijven en bedrijfjes (er zijn geen cijfers) werden dan ook opgeheven - ook werden ze wel, als ze dreigden ten onder te gaan, verkocht. Oorspronkelijk werd hierbij het in E 133 opgenomen voorschrift gevolgd dat bedrijven of bedrijfjes (of andere vermogensbestanddelen), als ze verkocht werden, dienden te worden geveild als zij een waarde hadden van f ro 000 of meer, maar met dat voorschrift ging het Beheersinstituut van eind '45 af geen rekening meer houden en dat leidde tot klachten van politieke delinquenten dat wat zij in een leven van hard werken had den opgebouwd, toegespeeld werd aan allerlei relaties van functionarissen van het Beheersinstituut. In het algemeen trouwens waren de klachten van politieke delinquenten niet van de lucht - in de regel konden die overigens pas geuit worden wanneer die delinquent na zijn vrijlating had geconstateerd dat er van zijn inboedel c.q. zijn bedrijf of bedrijfje weinig over was. Dat van die inboedels veel was verdwenen, was niet de schuld van het Beheersinstituut - wèl werd het door die vrijgelatenen er aansprakelijk voor gehouden. Tot die ontevredenheid droeg de omstandigheid bij, dat, aldus het verslag van de werkzaamheden van het Beheersinstituut in de periode van I augustus '45 tot 3 I december '46,

XC'vele middelmatige of kleine NSB-vermogens, zelfs bij een zo goed mogelijk beheer, tijdens de detentie van de eigenaar werden getroffen door rechtsherstel op in de oorlog aangekochte percelen, aanspraken van crediteuren ... , hoge fiscale zekerheidsstellingen, verloop van klanten en relaties en het uitblijven van alle normale inkomsten uit eigen arbeid, terwijl wèl alimentaties aan gezinsleden moesten worden uitbetaald.' De hiertegenover staande gevallen, dat met beheerde bedrijven aanzienlijke winsten werden behaald ... , kwamen natuurlijk niet aan de orde door klachten bij het Beheersinstituut. Gezien vanuit het standpunt van het personeel op het hoofdkantoor schijnt het intussen op sommige ogenblikken niet te boud te zeggen dat het er uitziet alsof iedere uit het kamp ontslagen delinquent zich reeds de volgende dag opmaakt om, al dan niet bijgestaan door advocaat of zaakwaarnemer, het Beheersinstituut eens de waarheid te komen zeggen.'2

I Die alimentaties werden vastgesteld door de Vertegenwoordigers. V/ij herinneren er aan dat de bemiddelde politieke delinquenten tot oktober '48 bovendien hun eigen detentie moesten betalen. 2 'Verslag van de werkzaamheden van het Nederlandse

661 [PDF]
RECHTSHERSTEL

XCWat konden die ontevreden vrijgelaten delinquenten doen? Waren zij van mening dat het Beheersinstituut niet te verdedigen beslissingen had genomen, dan gingen zij bij de voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel in beroep. Het Beheersinstituut had bijvoorbeeld vaak gebruik gemaakt van de in het vorige hoofdstuk vermelde, uit mei' 46 daterende beschikking van de ministers Kolfschoten en Lieftinck waarbij o.m., behalve kostbaarheden en zeldzaamheden, alle huisraad van politieke delinquenten ten behoeve van de staat was gevorderd, maar wat was 'huisraad', wat waren 'kostbaarheden en zeldzaamheden'? Fietsen, vaartuigen, Perzische tapijten, winkelinventarissen, inventarissen van artsen en tandartsen, muziekinstrumenten, kantoormachines, antiek meubilair en fototoestellen werden door het Beheersinstituut als huisraad beschouwd - kostbaarheden of zeldzaamheden waren ze in elk geval niet. Begrijpelijk is het dat de vrijgelaten delinquenten menigmaal van mening waren dat het Beheersinstituut het begrip 'huisraad' wel heel ver had uitgerekt. Talrijke gedingen vloeiden hieruit voort.

XCZo bleek in '47 aan een vrijgelaten delinquent dat het Beheersinstituut zijn Bechstein-vleugel had verkocht aan een Joodse zangeres die in '42 naar Zwitserland was ontkomen en wier gehele inboedel, inclusief haar piano en haar vleugel, door de bezetter was geroofd. De delinquent tekende beroep aan bij de voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel, Gerbrandy. Deze wees het beroep af. Voor de zangeres was de vleugel onmisbaar, voor de delinquent niet en hij overwoog verder,

XC'dat nu een vleugelpiano wel pleegt te zijn een kostbaarartikel en inzonderheid een Bechstein-vleugel (gelijkalgemeen bekend is) niet behoort tot de goedkope meubelen, doch dat een vleugelpiano die, gelijk het onderhavige instrument, in serie gemaaktwordt, geen zeldzaamheidis; dat een vleugelpiano derhalve geacht moet worden te vallen onder het begrip 'meubelen' of 'huisraad', als bedoeld in artikel 571 BurgerlijkWetboek.' 1

XCZoveel klachten kwamen er, vooral in '47 en '48 toen de meeste politieke delinquenten weer in vrijheid werden gesteld, dat besloten werd, de rechtsprekende instantie, t.w. de voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel, te ontlasten. Er werden in oktober '48 achttien z.g. Commissies Beheersconfiicten ingesteld, elk bestaande uit een voorzitter

XCBeheersinstituutin de periodeaugustusdecembermaartp.NBl,Uitspraakd.d.aprilII, p.

I 1945-31 1946' (II 1947), 44 (ARA, 144)· 1 8 1948, 621.

662 [PDF]
KLACHTEN VAN POLITIEKE DELINQUENTEN

(dat was meestal een jurist) en twee leden; die commissies konden uitspraken doen die door het Beheersinstituut in acht werden genomen. Hoeveel klachten gegrond geacht zijn, weten wij niet - wè! dat de bedoelde commissies (twee jaar na de oprichting werden zij tot zeven gereduceerd) enkele jaren werkzaam zijn geweest.

XCNu hebben wij tot dusver slechts geschreven over het werk van het Beheersinstituut met betrekking tot de vermogens van politieke delinquenten, maar daarnaast waren ca. I 1000 vijandelijke vermogens aan het instituut toevertrouwd - hoofdzakelijk (er waren ook eigendommen van de Duitse staat en van de NSDAP) vermogens van Duitse personen en bedrijven maar ook van Oostenrijkse en Italiaanse. De Italiaanse vermogens werden eind '46 vrijgegeven (behalve die welke voordien eigendom van de Staat der Nederlanden waren geworden) en de Oostenrijkse (behalve die welke tijdens de bezetting gecreëerd waren) in '52 (ons inziens ten onrechte') - de Duitse bleven staatseigendom. Daartoe behoorden bijvoorbeeld het eiland Schiermonnikoog dat in 1892 het eigendom was geworden van een Duitse graaf, en de nalatenschap van de Duitse keizer, Wilhelm II, die eind '18 naar Nederland was gevlucht en er in '41 in Huize Doorn was gestorven. Wel te verstaan: een Duitser die actief was geweest ten gunste van de Nederlandse of de Geallieerde zaak, kon bij het Beheersinstituut een verzoek indienen om een no-ene111y verklaring te krijgen ('ontvijand' te worden) en werd hem die verklaring geweigerd, dan kon hij bij de Afdeling Rechtspraak in beroep gaan. Wij zullen daar nog voorbeelden van geven en willen hier slechts vermelden dat per I februari' 49 (over latere cijfers beschikken wij niet) ruim 10000 verzoeken om een no-ene111y-verklaring waren ingediend, dat daarvan toen bijna de helft was afgehandeld, als gevolg waarvan vermogens tot een totaal van ca. f82 mln waren vrijgegeven", dat in 600 van de afgehandelde gevallen die 'ontvijanding' was geweigerd en dat in de helft van deze gevallen beroep was aangetekend bij de Afdeling Rechtspraak.

XCTot die Duitse vermogens werden, zoals al vermeld, ook de vermogens van de Duits-Joodse vluchtelingen gerekend, voorzover dezen in november '41 het Duits staatsburgerschap hadden verloren - zij waren dus tijdens de bezetting achttien maanden lang in juridische zin Duitser

XC1 Terwille van die teruggave was Oostenrijk beschouwd als een door Duitsland bezet land maar dat was het niet geweest hierover iets meer in de volgende paragraaf. 2 Het duurde in de regel enkele jaren voordat dergelijke verzoeken tot een beslissing leidden. Wij vermelden in dit verband dat op verzoek van het kabinet de moeder en de broer van prins Bernhard: prinses Armgard en prins Aschwin van Lippe-Biesterfeld, in februari '47 binnen een week een no-enemy-verklaring kregen.

663 [PDF]
RECHTSHERSTEL

geweest en dat werd door de Nederlandse overheid voldoende geacht om hen in vermogensrechtelijk opzicht met hun vervolgers op één hoop te gooien. Dat Duitser-geweest-zijn prevaleerde boven het Jood-zijn - trouwens, het begrip 'Jood' kwam in de gehele Londense wetgeving niet voor (de regering had geen onderscheid willen maken tussen Joden en niet-Joden) en het gebruik van dat begrip werd door de rechtsherstelinstanties veelal vermeden; zij spraken dan liever van 'gedepossedeerden', t.w. beroofden. Nu, beroofd waren die Joden, de Duitse Joden incluis, inderdaad. 'Ik herinner mij nog', aldus in '85 J. Voet, die in '45 hoofd van de accountantsafdeling van het bureau Amsterdam van het Beheersinstituut was geworden,

XC'een ambtelijke correspondentie met het invloedrijke Joodse lid van de Raad voor het Rechtsherstel prof. mr. N. J. Polak. Ik wees er op dat het vermogen van de Duitse Joden ten onrechte onder beheer was geplaatst. .. Neen, antwoordde de Joodse professor, de gedepossedeerde (het woord 'Jood' kon niet uit zijn pen vloeien) was wel degelijk vijand geweest en de onderbeheerstelling had dus terecht plaatsgevonden.' Dat de leidende Joodse figuren in de ambtelijke wereld van het rechtsherstel (naast prof. Polak was er de eminente prof. rnr. M. H. Bregstein) zelf contact met de Joodse gemeenschap vermeden, was niet bevorderlijk voor een vlotte teruggave van het Joodse bezit.' 2

XCWij nemen aan dat vrijwel alle Duits-Joodse vluchtelingen, wier vermogen onder beheer was gesteld, dat vermogen weer terugkregen (met aftrek van de beheerskosten overigens), maar er zijn terzake geen nadere gegevens.

XCOver het werk van het Beheersinstituut willen wij dan tenslotte vermelden dat tot zijn bevoegdheid ook behoorde het benoemen van bewindvoerders over afwezigen. Die bewindvoerders hadden slechts voor bepaalde handelingen toestemming van het Beheersinstituut nodig - zij waren er wèl allen verantwoording aan schuldig. Tot in '47 werdenJ.

, Het is, naast Gerbrandy, Polak geweest die er het meest toe heeft bijgedragen dat de Duits-Joodse vluchtelingen niet al in een vroeg stadium collectief een verklaring kregen. Dit punt kwam in de eerste vergadering van het dagelijks bestuur van de Raad voor het Rechtsherstel, 12 september '45, aan de orde. 'De vraag', aldus de notulen, 'of statenloos geworden Joodse Duitsers collectief 'ontvijand' moeten worden ... , moet naar het oordeel van de voorzitter' (Gerbrandy) 'en prof. Polak, waarmee de vergadering zich verenigt, ontkennend worden beantwoord. Omdat hij Jood is, is de Joodse Nederlander geen slechtere Nederlander, maar de Joodse Duitser ook geen betere Duitser. Er zal individueel moeten worden beslist.' (ARA, RvhR, DB, 3). 2 Voet in het 15 nov. 1985.

664 [PDF]
HET PROBLEEM DER 'AFWEZIGEN'

ongeveer twintigduizend van die bewindvoerders benoemd: soms familieleden, soms advocaten of notarissen, soms een in diverse plaatsen opgerichte Stichting Bewindvoering Afwezigen en Onbeheerde Nalatenschappen. Die afwezigen waren in hoofdzaak gedeporteerde en niet teruggekeerde Joden. De meesten hunner hadden geen vermogen van betekenis gehad maar een aantal van hen wèl. Stel nu dat een Joodse man een onderneming had bezeten, dat hij en zijn vrouw geen kinderen hadden gehad, dat beiden naar Auschwitz waren gedeporteerd, dat beiden niet teruggekeerd waren en dat zij geen testamentaire beschikkingen hadden getroffen - wie waren dan na de oorlog eigenaren van de onderneming? Waren de man en de vrouw tezelfdertijd omgekomen, dan was het antwoord: de gemeenschappelijke erfgenamen, d.w.z. de familieleden (maar wie waren dat en als sommigen van die erfgenamen hun deportatie niet hadden overleefd, waren er dan wellicht erfgenamen van die erfgenamen nog in leven?) - maar als zij op verschillende tijdstippen waren omgekomen, dan kwam het er bij de beantwoording van de vraag wie de onderneming zouden erven, op aan wie als eerste was overleden: was dat de man, dan erfden de erfgenamen van de vrouw, was dat de vrouw, de erfgenamen van de man. Zulk een geval kon zich heel wel voordoen: waren man en vrouw met hun kinderen gedeporteerd, dan was de vrouw met de kinderen na aankomst in Auschwitz onmiddellijk vergast en de man veelal in het concentratiekamp opgenomen. Wat dus na de bevrijding nodig was, waren twee soorten onderzoek: de vermoedelijke data van overlijden van gedeporteerden moesten worden vastgesteld en in de bevolkingsregisters moest worden nagekeken of er nog levende erfgenamen waren; bovendien moest worden nagegaan of, in geval van een huwelijk, bij een notaris een akte van huwelijkse voorwaarden of een testament was opgemaakt.

XCHet gerezen probleem werd al in de eerste vergadering, 12 september '45, van het dagelijks bestuur van de Raad voor het Rechtsherstel aan de orde gesteld. Daar kwam het voorstel ter tafel dat van allen die niet op I januari '46 waren teruggekeerd, zou worden aangenomen dat zij overleden waren, zulks op één-en-dezelfde dag. Nader beraad leidde tot de conclusie dat dat geen aanvaardbare constructie was. Daarbij speelden de onderzoekingen van het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis een rol. Dat bureau kreeg namelijk de beschikking over de in Westerbork opgemaakte deportatielij sten, waardoor men van het grootste deel der niet-teruggekeerde Joden precies wist, op welke datum zij waren gedeporteerd, en door de onderzoekingen van het bureau (het nam met talrijke teruggekeerden contact op en verwierf gegevens uit Duitse kam

665 [PDF]
RECHTSHERSTEL

pen, waaronder Auschwitz en Theresienstadt) kwam ook vast te staan of die niet-teruggekeerde Joden gedeporteerd waren naar Auschwitz, Sobib or, Bergen-Belsen of Theresienstadt. Tenslotte kreeg het bureau er inzicht in, welke criteria bij de aankomst in Auschwitz de eerste z.g. selectie hadden bepaald en wat de vermoedelijke uiterste overlijdensdatum was van diegenen die niet rechtstreeks naar de gaskamers waren gevoerd.

XCZolang nog niet door een overlijdensakte, opgemaakt naar aanleiding van de bevindingen van het Informatiebureau, was vastgesteld dat en wanneer een gedeporteerde was overleden, waren notarissen niet in staat om bij notariële acte tot toewijzing of verdeling van dat vermogen, d.w.z. van de nalatenschap, over te gaan. Om het overlijden van gedeporteerden vast te stellen (ook voor een weduwnaar of weduwe die wilde hertrouwen, was dat van veel belang) ging men aanvankelijk aanvulling verzoeken van de registers van de burgerlijke stand van de laatste woonplaats van de gedeporteerde - dat geschiedde in naar schatting vijfduizend gevallen. In februari '47 evenwel vernietigde de Hoge Raad een desbetreffende beschikking van het Arnhemse hof. Sommige rechterlijke colleges zetten desondanks de gevestigde praktijk voort. Vervolgens was het de Broederschap der Notarissen die in '48 ging aandringen op een spoedige wettelijke regeling - de desbetreffende wet, in '47 ingediend, werd injuni '49 van kracht; zij bepaalde dat, met gebruikmaking van alle door het Informatiebureau van het Rode Kruis verzamelde gegevens, de overlijdensdata van alle vermisten door een commissie zouden worden vastgesteld, dat al die vaststellingen in de Nederlandse Staatscourant zouden worden gepubliceerd en dat akten van overlijden zouden worden opgemaakt. Voorts werd een Centraal Bureau van Onderzoek inzake de Vererving van de Nalatenschappen van Vermiste Personen opgericht: dat bureau bracht de genealogische gegevens bijeen waaraan de notarissen behoefte hadden. Pas toen kon het Nederlands Beheersinstituut de bewindvoeringen over de vermogens der vermisten gaan beëindigen. Dat was een werk van jaren en het ging menigmaal gepaard met gedingen voor de Afdeling Rechtspraak - daar zullen wij nog voorbeelden van geven.

XCZoals eerder vermeld, werd het Beheersinstituut op I juni '67 opgeheven. Een overzicht van alle tot die datum verrichte werkzaamheden is, voorzover ons bekend, niet opgemaakt - er is wèl een overzicht per 31 december '65. Toen waren van de ruim 45 000 vermogens van politieke delinquenten (de allerkleinste vermogens niet meegeteld) welke het instituut beheerd had, slechts ruim 210 nog niet afgewikkeld. De bijna

666 [PDF]
HET PROBLEEM DER 'AFWEZIGEN'

45000 wèl afgewikkelde hadden een totale waarde gehad van ruim h50 mln. Daarenboven had het instituut de aan de staat vervallen Duitse vermogens geliquideerd en dat had bijna h50 mln opgebracht. Het Beheersinstituut zelfhad toen sinds zijn oprichting ruim f roo mln gekost. Niet de staat had dat bedrag moeten fourneren - het was geput uit de beheerde vermogens in de vorm van jaarlijkse heffingen waarvan de hoogte afhing van de omvang van het vermogen: bijvoorbeeld 2 % bij een vermogen, minder dan f 100 000, en '/2 % bij een vermogen van f I mln of meer.

Afdeling Rechtspraak

XC

XCDe Afdeling Rechtspraak van de Raad voor het Rechtsherstel telde, toen de raad op 14 augustus '45 werd geïnstalleerd, zestien leden (onder wie zeven hoogleraren van diverse rechtsfaculteiten), van wie één: Cleveringa, als voorzitter optrad - hij zou dat tot september '46 blijven, toen hij, benoemd tot rector magnificus van de Leidse Universiteit, het lidmaatschap van de Mdeling Rechtspraak moest neerleggen (hij werd plaatsvervangend lid); zijn opvolger als voorzitter werd een van de leden van de afdeling: zijn Leidse collega prof. mr. R. D. Kollewijn, Er was toen al gebleken dat zestien juristen de arbeid van de afdeling niet aankonden - alleen al in Den Haag waren er veertien noodzakelijk gebleken en in Amsterdam drie-en-twintig. De Afdeling Rechtspraak ging in totaal vijf-en-zestig leden tellen (plus nog een onbekend aantal plaatsvervangende leden), verdeeld over twee-en-twintig Kamers: negen in Amsterdam, zeven in Den Haag, één respectievelijk in Groningen, Leeuwarden, Utrecht, Arnhem, Den Bosch en Middelburg. Het werk kwam maar langzaam op gang. Eind '45 waren vijf Kamers ingesteld maar daarvan waren toen slechts twee die in Den Haag waren gevestigd, actief. Pas in de loop van '46 begon het gehele rechtsprekende apparaat te functioneren - het was daarbij moeilijk gebleken om gebouwen te huren, substituutgriffiers en griffiepersoneel aan te stellen (niet alleen bij de plaatselijke maar ook bij een centrale griffie) en de beschikking te krijgen over schrijfmachines en kantoorbehoeften.

XCDat de herstelrechtspraak maar langzaam van start ging, moge ook hieruit blijken dat er eind april '46, toen bijna 1600 verzoeken om rechtsherstel waren ingediend, nog slechts in 144 zaken door de Afdeling Rechtspraak uitspraak was gedaan. Er was dus een aanzienlijke achterstand

667 [PDF]
RECHTSHERSTEL

en deze werd in de eerste jaren alleen maar groter, zulks ondanks het feit dat in talrijke kort geding-zaken vonnis gewezen werd door een der voorzitters van de Kamers van de Afdeling Rechtspraak en dat in andere talrijke, vermoedelijk vele duizenden gevallen geen behandeling voor een van de Kamers van de Afdeling noodzakelijk bleek: er waren dan schikkingen getroffen, soms met gebruikmaking van gedrukte modellen.

XCEr werd in het werk een zekere mate van specialisatie aangebracht: zo werd spoedig besloten, alle effectenzaken naar de Kamers te Amsterdam te verwijzen en alle ontvijandingszaken (eind '50 waren deze laatste tot bijna 400 opgelopen) naar de Kamers in Den Haag.' Eind' 50 evenwel, d.w.z. ruim vijf jaar nadat de Afdeling Rechtspraak was ingesteld, was de situatie deze dat, aldus Kollewijns opvolger prof. mr. Ph. A. N. Houwing, niemand er enig denkbeeld van had, hoeveel nieuwe zaken nog vóór I juli' 5 I, de uiteindelijk vastgestelde slotdatum, zouden worden ingediend - Houwing dacht dat de Afdeling Rechtspraak nog wel minstens drie jaar in functie zou moeten blijven, zulks geheel afgezien van de effectenzaken welker behandeling voor de Amsterdamse Kamers, zo vreesde hij, heel wel zeven jaar kon vergen.

XCAnderhalf jaar na eind' 50, d.w.z. midden '52, waren in totaal bijna 20500 verzoekschriften om rechtsherstel bij de Afdeling Rechtspraak beland"; daarvan waren bijna 7800 ingetrokken (naar wij aannemen: veelal doordat er een schikking was getroffen); er resteerden dus bijna 12700 zaken, welnu: in zes-en-een-half jaar tijd was uitspraak gedaan in bijna 7200 zaken en er restten dus ca. 5 500; onder die 5 500 zaken waren er bijna 3 300 waarin de betrokkenen in beroep waren gegaan tegen beslissingen van de Afdeling Effectenregistratie, bijna 1 000 waarin om een no-enemy-verklaring was verzocht, en ruim 600 waarin vrijgelaten politieke delinquenten beslissingen van het Beheersinstituut hadden aangevochten.

XCZes maanden later, eind' 52, gaf de centrale griffie opnieuw de stand van zaken weer. 'Recapitulerende', zo rapporteerde zij, 'mag worden gesteld dat, met uitzondering van de effectenzaken, waarvan het aantal niet kan worden begroot, de overige rubrieken nog een tijdsduur vergen van ongeveer twee-en-een-half jaar voor de totale afdoening.' 3

1 Later werden ook de Kamers in Groningen, Arnhem en Den Bosch bij de ontvij andingszaken betrokken. 2 De centrale griffie had in oktober '45 geschat dat in totaal 5 000 zaken aanhangig zouden worden gemaakt. 'Raad voor het Rechtsherstel, Afd. Rechtspraak: 'Overzicht van de werkzaamheden per 3 I december 1952', p. 3 (ARA, Raad voor het Rechtsherstel, Afd. Rechtspraak, centrale griffie, 48).

668 [PDF]
CIJFERS OVER DE RECHTSPRAAK

XCWij gaan drie jaar verder: eind '55. De verwachting van de centrale griffie was niet in vervulling gegaan: niet alleen in meer dan 1000 effectenzaken maar ook in bijna 800 andere moest nog uitspraak gedaan worden.

XCHet werk moest dus worden voortgezet, trouwens: elk jaar werden ook weer nieuwe zaken aanhangig gemaakt.

XCIn maart '66, ruim een jaar voor de opheffing, stelde Houwing een laatste overzicht van de stand van zaken op. Het vermeldde dat de Kamers van de Afdeling Rechtspraak na aftrek van de zaken die ingetrokken of naar andere afdelingen van de Raad voor het Rechtsherstel verwezen waren, uitspraken hadden gedaan in 13194 zaken 14 zaken waren toen nog niet afgedaan.

XCZo heeft dus het werk van de Afdeling Rechtspraak geleid tot meer dan 13000 uitspraken. Een rijke juridische materie, wij twijfelen er niet aan, maar wij zijn, gesteld al dat wij al die uitspraken hadden kunnen lezen (zij bevinden zich in de al vermelde meer dan 200000 dossiers welke de Raad voor het Rechtsherstel heeft nagelaten), niet competent om ze op hun juridische waarde te toetsen. Wij stellen ons een ander doel: de lezer aan de hand van een aantal uitspraken een globaal denkbeeld te geven van deze rechtspraak en iets dieper in te gaan op de rechtsherstelkwesties waarbij in hun belangen geschade Joden waren betrokken, speciaal op het enige werkelijk geruchtmakende aspect van deze rechtspraak: het rechtsherstel met betrekking tot effecten. Er zal, zo vertrouwen wij, uit een en ander blijken, met welk een ingewikkelde zaken de Afdeling Rechtspraak te maken kreeg en op hoeveel terreinen de rechtsverhoudingen door het ingrijpen van de bezetter waren verstoord. Onze benadering is dus niet eenjuridische maar een historische.

XCWij vermeldden al dat het nagelaten vermogen van keizer Wilhelm II aan de Staat der Nederlanden vervallen was verklaard. Tegen die beslissing van het Beheersinstituut ging zijn oudste zoon, prins Friedrich Wilhelm August Victor Ernst von Hohenzollern, in junivoor zijn aandeel in de nalatenschap van zijn vader in beroep - dat beroep werd een jaar later door een der Haagse Kamers van de Afdeling Rechtspraak in behandeling genomen. De prins had aanvankelijk van sympathie voor het nationaal-socialisme blijk gegeven - dat verzweeg hij in zijn rekest;

'48

669 [PDF]
RECHTSHERSTEL

daarin beweerde hij dat hij een afwachtende houding had aangenomen, de Duitse aanval op Nederland had betreurd en zich positief had opgesteld jegens de uit militaire kringen voortgekomen, tegen Hitler gerichte verzetsbeweging. Terzake overwoog de betrokken Kamer, 'dat, moge een en ander al juist zijn' (de Kamer nam dat gemakshalve aan), 'daarin nog geen verdienste jegens Nederland en/of de met Nederland verbonden naties is gelegen.' 1 Beroep afgewezen.

XCNu twee zaken waarin het beroep succes had.

XCEen in Nederland gevestigde Duitse industrieel, gehuwd met een Britse vrouw van Joodse afkomst, was tijdens de bezetting in zijn woonplaats Bussum zes maanden penningmeester geweest van de plaatselijke afdeling van Kraft durch Preude (een onderorganisatie van het Deutsche Arbeitsfronts en een tijdlang lid van de plaatselijke Schutzgruppe (die hulpkorpsen waren in juni '44 gemobiliseerd) - op grond daarvan had het Beheersinstituut hem, in tegenstelling tot zijn vrouwen dochter, een no-enemy-verklaring geweigerd. Een van de Amsterdamse Kamers van de Afdeling Rechtspraak had er in december '48 begrip voor dat de man zich niet aan alle op hem uitgeoefende pressie had kunnen onttrekken en kende, in tegenstelling tot het Beheersinstituut, gewicht toe aan het vaststaande feit dat de man aan vele in moeilijkheden verkerende Nederlanders hulp had verleend en van een positieve houdingjegens het Nederlandse verzet blijk had gegeven. De beslissing van het Beheersinstituut werd vernietigd.

XCTwee jaar later, eind' 50, behandelde een van de Haagse Kamers het rekest van een smid uit Zuid-Limburg, een Duitser, die al sinds '21 in Nederland woonde, wiens (oorspronkelijk Nederlandse) vrouwen wiens kinderen een no-enemy-verklaring hadden gekregen en aan wie zulk een verklaring door het Beheersinstituut was geweigerd - de man was in '43 namelijk bij de Wehrmacht ingelijfd. Bij de nadere omstandigheden had het instituut kennelijk niet stilgestaan. Dat deed de betrokken Haagse Kamer wèl. De smid had enkele oproepen om zich voor de militaire dienst aan te melden naast zich neergelegd en had, wat belangrijker was, op of kort na 17 september' 44 (de dag van de grote luchtlandingen) een opdracht om de spoorbrug over het Maas-Waal-kanaal bij Nijmegen op te blazen, niet uitgevoerd maar was in de Betuwe ondergedoken. Lid van de NSDAP was hij nooit geweest en hij had geweigerd, zijn kinderen naar de Deutsche Schule te zenden. Hij kreeg de no-enemy-verklaring.

XCI Uitspraak, 21 juni 1949, Na-oorlogse rechtspraak,

670 [PDF]
VOORBEELDEN VAN PROCEDURES

XCWaren bezittingen van Oostenrijkers 'vijandelijk bezit'? Het Beheersinstituut zei aanvankelijk 'ja' en als gevolg daarvan werden de vermogens van o.m. tien Oostenrijkse firma's die werkzaam waren geweest op het gebied van de aardolieprodukten, geconfisqueerd. De firma's gingen tegen die beslissing in beroep, stellend dat Oostenrijkers evenmin als Luxemburgers, Elzassers en in West-Polen wonende Polen (West-Polen was in '39, de Elzas in '40, Luxemburg in '42 door Duitsland geannexeerd) als 'vijandelijke onderdanen' beschouwd mochten worden. Terzake oordeelde in april '46 een van de Amsterdamse Kamers van de Afdeling Rechtspraak,

XC'dat zeer wel de stelling te handhaven is dat Luxemburgers, Polen en Elzassers nimmer onderdanen van Duitsland zijn geweest, doch dat hetzelfde geenszins geldt ten aanzien van Oostenrijk, waar grote volksgroepen sedert jaren naar Anschluss met Duitsland streefden en tenslotte hun wilonder krachtdadige medewerking van Duitsland hebben doorgezet met alsgevolg een aaneensluiting welke reeds voor het begin van de [Tweede]Wereldoorlog door ons land dejure was erkend.' I

XCBeroep afgewezen - enkele jaren later evenwel, in '52, was het de regering die het Beheersinstituut noopte, de tegengestelde koers te varen.

XCDan waren er de vele gedingen waarin Duitse boeren die landerijen bezaten welke in de provincies Groningen, Drente en Overijssel vlak ten westen van de Nederlandse grens lagen, om teruggave van hun bezit vroegen. De bijzondere positie van die Z.g.grensboeren was in 1824 bij een tussen Nederland en de staat Hannover gesloten tractaat erkend en op dat tractaat deden die boeren een beroep. Al die beroepen werden afgewezen, tenzij de betrokkenen konden aantonen dat zij zich tijdens de oorlog verdienstelijk hadden gemaakt voor de Nederlandse of de Geallieerde zaak.

XCAan hoevele Duitsers of Duitse ondernemingen de no-enemy-verkla ring door het Beheersinstituut c.q. door de Afdeling Rechtspraak is geweigerd, weten wij niet, evenmin aan hoevele zij is afgegeven. Wij hebben slechts één vast gegeven: dat, zoals al vermeld, de liquidatie van de Duitse vermogens voor de Staat der Nederlanden bijna f 7 50 mln heeft opgeleverd.

XCDe in hun vermogen benadeelde Duitsers (voor de in Indië benadeelde gold hetzelfde) hebben, voorzover zij in de Bondsrepubliek Duitsland

XCI Uitspraakd.d. 16 april 1946, a.v., J, p.

671 [PDF]
RECHTSHERSTEL

of in West-Berlijn woonachtig waren, later een zeer beperkte schadevergoeding gekregen van de regering van de Bondsrepubliek.

XCMidden '52 waren er, zoals bleek, nog ruim 600 zaken, door vrijgelaten politieke delinquenten tegen het Beheersinstituut aangespannen, waarin de Afdeling Rechtspraak nog geen uitspraak had gedaan. Hoeveel van dergelijke zaken er in totaal zijn geweest, is niet bekend - wij schatten: enkele duizenden. Wij gaven er al een voorbeeld van: de zaak van de Bechstein-vleugel waarin Gerbrandy als voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel uitspraak deed.

XCWij voegen hier nog een tweede voorbeeld aan toe.

XCIn juni '46 had het Beheersinstituut een Haagse grossierderij in fietsonderdelen, die het eigendom was van een gedetineerde politieke delinquent, verkocht aan de bedrijfsleider, hoewel aan het instituut was meegedeeld dat de delinquent die tijdens de bezetting voor de NSB had bedankt, spoedig in vrijheid zou worden gesteld. Zo was het ook: zes dagen na de verkoop van zijn zaak had de man het kamp waarin hij gedetineerd was, kunnen verlaten. Hij kon toen slechts constateren dat zijn grossierderij was verkocht. De verkoop werd in november '46 door Gerbrandy ongedaan gemaakt.

XCNu vier voorbeelden van uitspraken van de Afdeling Rechtspraak.

XCHet Beheersinstituut had in de zomer van '46 het bij het landgoed de Hoge Veluwe gelegen landgoed de Harskamp verkocht aan een landbouw-coöperatie die er een bedrijf voor het kweken van een bijzondere soort roggezaad had gevestigd, welk soort N ederland vroeger had moeten importeren. De Harskamp was het eigendom geweest van de vermogende Rotterdamse industrieel W. N. A. Kröller, lid van de NSB; zijn landgoed de Hoge Veluwe was staatseigendom geworden - hij vroeg nu om teruggave van het landgoed de Harskamp. Verzoek afgewezen - daarbij was een van de overwegingen dat procureur-fiscaal Zaaijer de verkoop van het landgoed uitdrukkelijk had goedgekeurd; hij had die verkoop dus gezien als een deel van de straf die aan Kröller moest worden opgelegd.

XCTweede voorbeeld. Een in Oss woonachtige NSB'er had een levensverzekering bezeten op grond waarvan bij zijn overlijden f 4500 aan zijn weduwe zou worden uitgekeerd. De man was in '40

672 [PDF]
VOORBEELDEN VAN PROCEDURES

land gaan werken - zijn vrouw, geen lid van de NSB maar tot in '43 wel aanhangster van die beweging, was omstreeks Dolle Dinsdag met haar kinderen in paniek naar Duitsland gevlucht waar zij zich overigens niet bij haar man had kunnen voegen. Deze was in april '45 in Hamburg overleden. De levensverzekeringsmaatschappij had uitbetaling van de f 4500 geweigerd - als gevolg van haar vlucht had de vrouw namelijk sinds september '44 geen premie kunnen betalen. Dat laatste nu was, aldus de vrouw, louter gevolg van 'de oorlogsomstandigheden' ; zij verzocht de Afdeling Rechtspraak, de levensverzekeringsmaatschappij te gelasten de f 4500 alsnog uit te betalen. Het verzoek werd in augustus '49 door een van de Haagse Kamers afgewezen, waarbij de Kamer overwoog dat de man 'door zijn gedragingen alle kwade kansen die zijn rechtspositie zouden gaan beïnvloeden, voor zijn rekening nam' en dat hij en zijn vrouw het feit dat de premie na september '44 niet was voldaan, 'geheel aan hun eigen geesteshouding hadden te danken.' 1 Nu twee voorbeelden van zaken waarin een beroep op de Afdeling Rechtspraak succes had.

XCHet Beheersinstituut had in '46 enkele landerijen met boerderijen, die het eigendom waren van een politieke delinquent, voor twaalf jaar verpacht zonder zich er van te vergewissen of die delinquent wellicht spoedig in vrijheid zou worden gesteld. Dat laatste was het geval geweest en nadien had de vrijgelatene de Afdeling Rechtspraak verzocht de buiten hem om gesloten pachtovereenkomst te annuleren. Het verzoek werd in mei '48 door een van de Haagse Kamers toegewezen.

XCDan had in '46 de beheerder over het vermogen van een gedetineerde politieke delinquent een aan deze toebehorend perceel verkocht aan de huurder van dat perceel. Die huurder had krachtens de huurovereenkomst het recht om in gemeenschappelijk overleg tot aankoop over te gaan maar van dat overleg was geen sprake geweest. De koop werd in april' 48 door een van de Amsterdamse Kamers van de Afdeling Rechtspraak vernietigd.

XCHet voorbeeld van het geding dat de vrouw van de NSB'er uit Oss aanspande, toont aan dat de Afdeling Rechtspraak niet alleen te maken kreeg met verzoeken om beslissingen van het Beheersinstituut te annu

I Uitspraak d.d. 18 aug. 1949, a.v., V, p. 735.

673 [PDF]
RECHTSHERSTEL

leren maar dat de taak van de afdeling veel ruimer was, zoals trouwens uit het wetsbesluit E 100 was voortgevloeid: de afdeling was competent om in te grijpen in alle rechtsbetrekkingen die tijdens de bezetting waren tot stand gekomen of gewijzigd.

XCZo had begin '40 een Bloemendaalse koopman aan een Katwijkse haringhandelaar toegezegd dat hij hem 1000 haringtonnetjes zou leveren ad fI,70 per stuk - de haringhandelaar had die tonnetjes in '40 en '41 doordat de bezetter slechts een beperkte visvangst had toegestaan, niet nodig gehad, waarop de koopman in november '41 per brief aan de haringhandelaar meegedeeld had dat hij de tonnetjes na de oorlog zou leveren. Die brief had hij geschreven, 'zonder zich', zo stelde hij, 'behoorlijk rekenschap te geven van de gevolgen die de oorlog voor ons land zou meebrengen.' Na de bevrijding stond de haringhandelaar er op dat de koopovereenkomst zou worden nageleefd - maar haringtonnetjes kostten nu wel fJO in plaats van fI,70! De koopman wenste dat de overeenkomst nietig zou worden verklaard. Een van de Amsterdamse Kamers wees in juli '46 dat verzoek toe.

XCDan was er de inwoner van Zwijndrecht op wiens terrein grond was gestort door de gemeente bij het graven van een tankgracht voor de Wehrmacht. Wie was nu eigenaar van de grond die nog bij bouwwerkzaamheden kon worden gebruikt: de eigenaar van het terrein of de gemeente? Een van de Haagse Kamers besliste in november '48: de gemeente.

XCVoorts was er de inwoner van Zutphen die in juni '43 zijn radiotoestel had ingeleverd. Dat toestel was via een SS-onderofficier terechtgekomen bij een beruchte NSB'er die het voor f 200 aan een andere Zutphenaar had verkocht. De bedoelde eerste inwoner van Zutphen had het toestel na de bevrijding bij de tweede zien staan en had het opgeëist. De tweede had daar f 200 voor willen hebben, de eerste slechts f 100 geboden. Nu vroeg de eerste Zutphenaar de Afdeling Rechtspraak, te bepalen dat het toestel om niet aan hem teruggeven zou worden. In april' 46 besliste de Arnhemse Kamer dat dit diende te geschieden.

XCVerder was er de Rotterdamse metaalbewerker die in januari '40 in Vlissingen was gaan werken bij de werf 'De Schelde' op een arbeidsovereenkomst waarin hem per maand f 9 kostgeld en f 4,35 reisgeld was toegekend - kostgeld en reisgeld waren geschrapt toen de man na de Meidagen van '40 zich weer bij 'De Schelde' had aangemeld. De metaalbewerker had in Rotterdam van de bij het gewestelijk arbeidsbureau geplaatste Fachberaterte horen gekregen dat hij naar Duitsland zou worden gezonden als hij niet zijn werk bij 'De Schelde' hervatte, en stelde

674 [PDF]
VOORBEELDEN VAN PROCEDURES

derhalve na de bevrijding dat hij zich slechts onder invloed van deze 'bedreiging van de vijand' bij zijn weddeverlaging had neergelegd. Hij vergde nabetaling van het hem onthouden bedrag - de Middelburgse Kamer wees in juli '46 zijn eis toe.'

XCTenslotte was er de zaak van de Amsterdamse vrouw die in oktober '41 was overleden en een groot vermogen had nagelaten. Twee weken voor haar overlijden had zij een van haar drie zoons, die in Brits-OostAfrika werkzaam was, bij notariële acte onterfd. Dat had zij gedaan teneinde te voorkomen dat de Duitsers zich van dat derde van haar erfenis meester zouden maken. Mede op verzoek van de twee andere zoons werd de onterving in december '45 door een van de Amsterdamse Kamers ongedaan gemaakt.

XCSoms werd rechtsherstel gevraagd in verband met gebeurtenissen die in de sfeer van de illegaliteit hadden gelegen.

XCZo had een gehuwde man in november '42 een levensverzekering gesloten krachtens welke na zijn overlijden aan zijn weduwe f 30000 moest worden uitgekeerd alsmede per jaar f 3 000 hij had daarbij aan de desbetreffende levensverzekeringsmaatschappij niet meegedeeld dat hij diep in het illegale werk zat. Hij was in juli '43 in Den Haag gearresteerd, had weten te ontsnappen, was naar Parijs getrokken en daar voor de tweede maal gearresteerd en was tenslotte in april '45 in een concentratiekamp overleden. Zijn weduwe had de betaling van de verzekeringspremie in augustus '44 moeten staken, waarna de levensverzekeringsmaatschappij in december de polis had geroyeerd. De weduwe vroeg om annulering van dat royement. Haar verzoek werd in maart '49 door een van de Haagse Kamers afgewezen - haar man had, meende de Kamer, met het oog op zijn verhoogd overlijdensrisico maatregelen moeten treffen om de betaling van de verzekeringspremie onder alle omstandigheden te laten voortduren.

XCIn Groningen was van twee gebroeders die samen handel dreven, de ene in maart' 44 gearresteerd en de andere vervolgens ondergedoken. In hun kantoor had een 'foute' Nederlandse politiefunctionaris blanco facturen aangetroffen waarop de naam stond van een plaatselijke bank als bankrelatie van de twee. De politieman was toen enkele weken later naar de bank gestapt, had daar brutaalweg het saldo van de handelsonderneming opgeëist en dat was hem ter grootte van f 6600 onmiddellijk uitbetaald, zonder dat de bankier zich er van vergewist had of de politieman wel enig recht had, het geld in ontvangst te nemen. Na de

XCI Uitspraak d.d. 31 juli 1946, a.v., II, p. 136.

675 [PDF]
RECHTSHERSTEL

bevrijding bleken de f 6600 verdwenen te zijn. De gearresteerde was in leven gebleven en eiste nu samen met zijn broer dat de bank de geleden schade integraal zou vergoeden. De Groningse Kamer van de Afdeling Rechtspraak, van oordeel dat weliswaar de bankier tekortgeschoten was maar dat anderzijds de twee broers, die hun boekhouding tijdig verborgen hadden, onvoorzichtig waren geweest doordat zij blanco facturen hadden laten liggen en niet zelf hun banksaldo in veiligheid hadden gebracht, halveerde de vordering in december '47: de bank moest de helft van de geleden schade vergoeden.

XCEr was een illegaal werker gefusilleerd, terwijl zijn vriendin met wie hij had willen trouwen, een kind van hem verwachtte. Dat kind kwam dus als onwettig kind ter wereld. De moeder vroeg de Afdeling Rechtspraak het kind te wettigen - het verzoek werd in april '49 door de Groningse Kamer ingewilligd.

XCDat laatste zal zich wel vaker hebben voorgedaan. In hoeveel gevallen? Dat is onbekend. Wij geven slechts voorbeelden.

Joodse zaken

XC

XCAangezien geen bevolkingsgroep aan een systematischer ontrechting had blootgestaan dan de Joodse, deden zich na de bevrijding talloze gevallen voor waarin Joden hun aanspraken op rechtsherstel erkend trachtten te krijgen. Hadden zij goederen aan niet-Joden ter bewaring toevertrouwd, dan vroegen zij die terug. Veelal werden die goederen hun vlot en graag teruggegeven maar het gebeurde ook wel dat dit onder diverse uitvluchten werd geweigerd en daarin werd menigmaal door teruggekeerde gedeporteerden of door weer opgedoken onderduikers berust' - ging hetspullen met een vrachtwagen en een chauffeur halen. In haar tasje had ze een cadeautje voor de buurvrouw, die alles zo zorgzaam had bewaard. Maar de buurvrouw

I Als oorlogsverslaggever kwam de journalist Carel Enkelaar in mei '45 in Twente in contact met een Joods gezin, van Gelder geheten, waaruit slechts de moeder en twee van de dochters, Netty en Linie, in leven waren gebleven. De vader en vier andere kinderen waren niet uit de deportatie teruggekeerd. De moeder en Linie gingen de aan een buurvrouw in bewaring gegeven goederen ophalen. 'Daar lagen ze nog, de kostuums van vader en van Aäron, de spulletjes van Bram en David, de kleine sieraden van Roosje, de mooie jurken van Linie en nog wat meubilair, dat nu goed van pas kwam. Blij en trots liet de buurvrouw het allemaal zien. Alles zorgvuldig bewaard voor na de bevrijding, voor de dagen van nu. Een week later ging Linie de

676 [PDF]
HUWELI]KSRECHT EN ERFENISKWESTIES

evenwel om goederen die een aanzienlijke waarde vertegenwoordigden, dan kon het tot een beroep komen op de Afdeling Rechtspraak. Wij hebben er geen denkbeeld van, hoe vaak er gedingen zijn geweest waarbij dergelijke goederen de inzet vormden, maar het staat voor ons vast dat zij maar een klein deel vormden van datgene wat de Joden door de bezetter was ontroofd - H. A. J. van Schie, een medewerker van het Algemeen Rijksarchief die zich speciaal in dit aspect van het rechtsherstel heeft verdiept, schatte in '84 dat de totale materiële schade die de Joden berokkend was (een combinatie van de systematische roof mèt het verlies van goederen die men daaraan had trachten te onttrekken) f650 tot hoo mln heeft bedragen.'

XCVoordat wij nu de pogingen tot het ongedaan maken van die roof gaan beschrijven, dienen wij aandacht te besteden aan twee soorten werkzaamheid van de Afdeling Rechtspraak die met heel andere onderwerpen te maken hadden: zaken van huwelijksrecht en erfeniskwesties. Wij geven er voorbeelden van.

XCEen niet-Joodse vrouw had tijdens de bezetting kinderen gekregen van een Joodse man met wie zij had zullen trouwen maar dat huwelijk was wegens de Jodenvervolging uitgesteld. De man was gedeporteerd en omgekomen. Een van de Amsterdamse Kamers van de Mdeling Rechtspraak bepaalde in mei' 48 dat de kinderen wettige kinderen waren.

XCEen Joodse vrouw was gehuwd geweest met een half-Joodse man en dat huwelijk was in december '41 ontbonden omdat toen reeds gebleken was dat half-Joden minder gevaar liepen dan z.g. Volljuden. Van het echtpaar was evenwel de man gedeporteerd: naar Theresienstadt en vandaar naar Auschwitz waar hij was omgekomen. Een van de Haagse Kamers bepaalde in december' 50 dat de vrouw het vruchtgebruik kreeg van de gehele nalatenschap van de overleden man.

XCNaar aanleiding van een tweede 'onechte' scheiding bepaalde een van de Amsterdamse Kamers in december' 47 dat de niet-Joodse vrouw van een Joodse man die in overheidsdienst was geweest en van de deportatie

XCspulletjes van de familie van Gelder te hebben en nooit spulletjes van hen te hebben gehad. Linie en de chauffeur kwamen niet verder dan de deur. 'Niks heb ik vanjullie, hoe kom je erbij, niks, hoor je dat goed? En nu weg, eruit!' De woorden troffen het meisje als een steen tegen het hoofd. Zelfs de laatste herinneringen aan haar vermoorde familie waren haar niet gegund. Huilend leunde ze tegen de chauffeur. Het kàn niet waar zijn! Het was alsof de Duitsers terug waren. Maar de politie zei dat er geen bewijs was en dat ze het zo maar moesten laten.' (c. Enkelaar: Van onze speciale verslaggever. Een autoblografische reportage, dl. I (rçê r), p. r64.) I H. A. J. van Schie in Dutch-feu/ish History (r984), p. 403.

677 [PDF]
RECHTSHERSTEL

niet was teruggekeerd, jegens het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds als weduwe moest worden aangemerkt.

XCNu de erfeniskwesties.

XCEr was de zaak van het buitenechtelijke kind van een Joodse moeder die erfgename was van haar ouders. De ouders waren naar Auschwitz gedeporteerd en met de moeder was eind' 43, tien dagen na de bevalling, hetzelfde geschied. In Auschwitz waren de ouders eerder vermoord dan hun dochter. De voogdes van het kind verzocht om diens erkenning als kind van de moeder maar twee familieleden aan wie dan de erfenis'van de moeder zou ontgaan, verzetten zich daartegen. Het verzoek van de voogdes werd in januari '5 I door een van de Amsterdamse Kamers ingewilligd.

XCDan deden zich gevallen voor waarbij testamenten niet in een notariële acte waren vastgelegd maar zonder tussenkomst van een notaris in Westerbork op schrift waren gesteld - dergelijke schrifturen werden door de Afdeling Rechtspraak voor rechtsgeldig gehouden.

XCMoeilijkheden waren er bijvoorbeeld rond het zodanige testament van een Joods echtpaar dat met zijn enige kind in februari '44 naar Auschwitz was gedeporteerd en daar was vermoord. De man had daags voor zijn deportatie een brief gericht aan een bevriend gemengd-gehuwd echtpaar dat hem en zijn gezin in Westerbork regelmatig pakketten had doen toekomen, aan welke briefhij als post-scriptum had toegevoegd: 'Mochten we niet terugkomen, dan vermaken we jullie alles.' Was dat een geldig testament? Het werd door enkele familieleden, aan wie de erfenis dreigde te ontgaan, betwist: zij wezen er op dat zij met het gedeporteerde gezin steeds in goede verstandhouding hadden verkeerd en stelden dat de man, toen hij het post-scriptum schreef, 'kennelijk in een opwelling van het ogenblik' had gehandeld. Een van de Amsterdamse Kamers voor welke deze zaak eind '52 diende, verhoorde drie getuigen die de man in Westerbork goed hadden gekend - hij werd geschetst als 'een evenwichtig en ontwikkeld persoon die weloverwogen placht te handelen.' De vordering van de familieleden werd afgewezen.'

XCDan was er een kwestie die voortvloeide uit het op fictieve gronden 'Calmeyeren' van VoZljuden. Een in augustus '41 overleden Jood had vijf-negende van zijn grote vermogen aan zijn vrouwen twee-negende aan elk van zijn twee kinderen nagelaten. De dochter had die erfenis aanvaard maar de zoon had haar verworpen, met instemming van zijn moeder en zuster (en in strijd met de feiten) stellend dat hij niet de zoon

XCI Rechtsherstel, VIII, p.

678 [PDF]
HUWELl}KSRECHT EN ERFENISKWESTIES

was van zijn vader maar van een niet-Joodse man. Calmeyer had dat aanvaard, waarmee de zoon half-Jood was geworden. De verwerping van de erfenis werd in februari '46 door een van de Haagse Kamers ongedaan gemaakt.

XCEen andere vermogende Jood, gedeporteerd en omgekomen, had in oktober '40 het Nederlands-Israëlietisch Armbestuur tot enige erfgenaam benoemd. Zijn naaste familieleden, voorzover nog in leven, vroegen om ongeldig verklaring van dit testament dat, zo beweerden zij, louter gevolg was geweest van de oorlogsomstandigheden. Neen, zei een van de Amsterdamse Kamers in '49, 'het is onaannemelijk dat, indien het erflaters bedoeling ware geweest zijn bezittingen voor zijn familieleden te sauveren, hij een even kwetsbare Joodse instelling tot erfgenaam zou hebben benoemd."

XCEen Joods gezin uit Rotterdam (man, vrouwen twee zoons) was in oktober '42 ondergedoken, begin '43 door verraad gearresteerd, opgesloten in de strafgevangenis te Scheveningen en vervolgens als strafgeval naar Westerbork gedeporteerd; vandaar was het gehele gezin behalve de oudste zoon eind juni '43 naar Sobibor gedeporteerd, de oudste zoon evenwel twee weken later. Allen waren daar vermoord. Nu had de vader uit de Scheveningse gevangenis aan de vrouw die het gezin in de onderduik had bijgestaan, met hulp van een metselaar een briefje toegesmokkeld waarin hij al zijn bezittingen (hij was in gemeenschap van goederen getrouwd) ter waarde van ca. f 60 000 aan die vrouw had vermaakt. Na de bevrijding maakten een broer en een zuster van de man aanspraak op de erfenis. Een van de Haagse Kamers deed terzake in september '48 de uitspraak dat zij slechts recht hadden op de legitieme portie van de oudste zoon die immers na zijn vader en moeder was overleden - de rest viel aan de vrouw toe die het gezin had geholpen.

XCTenslotte een geval van geheel andere aard.

XCIn Middelharnis had een Joods echtpaar gewoond, samen met de zuster en de moeder van de man - die moeder was weduwe. Het echtpaar had nog verscheidene andere familieleden gehad, woonachtig in Middelharnis en Sommeisdijk. In de herfst van '42 nu waren de man en zijn vrouw opgehaald - hij had kort tevoren door een makelaar in Middelharnis een acte laten opmaken waarmee zijn vrouwen hij, voor het geval zij zouden komen te overlijden, al hun bezittingen hadden geschonken aan een buurman en, zou die buurman ook overlijden, dan aan diens wettige nakomelingen. Korte tijd later waren de moeder en de zuster opgehaald

XCI A.v., IV, p. 304.

679 [PDF]
RECHTSHERSTEL

- zij hadden een tweede acte ondertekend, gelijkluidend aan de eerste. Man, vrouw, moeder en zuster waren vermoord. Na de bevrijding nu gingen de familieleden, die in harmonisch contact hadden gestaan met de vier vermoorden, een vraagteken zetten achter de twee actes: had de man zich wel laten voorlichten door een notaris? Er was er een in Middelharnis van wie een ieder had geweten dat hij Joden met raad en daad terzijde stond, maar tegen de makelaar die de actes had opgemaakt, had, aldus die makelaar, de man gezegd dat de notaris hem alle hulp had geweigerd. Uit het getuigenis van de notaris bleek evenwel dat de man zich nooit tot hem had gewend. De buurman zei voorts dat de man tegen de makelaar zou hebben gezegd dat hij al zijn bezittingen aan hem, de buurman, wilde schenken omdat zijn familieleden zich niets aan hem gelegen hadden laten liggen. In werkelijkheid evenwel was het tegendeel het geval geweest. Het bevreemdde een van de Haagse Kamers van de Afdeling Rechtspraak bovendien dat de nakomelingen van de buurman zo uitdrukkelijk waren genoemd, 'daar toch zonder meer moeilijk een plausibele grond kan worden gevonden voor een dergelijke bevoordeling ... ten koste van de door de wet aangewezen nabestaanden van de vier ... afwezigen.' In april' 50 wees de betrokken Kamer het verzoek van de buurman dat de nalatenschap der vermoorden aan hem zou worden toegewezen, af.'

XCWij komen nu tot het ongedaan maken van de vele vormen van roof waarvan Joden, steeds als gevolg van Duitse verordeningen, het slachtoffer waren geworden en willen dan beginnen met erop te wijzen dat de bezetter een aparte instelling had opgericht waar de opbrengst van de meeste verkochte waarden was geconcentreerd: deoftewel deDiehad zich niet met de verkoop van die waarden beziggehouden: dat hadden andere instanties gedaan. BijnaJoodse bedrijven en bedrijfjes waren op last van dedoor de aangestelde beheerders, veelal deaan niet-Joden verkocht en bijnadoor degeliquideerd - die liquidaties die inwaren begonnen, hadden in februari '43 (er zijn geen cijfers van latere datum) al bijna ho mln

2000 10 000 '41 1 V, p. 849 e.v.

680 [PDF]
DE BEROVING DER JODEN RECHTSHERSTEL

opgebracht. Voorraden van Joodse textielhandelaren, ter waarde van ca. f 4 mln, waren evenwel niet verkocht door willekeurige liquidateurs maar (op instructie van Hirschfeld die vreesde dat via die liquidateurs veel in de zwarte handel zou terechtkomen) door het Rijksbureau voor de .distributie van textielartikelen, oftewel het Distex. Zo waren (eveneens op instructie van Hirschfeld die de Landstand op afstand wilde houden) de landbouwgronden uit Joods bezit verkocht door de Pachtkamers. Geroofd waren voorts, hoofdzakelijk door de Niederländische Grundstücks verwaltung, ca. 19000 panden van welke in oktober '43 ruim 8000 bij notariële acte het eigen dom van niet-Joden waren geworden tot een gezamenlijke waarde van f86 mln. Ook de hypotheken die in het bezit van Joden waren geweest waren verkocht. Mgekocht waren de polissen van levensverzekeringen waarvoor Joden vele jaren lang premie hadden betaald - meer dan 200 verzekeringsmaatschappijen hadden voor de afgekochte ca. 22 000 polissen ca f 25 mln betaald: geld voor de VVRA. Er was in totaal ca. f 410 mln bij deze beland. De opbrengst van andere vormen van roof was in eerste instantie terechtgekomen bij de speciale bank die de bezetter, met sluwe gebruikmaking van de naam van een bestaande Joodse bank, Lippmann Rosenthal & Co., in de Sarphatistraat te Amsterdam had gevestigd: LippmannRosenthal-Sarphatistraat (men zou ook van Lippmann-Rosenthal II kunnen spreken - wij zullen dat II weglaten). Aan Lippmann-Rosenthal dan hadden in augustus '41 de Joden al hun contante geld en al hun cheques moeten overdragen voorzover deze tezamen meer dan f I 000 waard waren geweest (die grens was later vervallen), en de vermogenden onder hen hadden al hun tegoeden bij andere banken op de roofbank moeten laten overschrijven en er al hun effecten in depot moeten geven. Voorts hadden alle Joden in juni' 42 alles wat zij persoonlijk bezaten en dat van enige waarde was (zilveren, gouden en platina voorwerpen, edelstenen, parels, geldswaarden boven de b50, alle vorderingen op derden, kunstschatten, collecties postzegels en munten, antieke voorwerpen, kostbare boeken, voer- en vaartuigen en paarden) bij de roofbank moeten inleveren of zij hadden aan deze moeten berichten waar die waarden zich bevonden - elk van die Joden had bij de roofbank een eigen rekening gekregen. In de zomer van '42 bezaten ca. zesduizend Joden zulk een rekening maar toen de in Westerbork aankomenden daar al hun gelden aan ambtenaren van Lippmann-Rosenthal hadden afgedragen, steeg dat cijfer tot ca. dertienduizend. Het was de bedoeling geweest dat de opbrengst van alles wat te gelde was gemaakt (de verkoop van de effecten was in januari '42 begonnen), op de aparte rekeningen werd bijgeboekt

681 [PDF]

maar dat was Lippmann-Rosenthal te veel werk geweest - trouwens, wat voor zin zou het hebben, de aparte rekeningen in stand te houden? De roofbank wist dat de gedeporteerde Joden niet zouden terugkeren - begin '43 werden alle individuele rekeningen op last van Seyss-Inquart tot een Sammelkonto gecombineerd (men was toen bij de registratie van wat elk persoonlijk had ingeleverd, stevig achterop geraakt) en werd alles wat aan goederen was binnengestroomd, in soorten ingedeeld. Op de verkoop van datgene wat daarvoor in aanmerking kwam, gaan wij hier niet verder in - wij schreven er alover in ons deel 7. 1 Zo hadden de VVRA en Lippmann-Rosenthal één groot roofcomplex gevormd. Er werden door het Beheersinstituut kort na de bevrijding beheerders/vereffenaars benoemd voor beide onderdelen samen: beheerders-vereffenaars van, zo ging het heten, de Liquidatie van Vermogens Verwaltung Sarphatistraat, oftewel de LVVS, en voor de VVRA. Van die twee was de VVRA het belangrijkst: daar moesten in hoofdzaak de gelden uit geput worden die via de beheerders/vereffenaars van de VVRA en de LVVS naar de rechthebbenden toe zouden gaan. Evenwel: wie hadden er nog recht op een aandeel in die twee boedels en waar bestonden die boedels eigenlijk uit?

XCWat het eerste betreft: van ca. dertienduizend Joden waren vermogensbestanddelen bij Lippmann-Rosenthal terechtgekomen. Van de armste Joden was niets genoteerd (zij hadden niets in te leveren gehad), van de iets minder armen waren wèl rekeningen geopend maar uit deze groep hadden maar weinigen kunnen onderduiken en waren, doordat zij, globaal genomen, in een vroeg stadium waren gedeporteerd, ook maar weinigen teruggekeerd - het waren, alweer: globaal genomen, de Joodse middenstanders en de vermogenden, althans diegenen die over enige financiële reserves hadden beschikt, die in iets grotere getale in leven waren gebleven, hetzij doordat zij voor hun onderduik hadden kunnen betalen, hetzij doordat zij in een later stadium gedeporteerd waren, hetzij doordat zij in Bergen-Belsen of in Theresienstadt waren beland. Kort na de bevrijding kende de LVVS slechts de namen en adressen van ca. tweeduizend Joden die er een vordering op hadden, maar dat aantal steeg. De beheerders/vereffenaars van de LVVS slaagden er namelijk in om, uitgaande van het Sammelkonto en van de registratie door LippmannRosenthal-Sarphatistraat, de boekhouding van het complex te reconstrueren en daarbij bleek dat in totaal, gezins- en familieleden van rekening

XC1 NI. in de paragraaf 'Vermogensliquidatie' van hoofdstuk 3: 'Slot der J odenvervolging'.

682 [PDF]
DE BEROVING DER JODEN

houders meegerekend, ca. zeventigduizend Joden aanspraak hadden op een deel van de boedel van de LVVS - van die ca. zeventigduizend hadden zich eind '49, vier-en-een-half jaar na de bevrijding dus, drieen-twintigduizend aangemeld.

XCMaar nu de tweede vraag: wat was de boedel van de LVVS eigenlijk waard? Anders gezegd: waar was de f4IO mln gebleven die, goeddeels van Lippmann-Rosenthal afkomstig, bij de VVRA was beland en waar bestond die f 410 mln eigenlijk uit? De beheerders/vereffenaars van de VVRA konden slechts constateren dat de gehele administratie was verdwenen. Zij kregen hun eerste inlichtingen van de plaatsvervangende GeschäJtsführer die in Nederland gevangen zat, troffen in het dossier van Seyss-Inquarts Bevollmächtigter bij de Nederlandse Bank, dr. A. Bühler, een maandbalans aan van de VVRA d.d. 3I december' 43, richtten toen een oproep tot de Nederlandse banken om op te geven, welke door de VVRA gedeponeerde waarden zich daar nog bevonden (dat bleek te zijn f 25 mln in rekening-courant, niet-verkochte obligaties die eind augustus '44 een waarde van f 146 mln hadden gehad, en f 43 mln aan Nederlandse schatkistpromessen) en zetten nadien hun onderzoek voort. In Groningen werden inzake de VVRA een rapport van de Rechnungskontrollstelle (de 'Algemene Rekenkamer' van het Reichskommissariat) gevonden over het jaar '41, een concept-rapport over de periode '42-'43 en een aantal maand-saldibalansen, de laatste per 31 december' 44, en tenslotte werden nog in '48 in West-Duitsland enkele kisten met VVRA-dossiers ontdekt met gegevens tot omstreeks augustus '44. Al deze stukken stelden het accountantskantoor dat in opdracht van de beheerders/vereffenaars optrad, in staat om de boekhouding van de VVRA perfect te reconstrueren: men wist toen precies wat er met de f 410 mln was gebeurd en had dus een grondslag om te bevorderen dat een zo groot mogelijk deel van dat bedrag weer werd bijeengebracht om het onder de rechthebbenden te verdelen.

XCDe Staat der Nederlanden en het Nederlandse bankwezen kregen hiermee in twee opzichten te maken.

XCDe Joden hadden zelf hun deportatie moeten betalen. Wij bedoelen hiermee dit: gemeentelijke instellingen en bedrijven hadden uitgaven gedaan om Joden bijeen te brengen en te transporteren en de Nederlandse Spoorwegen hadden treinen ter beschikking gesteld - de door de gemeenten gedane uitgaven waren terugbetaald door Lippmann-Rosenthal en uit de fondsen van die roofbank hadden ook de NS betaling ontvangen. Bovendien had Lippmann-Rosenthal flo mln ter beschikking

683 [PDF]
RECHTSHERSTEL

de bouw van het concentratiekamp Vught.' Westerbork èn Vught werden, zoals bleek, door het Militair Gezag en vervolgens door het departement van justitie als detentie-oorden van politieke delinquenten in gebruik genomen maar voor het overnemen van beide kampen vond het departement van financiën f 5,6 mln voldoende: meer waren ·zij, aldus het departement, niet waard. De beheerders/vereffenaars van de LVVS bleven met een vordering van ruim f 30 mln zitten die eenvoudig niet werd erkend.

XCEen groter bedrag was gemoeid met de Reichsschatzanweisungen (Duitse schatkistpromessen) die conform een richtlijn van Ceneralkommissar Fischböck gekocht waren en tot de boedels van de LVVS en de VVRA behoorden. Die stukken hadden al hun waarde verloren. De Nederlandse Bank was er mee volgepropt tot een totaal van Rm 5,9 miljard - die bank kreeg in de zomer van '46 bij de wet dat volledige bedrag (f 4,5 miljard in Nederlands geld) uit de staatskas vergoed, maar twee banken: de Nederlandse Bank en de Handelmaatschappij H. Albert de Bary & Co weigerden evenzo te handelen met de Duitse schatkistpromessen die zich in de boedels van Lippmann-Rosenthal en de VVRA hadden bevonden en bij welker aankoop zij hadden bemiddeld. Lippmann-Rosenthal had in de loop van de bezetting voor ruim f 30 mln aan Nederlands geld aan de Nederlandse Bank overgemaakt waarvoor door bemiddeling van de bank Reichsschatzanweisungen waren verworven, en tegen betaling van ruim f I 5 mln was de VVRA, eveneens via de Nederlandse Bank, in het bezit gekomen van Reichsschatzanweisungen; tenslotte had de VVRA bijna f 21 mln aan Nederlands geld overgemaakt aan de Bary & Co die er, opnieuw via de Nederlandse Bank, ook al Reichsschatzanu/eisunçen voor had laten kopen. Aldus handelend hadden de Nederlandse Bank en de Bary & Co de belangen geschaad van de beroofde Joden. Immers: was die van hen afkomstige ca. f66 mln in Nederland gebleven, dan had men dat bedrag na de bevrijding kunnen aantreffen bij de bank of de banken waar het was gedeponeerd - nu lag er f 66 mln aan waardeloze Duitse papieren. Op aandrang van de beheerders/vereffenaars van de LVVS en de VVRA nam het Beheersinstituut contact op met de Nederlandse Bank en met de Bary & Co - beide banken weigerden de schade te vergoeden. Kon dan geen beroep worden gedaan op de Afdeling Rechtspraak van desariat f150000 ontvangen uit de frr mln die de liquidatie van Joodse verenigingen en stichtingen had opgeleverd - de rest was bij Lippmann-Rosenthal

lOok het werk van het 4 en de bouw van het concentratiekamp Ommen waren uit Joods geld betaald; voor dat laatste had Schmidts

684 [PDF]
DE ZAAK VAN DE DUITSE SCHATKISTPROMESSEN

Raad voor het Rechtsherstel? Inderdaad, maar de zaak lag juridisch verre van eenvoudig. Er kwam toen in mei' 50 een namens de beroofde Joden optredende commissie, de Commissie tot Bescherming der Aanspraken van Gedepossedeerden, tot stand onder voorzitterschap van prof. Meij ers, van welke commissie de secretaris, mr. H. Sanders, een Joodse advocaat uit Den Haag, de drijvende kracht was. Men zal die commissie (wij zullen haar als 'de commissie-Meijers' aanduiden) straks nog tegenkomen wanneer wij over de Joodse effecten schrijven. Zij nu spande een procedure tegen de Nederlandse Bank en de Bary & Co aan bij de Afdeling Rechtspraak' en de Bary & Co deed hetzelfde tegen de Nederlandse Bank: zij vorderde terugbetaling van de f 21 mln waarmee zij via die bank voor de VVRA Reichsschatzanweisungen had laten kopen. In juli' 52, ruim zeven jaar na de bevrijding, deed een van de Haagse Kamers van de Afdeling Rechtspraak uitspraak; zij citeerde daarin het argument van de commissieMeijers:

XC'dat de Nederlandse Bank degene is geweest die, tezamen met de toenmalige bestuurders van de beide boedels de belanghebbenden bij die boedels heeft benadeeld; dat het in het voordeel van de Nederlandse Bank was, marken te kunnen afstoten en zij van dit voordeel gebruik heeft gemaakt ten detrimente van de belanghebbenden; dat het op grond van het vorenstaande alleszins redelijk is dat dit voordeel wordt te niet gedaan.'

XCDit argument werd juist geacht. Derhalve werden de Nederlandse Bank en de Bary & Co veroordeeld tot de betaling van resp. f 45 mln en f21 mln aan de beheerders/vereffenaars van de LVVS en de VVRA en de vordering die de Bary & Co had ingesteld tegen de Nederlandse Bank, werd ontzegd: de Bary & Co had, meende de betrokken Kamer, voor de f21 mln heel wel Nederlandse in plaats van Duitse schatkistpromessen kunnen kopen en werd derhalve rechtstreeks aansprakelijk gesteld voor de volle hoogte van het bedrag dat uit Nederland was verdwenen.'

XCDe bedoelde f 66 mln maakten het de beheerders/vereffenaars van de LVVS en de VVRA mogelijk, tot hogere uitkeringen aan de beroofden (of hun erfgenamen) over te gaan dan waartoe eerder al was besloten. Wel te verstaan: de niet-verkochte effecten die zich als deel van de boedel van Lippmann-Rosenthal bij diverse banken hadden bevonden, konden

XCI Twee uitspraken van de Afdeling Rechtspraakwaren nodig geweest om het Beheersinstituut te dwingen, de commissie-Meijers de beschikking te geven over de gegevens welke zij voor die procedure nodig had. 2 Uitspraak d.d. 1 juli 1952, Rechtsherstel, VII, p. 577 e.v.

685 [PDF]
RECHTSHERSTEL

dank zij de registratie-arbeid van de Afdeling Effectenregistratie van de Raad voor het Rechtsherstel weer aan de rechthebbenden ter beschikking worden gesteld maar van de overige roerende goederen die bij Lippmann-Rosenthal waren beland, was veruit het meeste verdwenen. Natuurlijk, wanneer bepaalde kostbare voorwerpen of collecties in Duitsland werden teruggevonden, dan konden ook die weer in het bezit komen van de rechthebbenden (hun vordering op de boedel van de LVVS werd dan dienovereenkomstig verlaagd) maar dit betrof maar een klein gedeelte van de totale waarde van die boedel. De enige mogelijkheid was om, als eenmaal vastgesteld was wat elks vordering was, een bepaald percentage ter beschikking te stellen van het totale bedrag (minus de kosten van de liquidatie') waarover de beheerders/vereffenaars waren gaan beschikken. Het spreekt vanzelf dat die uitbetalingen in heel veel gevallen pas mogelijk waren nadat de overlijdensdata van gedeporteerde en vermoorde Joden officieel waren vastgesteld en nadat het Centraal Bureau van Onderzoek inzake de Verenring van Nalatenschappen van Vermiste Personen had kunnen opgeven wie er recht hadden op een deel van de betrokken nalatenschap.

XCAanvankelijk hadden de beheerders/vereffenaars de indruk dat er, behalve de [25 mln aan rekening-courant-saldi, de fI46 mln aan obligaties en de f 43 mln aan Nederlandse schatkistpromessen, vrijwel niets te verdelen was - een probleem werd daarbij gevormd door het feit (wij gaan er straks dieper op in) dat de regering bij wetsbesluit bepalingen had gemaakt waaruit voortvloeide dat geen rechtsherstel zou plaatsvinden ten aanzien van de uit Joods bezit afkomstige effecten welke LippmannRosenthal op de Amsterdamse Effectenbeurs had laten verkopen. Tegen die bepalingen was in Joodse kring van meet af aan geprotesteerd maar die protesten hadden in de eerste jaren geen effect gehad. Eind '49 was de situatie deze dat de beheerders/vereffenaars meenden uit de op dat moment ter beschikking gekomen gelden aan alle rechthebbenden naast een eind '48 gedane uitkering van 30% van hun vordering een tweede uitkering te kunnen doen van opnieuw 30% van hun vordering op de VVRA en 40 % van hun vordering op Lippmann-Rosenthal. Dat boden zij op 12 januari 'so aan alle rechthebbenden aan maar daar was een voorwaarde aan verbonden: dezen moesten dan ten gunste van de staat afstand doen van de resterende 40 resp. 30%. De staat zou dus alle nog lopende vorderingen overnemen en hij was bereid, daar een bedrag van

1 De administratie van de had tijdens de bezetting bijna f 300000 gekost - de liquidatie (die pas in '56 voltooid was) kostte meer dan f r mln.

686 [PDF]
DE ZAAK VAN DE DUITSE SCHATKISTPROMESSEN

f 23 mln voor te betalen. Dat was aan de lage kant, zulks al daarom omdat in ' 50 nog steeds de mogelijkheid bestond dat de Nederlandse Bank en de Bary & Co verplicht zouden worden om f 66 mln in de boedels van de LVVS en de VVRA te storten. Het aanbod had voor de beroofden c.q. hun erfgenamen maar één aantrekkelijk aspect: zij zouden onmiddellijk kunnen beschikken over althans een groot deel van hun vordering, zij het dat zij daarvoor van hun aanspraken op de rest afstand moesten doen.

XCTegen dit 60 resp. 70 %-aanbod werd onmiddellijk geprotesteerd door vijf Leidse en Utrechtse hoogleraren in de rechten, onder wie Meijers en Cleveringa, en mr. Sanders (de commissie-Meijers was toen nog niet gevormd) legde het aanbod aan het oordeel voor van de Afdeling Rechtspraak. Het werd eind maart' 50 door een van de Haagse Kamers geannuleerd. Sterker nog: die Kamer gelastte de beheerders/vereffenaars, op korte termijn aan alle rechthebbenden naast de al uitbetaalde 30 % nog eens 25 % van hun vorderingen uit te betalen en zo spoedig mogelijk tot een derde, eventueel definitieve uitbetaling over te gaan. Ruim twee jaar later, in juli' 52, kregen de beheerders/vereffenaars van de boedels de eerder genoemde f 66 mln tot hun beschikking. Het is dit bedrag geweest dat het tenslotte mogelijk heeft gemaakt dat aan alle rechthebbenden op de boedel van de LVVS 90 % van hun vordering werd uitbetaald en aan de rechthebbenden op de boedel van de VVRA 85 % - er bleef, na aftrek van alle kosten, een bedrag van bijna f 3 mln over (gevolg van het feit dat men geen rechthebbenden had kunnen vinden); dat bedrag werd aan de Stichting Joods Maatschappelijk Werk ter beschikking gesteld,

XCNu het rechtsherstel met betrekking tot Joodse bedrijven, textielvoorraden, levensverzekeringspolissen, panden, waardevolle voorwerpen en effecten.

XCWat de bedrijven betreft: voorzover deze in opdracht van de Wirt schaftsprûfstelle geliquideerd waren, kregen de Joodse rechthebbenden (althans de meesten) een vordering op de boedel van de VVRA - anders lag het wanneer de Wirtschafisprûfstelle het bedrijfhad laten verkopen. Dat moest dan aan de eigenaar of zijn erfgenamen worden teruggegeven of, als dezen het betrokken bedrijf niet wilden voortzetten, dan moest hun door de nieuwe eigenaar een koopprijs worden

687 [PDF]
RECHTSHERSTEL

regels! Maar er bleek een veelheid van gecompliceerde gevallen te bestaan waarin de Afdeling Rechtspraak uitspraak moest doen. Wij geven er twee voorbeelden van: twee vrij eenvoudige, want er zijn voor die afdeling gedingen gevoerd die te gecompliceerd zijn om ze hier weer te geven.

XCEr was in Amsterdam een Joodse rubberhandel geweest, geen groot bedrijf, waarin een niet-Jood sinds het midden van de jaren '30 als bediende werkzaam was geweest. Toen nu de handelaar eind '4I-begin '42 had voorzien dat de Wirtschaftsprufstelle hem zijn bedrijf zou ontnemen, had hij met de bediende de afspraak gemaakt dat deze onder eigen naam de zaak zou voortzetten opdat de handelaar, bleef hij in leven, na de oorlog het bedrijf weer zou kunnen voortzetten - hij had zijn bediende daartoe de beschikking gegeven over zijn volledige administratie en hem bovendien een werkkapitaal van f 3 000 verschaft. De handelaar werd gedeporteerd,.keerde terug en eiste zijn zaak op - de bediende weigerde deze af te staan, bewerend dat er helemaal geen afspraak was geweest maar dat hij op verzoek van de handelaar diens zaak had overgenomen; hij had die zaak trouwens verplaatst en was ook in andere waren gaan handelen dan rubberartikelen. Dat betoog werd in april '46 door een van de Amsterdamse Kamers afgewezen, aangezien het, als de zaken zich zo hadden afgespeeld als de bediende beweerde, volstrekt onduidelijk was waarom de handelaar de f 3 000 ter beschikking had gesteld; er waren bovendien twee getuigen die de verklaringen van de handelaar bevestigden. De bediende werd gedwongen, de rubberhandel aan deze terug te geven en hem bovendien de winst uit te betalen die in de jaren '42, '43, '44 en de eerste helft van '45.was gemaakt: bij elkaar f r 750.

XCTweede voorbeeld.

XCIn '35 was in een pand in Amsterdam een bakkerij gevestigd - de Joodse ondernemer had achter de winkel een oven laten bouwen en had in de zaak een zetbaas geplaatst die de verdieping boven de winkel bewoonde. De ondernemer was na de grote razzia in Amsterdam van 26 mei '43 weggevoerd en de zetbaas had de bakkerij en de woning moeten verlaten. Nadien was er met goedvinden van de Kamer van Koophandel een nieuwe bakkerij gekomen, gedreven door een bakker uit Diemen die daar als gevolg van de aanleg van Duitse versterkingen zijn eigen bedrijf had verloren. De ondernemer keerde niet uit de deportatie terug - het was een broer die vorderde dat de nieuwe bakkerij aan hèm zou worden overgedragen. Dit nu werd in november '46 door een van de Amsterdamse Kamers onredelijk geacht: de bakker uit Diemen had niets onoirbaars gedaan en had er belang bij dat hij zijn bedrijf zou kunnen voortzetten en dat belang werd groter geacht dan dat van de broer. Diens

688 [PDF]
JOODSE BEDRIJVEN

vordering werd afgewezen, met dien verstande dat hij het recht kreeg om de in '35 gebouwde oven op eigen kosten uit het pand te verwijderen - daar had de bakker uit Diemen geen bezwaar tegen gehad.

XCDe overname door het Distex van textielvoorraden uit Joods bezit leidde tot tal van gedingen. Dat het Distex zich tot die overname had geleend, werd door verschillende Kamers van de Afdeling Rechtspraak afgekeurd. Het Distex had de goederen doorverkocht aan niet-Joodse textielhandelaren en dezen hadden er in veel gevallen aanzienlijke winsten op gemaakt - zij werden nu door de Afdeling Rechtspraak verplicht, die winsten aan de Joodse textielhandelaren (of hun erfgenamen) af te staan.

XCGroter in aantal waren de gedingen tegen de levensverzekeringsmaatschappijen die levensverzekeringspolissen van Joden hadden laten afkopen - zeker, zij hadden daarvoor de afkoopsommen aan LippmannRosenthal betaald maar die afkoopsommen waren, zoals gebruikelijk, geringer geweest dan de totalen der betaalde premies zodat het feit van de afkoop in het voordeel was geweest van de maatschappijen. De billijkheid vergde dat iedere verzekeringnemer die in leven was gebleven, weer alle rechten en verplichtingen kreeg die uit de hem of haar ontnomen polis waren voortgevloeid, en dat, voorzover de verzekerden overleden waren, de verzekerde bedragen aan hun erfgenamen zouden worden uitgekeerd, anders gezegd: dat de verzekeringsovereenkomsten werden hersteld. In al die gevallen zouden de verzekeringsmaatschappijen een vordering krijgen op de LVVS - welnu, het zag er in de begintijd naar uit dat de maatschappijen een aanzienlijk deel van de f25 mln die zij hadden moeten betalen, niet terug zouden krijgen. Die billijkheid van het herstel der verzekeringsovereenkomsten werd door de maatschappijen niet ingezien - het bestuur van hun bedrijfsgroep ging er in maart of april '46 toe over, aan de Mdeling Rechtspraak een brief te sturen met allerlei argumenten waarom het beter zou zijn, de rechten der vroegere polishouders niet te herstellen. Cleveringa, toen nog voorzitter van de Mdeling Rechtspraak, zond die brief aan het bestuur terug, met klem protesterend tegen de op de Mdeling Rechtspraak uitgeoefende pressie - hij sprak van een 'poging tot inbreuk op de meest fundamentele beginselen der ordentelijke burgerlijke rechtspleging.' 1 Nadien werden, voorzover dat nodig was, met tal van uitspraken de vroegere polishouders of hun nabestaanden in hun rechten hersteld, met dien verstande dat de

XCI Brief, L2 april 1946, van Cleveringa aan het bestuur van de bedrijfsgroep levensverzekering (ARA, RvhR, Afd. Rechtspraak, centrale

689 [PDF]
RECHTSHERSTEL

premies die niet voldaan waren, alsnog betaald moesten worden en dat het aan de betrokken maatschappijen werd overgelaten, hun vorderingen aan te melden bij de beheerders/vereffenaars van de LVVS.

XCIn een in hetzelfde vlak liggend geval was na de bevrijding door de Joodse houder van een ziekteverzekeringspolis van een verzekeringsmaatschappij gevergd dat deze hem alsnog f 456 zou betalen, zijnde de kosten die hij van midden juli tot begin november '42 had gemaakt wegens de verpleging van zijn vrouw in een psychiatrische kliniek te Amsterdam - de maatschappij had geweigerd dat te doen omdat de polishouder had nagelaten, het ziektegeval tijdig bij haar aan te melden. Het verweer van de polishouder: dat hij dat had nagelaten omdat de maatschappij in die tijd onder Veru/altung stond en hij zijn vrouw niet in gevaar had willen brengen door aan een door de bezetter gecontroleerde verzekeringsmaatschappij te berichten waar zij werd verpleegd, werd in juni '47 door een van de Amsterdamse Kamers van de Afdeling Rechtspraak aanvaard en de maatschappij werd veroordeeld tot betaling van de genoemde f 456.

XCDan waren er de Joodse panden van welke, zoals eerder vermeld, in oktober '43 ruim 8000 bij notariële acte het eigendom van niet-Joden waren geworden. Soms waren die acten door 'foute' notarissen verleden, maar soms ook door niet-'foute', en dan hadden dezen bijgedragen tot de overdracht van onrechtmatig verkregen Joodse eigendommen - zij waren daar ook voor betaald. Hadden zij niet onder dwang gehandeld, dan vergde de Afdeling Rechtspraak dat zij de bedragen die zij voor hun bemiddeling hadden ontvangen, terugbetaalden. Maar wat moest er met de panden gebeuren? De Joodse eigenaar had recht op teruggave maar wie droeg dan de schade? Had een niet-Joodse Nederlander het betrokken pand gekocht van de Niederländische Crundstûcksvenoaltung of van een andere Duitse dan wel een 'foute' Nederlandse instelling of door bemiddeling van een makelaar van wie algemeen bekend was dat hij 'fout' was, dan lag de zaak eenvoudig: die eerste koper. Maar wat als het betrokken pand herhaaldelijk opnieuw was verkocht, waarbij de latere kopers te goeder trouw waren geweest omdat zij niet geweten hadden noch redelijkerwijze hadden behoren te vermoeden dat zij een oorspronkelijk uit Joods bezit afkomstig pand hadden gekocht? In dergelijke gevallen trachtte de Afdeling Onroerende Goederen van de Raad voor het Rechtsherstel steeds een schikking te bewerkstelligen waarbij de geleden schade naar billijkheid werd verdeeld onder de successieve kopers van het betrokken pand (die dan een vordering kregen op de

690 [PDF]
JOODSE PANDEN

en dan moest een van de Kamers van de Afdeling Rechtspraak tot die verdeling overgaan. Daarbij stond steeds in beginsel vast dat de Joodse eigenaar c.q. zijn erfgenamen Of het pand terugkregen Of, als de laatste koper het wilde behouden en de eigenaar c.q. de erfgenamen daar geen bezwaar tegen hadden, de koopsom alsnog ontvingen - ook in zulke gevallen kreeg de laatste kopcr een vordering op de boedel van de VVRA.

XCZo ook ten aanzien van kostbaarheden. Kon aangetoond worden dat die op veilingen door niet-Joden waren gekocht die hadden kunnen vermoeden dat het om kostbaarheden uit Joods bezit ging, dan kregen de oorspronkelijke eigenaren c.q. hun erfgenamen ze terug. Die veilingen waren, wat schilderijen betrof, veelal gehouden door kunsthandels van welke algemeen bekend was dat zij schilderijen uit Joods bezit veilden - wie daar tijdens de bezetting had gekocht, moest nu die schilderijen om niet teruggeven en behield slechts een vordering op de LVVS.

XCOok hier evenwel deden zich gevallen voor waarin een Salomo's oordeel noodzakelijk was.

XCZo was er een Joodse firma in Amsterdam geweest die begin '41 onder Verwaltung was geplaatst en die een vrachtauto had bezeten welke de Verwalter in '43 voor f 5500 had laten verkopen aan een koper die niet geweten had dat de vrachtauto uit Joods bezit afkomstig was. De Joodse firmanten, die er het leven afhadden gebracht, eisten in '45 de vrachtauto op - de koper weigerde hem af te staan, waarbij uiteraard van belang was dat in dat tijdsgewricht nieuwe vrachtauto's, zo men er al het geld voor had, nauwelijks te krijgen waren. In januari '46 deed een van de Amsterdamse Kamers uitspraak: de firma kreeg de vrachtauto terug maar moest er f 3 000 voor betalen. De koper had op een hoger bedrag aangedrongen want hij had aan service-kosten en reparaties f 3 500 uitgegeven - de Kamer evenwel achtte dit bedrag ruimschoots gecompenseerd met het geldelijke voordeel dat hij van het gebruik van de auto had gehad, althans had kunnen hebben.

XCCurieus was de zaak van de hond Micky die een een-en-zeventigjarige Joodse jurist, zekere mr. H. H., te Rotterdam in oktober '42, toen hij plotseling naar Westerbork was gevoerd, onverzorgd had moeten achterlaten. Het dier was in een door de Joodse Raad te Rotterdam ingericht dierenasyl terechtgekomen maar daar opgehaald door een ongetrouwde Rotterdamse, zekere juffrouw v., die goed voor het dier gezorgd had. De jurist, naar Theresienstadt gedeporteerd en vandaar teruggekeerd, had pas in oktober '46 ontdekt waar Micky zich bevond - hij had de hond

691 [PDF]
RECHTSHERSTEL

van de Afdeling Rechtspraak beriep juffrouw V. zich op de in het Burgerlijk Wetboek voorkomende bepaling dat wie een roerende zaak was kwijtgeraakt, deze wel terug kon vorderen van degeen die haar in bezit had gekregen maar dat zulk een vordering binnen drie jaar moest worden ingesteld. Eind december verwierp de betrokken Kamer dit argument, aangezien

XC'namelijk Micky weliswaar is een 'zaak' en zelfs een bij uitstek 'roerende zaak', ... maar dat juffrouw V. Micky niet bezit te goeder trouw .

XC. . . Overwegende dat enerzijds mr. H H het behoud van Micky heeft te danken aan het feit dat juffrouw V. het dier ... gedurende vier jaren heeft verzorgd, terwijl anderzijds juffrouw V. zulks heeft gedaan, allerminst ten behoeve van mr. H. H., maar uit eigen belang en gedurende vier jaren het genot van de hond heeft gehad, welk genot zij zelve hoog heeft aangeschreven;

XCOverwegende dat de Raad meent dat voormelde bijzondere redenen aanleiding moeten zijn mr. H H te veroordelen aan juffrouw V. te vergoeden een derde gedeelte van de kosten, door haar gedurende vier jaren tot behoud van Micky gemaakt, welke kosten in hun geheel kunnen worden vastgesteld op fI50

XCGelasten juffrouw V., Micky aan mr. H. H. terug te geven, zulks uiterlijk op 13 januari 1947, onder verbeurte van een dwangsom van flo voor elke dag dat zij daarmede in gebreke zou blijven.

XCVeroordelen mr. HH., tegen teruggave van Micky aan juffrouw V. te betalen fso.'1

XCOok dit was rechtsherstel.

XCEn nu dan de affaire die het meeste gerucht maakte.

De effecten uit Joods bezit

XC

XCWij vermeldden al dat Lippmann-Rosenthal op de Amsterdamse Effectenbeurs effecten uit Joods bezit had kunnen verkopen tot een totaal van f 146 mln. Die verkopen waren in januari' 42 begonnen, nadat het bestuur van de Vereniging voor de Effectenhandel Lippmann-Rosenthal-Sarphatistraat tot de Amsterdamse Effectenbeurs had toegelaten omdat deze roofbank nu eenmaal formeel deel was van het bonafide bankiershuis Lippmann-Rosenthal - de voorzitter van de vereniging, Overhoff, een

XC1 Uitspraak d.d. 24 dec. 1946, Naoorlogse Rechtspraak, dl. III, p.

692 [PDF]
JOODSE EFFECTEN

commissionair in effecten (ten tijde van de bevrijding BS-commandant te Amsterdam), had nadien tegen ieder die zich tot hem wendde, gezegd dat Lippmann-Rosenthal-Sarphatistraat beschouwd moest worden als een normaallid. Bij dat alles had het Duitse dreigement een rol gespeeld dat de effecten uit Joods bezit, konden zij niet op de Amsterdamse Effectenbeurs verkocht worden, te gelde gemaakt zouden worden op de Berlijnse.

XCAanvankelijk had Lippmann-Rosenthal de bedoelde effecten verkocht in opdracht van de Joodse eigenaren maar later, toen gebleken was dat de effecten grif kopers vonden, was Lippmann-Rosenthal buiten de eigenaren om gaan handelen. Steeds meer stukken waren ten verkoop aangeboden, soms door beursbedienden van Lippmann-Rosenthal, soms door diverse commissionairs in effecten, hetgeen althans op één dag, 6 maart '42, tot een wilde aandrang van kopers had geleid (een 'smijtdag') gelijk de effectenbeurs er zelden een had aanschouwd. Later hadden twee commissionairs-firma's de verkoop van door Lippmann-Rosenthal aangeboden effecten geweigerd maar vier waren er mee doorgegaan, van welke die welke eigendom was van de tot Nederlander genaturaliseerde Duitser Otto Rebholz, de belangrijkste was geweest - zijn firma alleen al had in totaal voor f 34 mln aan 'besmette' effecten verkocht, waarbij hij in een later stadium aan de door hem ingeschakelde commissionairs een extra-premie had gegeven. Intussen was die f 34 mln minder dan een kwart geweest van wat in totaal in Amsterdam was verkocht. Die verkochte effecten waren aan het einde van de oorlog terechtgekomen bij ongeveer honderdduizend kopers - wel te verstaan: dat waren lang niet altijd diegenen die het betrokken effect in eerste instantie door een bank of door een commissionair hadden laten kopen en het hadden behouden (de z.g. 'korte ketting'), want talrijke effecten waren meerdere malen van eigenaar gewisseld en in die gevallen (de z.g. 'lange ketting') hadden vaak de tweede, de derde en de volgende kopers er geen enkel vermoeden van gehad dat het betrokken effect uit Joods bezit afkomstig was. Daar waren uitzonderingen op: op sommige effecten stond vermeld wie bij de uitgifte of bij latere aankoop de koper was geweest en had die eerste of latere koper een Joodse naam gedragen, dan was de zaak duidelijk geweest, maar die 'effecten op naam' waren naar verhouding niet zo talrijk - veruit de meesten waren 'effecten aan toonder' geweest.

XCWie moest nu na de bevrijding erkend worden als de rechtmatige eigenaar van de geroofde Joodse effecten? Het grote Londense wetsbesluit inzake het rechtsherstel, E IOO, was daar duidelijk over: alle roof moest teruggedraaid worden en als rechtmatige eigenaren van de bedoelde effecten moesten dus de beroofde Joden worden beschouwd, tenzij

693 [PDF]
RECHTSHERSTEL

de naoorlogse bezitter van een bepaald effect zou kunnen aantonen dat hij het te goeder trouw verworven had. Was dat in het geval van een 'lange ketting' mogelijk? Zeer zeker. De latere kopers zouden aannemelijk kunnen maken dat zij te goeder trouw waren geweest, maar dat zou, aldus E 100, geen verschil maken. Ook die effecten waren op de Amsterdamse Effectenbeurs in beginselonrechtmatig verworven - dat betekende dat in geval van een 'lange ketting' het betrokken effect aan de beroofde Jood moest worden teruggegeven en dat de successieve kopers een vordering kregen op hun voorganger, een Z.g.regres-vordering, met als laatste voorganger de commissionair in effecten of de bank die het betrokken stuk op de Amsterdamse beurs had gekocht en verkocht - zij moesten de schade dragen, zulks in ruil voor een vordering op de boedel van de LVVS.

XCHoe zouden die geroofde effecten nu opgespoord worden? Daartoe diende de effectenregistratie. Alle effecten die in Nederland in omloop waren, zouden, aldus E roo, aangemeld moeten worden bij de Mdeling Effectenregistratie van de Raad voor het Rechtsherstel en zij zouden aan het economische verkeer onttrokken blijven zolang niet vaststond wie er de rechtmatige eigenaren van waren. Die effectenregistratie zou ook voor de overheid grote voordelen bieden: deze zou gegevens in handen krijgen waarmee zij de vroegere vermogensaangiften kon controleren, zij zou effecten die zich in het bezit van Duitsers of van Duitse instellingen of van politieke delinquenten bevonden, kunnen confisqueren en zij zou, effecten of groepen effecten tot het economisch verkeer toelatend, de wenselijkheid van een langzame groei van de geldcirculatie in het oog kunnen houden.

XCDe tekst van E roo raakte in de hongerwinter aan sommige deskundigen in bezet gebied bekend. Eerder al waren bestuursleden van de Vereniging voor de Effectenhandel en van de bedrijfsgroep Effectenhandel tot het inzicht gekomen dat, precies zoals in het kader van de geldzuivering al het 'oude' geld aangemeld zou moeten worden, een registratie van alle effecten wenselijk was, maar op één, bij uitstek wezenlijk punt week het plan dat de Vereniging voor de Effectenhandel en de bedrijfsgroep Effectenhandel gingen opstellen, af van het Londense wetsbesluit: E roo legde de naoorlogse bezitter van eventueelomstreden effecten als verplichting op, te bewijzen dat hij bij de verkrijging daarvan te goeder trouw was geweest, en het door de Vereniging en de bedrijfsgroep ontworpen 'plan bevatte de bepaling dat zulk een bewijsvoering niet nodig zou zijn in al die gevallen waarin effecten verworven waren in wat 'regelmatig beursverkeer' heette - welnu: Lippmann-Rosenthal

694 [PDF]
DE WETSBESLUITEN E roo EN F 272 RECHTSHERSTEL

was in januari '42 tot de Amsterdamse Effectenbeurs toegelaten en wat daar nadien aan effecten uit Joods bezit was gekocht, moest dus, aldus het plan van de Vereniging en de bedrijfsgroep, in beginsel gezien worden als verworven in 'regelmatig beursverkeer' - verworven, anders gezegd, te goeder trouw. Met dat al was, toen het gehele land was bevrijd, E roo de geldende wet. Het eerste dat de Vereniging en de bedrijfsgroep wisten te bereiken, was dat beide een stevige vertegenwoordiging kregen in de Afdeling Effectenregistratie van de Raad voor het Rechtsherstelmen zou kunnen zeggen: in het bestuur van die afdeling; zo werd Overhoff een van de leden. Het tweede was, dat dat bestuur besloot, zelf een nieuw wets besluit te ontwerpen - bij dat beraad betrok het een gezaghebbende bankier. Men werd het in dat college ad hoc niet onmiddellijk eens - er vonden, aldus later de historicus Joh. de Vries, 'langdurige en soms felle discussies plaats van uiterst vermoeiende aard.' 1 Men kan het zich indenken! Dwars tegen de gehele grondgedachte van E 100 in hield de door de Vereniging voor de Effectenhandel en het bestuur van de bedrijfsgroep Effectenhandel bepleite opzet in dat de beroofde zou moeten bewijzen dat degene die zijn eigendom na de bevrijding in zijn bezit had, niet te goeder trouw was geweest en daarbij zou dan de regel gelden dat verwerving in 'regelmatig beursverkeer' te goeder trouw was geschied - omgekeerd lag het harde feit ter tafel dat, bij handhaving van E roo, als gevolg van alle te verwachten regresvorderingen een groot deel van de cornmissionairs in effecten failliet zou gaan. In de commissie ad hoc wonnen de voorstanders van een wijziging van E roo het pleit. Zij wisten vervolgens de hoofdambtenaren van de vijf departementen die bij deze zaak betrokken waren (Justitie, Financiën, Handel en Nijverheid, Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening en tenslotte Overzeese Gebiedsdelen), op hun hand te krijgen en het gevolg was dat op r6 november '45 een door de ministers Kolfschoten, Lieftinck, Vos, Mansholt en Logemann gecontrasigneerd wetsbesluit werd uitgegeven, F 272 (wij schreven er al eerder over), waarin het voorstel van de commissie ad hoc was overgenomen: verwerving in 'regelmatig beursverkeer' zou in beginsel gelden als verwerving te goeder trouw." Niet

1 Joh. de Vries: 1876-1976 (1976), p. 205. 2 Wij nemen aan dat, wat die vijf ministers betreft, het oordeel van Kolfschoten, de minister van justitie, veel gewicht in de schaal heeft geworpen, welnu: deze had in de toespraak waarmee hij eind augustus de Raad voor het Rechtsherstel had geïnstalleerd, de zaak

695 [PDF]

dat die ministers goedkeurden hoe de beurs zich had gedragen! 'Het in effecten belegde vermogen van verenigingen of organisaties' (Joodse en niet-Joodse verenigingen en organisaties die door de bezetter geliquideerd waren) 'en van personen, met name van Joden, dat door de vijand wederrechtelijk is ontvreemd, werd', schreven zij in hun toelichting op F 272, 'vanwege de vijand op grote schaal via de effectenbeurs te gelde gemaakt. Men kan zich de vraag stellen, in hoeverre in dit opzicht aan de bij dit beursverkeer betrokkenen een verwijt kan worden gemaakt. Zoals de verhoudingen destijds lagen (de vijand maakte op handige wijze gebruik van een door hem onder beheer gesteld bankiershuis) zou de opzet der Duitsers alleen kunnen zijn verijdeld door een algehele sluiting der effectenbeurs'

XC(dit was onjuist: had men geweigerd, dan zou niet de beurs zijn gesloten maar dan zouden de effecten in Berlijn zijn verkocht).

XC'Ongetwijfeld konden voor zodanige sluiting zeer gewichtige argumenten worden aangevoerd. Doch ook daartegen pleitten belangrijke redenen. De juistheid van de destijds gevolgde gedragslijn kan gevoeglijk in het midden worden gelaten. De plannen zijn gebaseerd op de grondslag van wat is geschied.' 1

XCOp die grondslag dan diende men in beginsel bij verwerving in 'regelmatig beursverkeer', althans ten aanzien van de effecten aan toonder, uit te gaan van de goede trouw. De ministers begrepen dat dit 'van de gezichtskring der beroofden uit''veroordeeld' kon worden, ja zij gaven toe dat het 'in zeker opzicht de beste regeling' zou zijn indien de beroofden ook de in 'regelmatig beursverkeer' door derden verworven effecten weer zouden kunnen opeisen, 'doch de verantwoordelijkheid voor dit stelsel dat op zijn beurt velen, wien geen verwijt treft' (de latere kopers), 'schade doet lijden en dat tevens een herstel van een regelmatig beursverkeer en met name een terugkeer van het normale vertrouwen van het publiek zeer ernstig zou benadelen, kan niet worden aanvaard.' Daarop volgde niet meer dan een magere toezegging: 'Op welke wijze en in hoeverre aan de beroofden een schadeloosstelling kan worden1 Toelichting bij F 272, Wetsbesluiten ... 24 juni 23 november 1945, p.

al geheel verkeerd gesteld door, erkennend dat de Joden onder dwang hun effecten hadden verloren, te zeggen dat diegenen die die effecten hadden gekocht, daartoe 'wellicht min of meer gedwongen' waren. Wie aan Kolfschoten deze onzin had ingefluisterd, weten wij niet. (ARA, RvhR 1945-1971, 269).

696 [PDF]
DE EFFECTENREGISTRATIE

toegekend, zal in het kader van een algemene regeling der oorlogsschade in nadere overweging worden genomen.' 1 Toen F 272 was verschenen, kon de effectenregistratie beginnen. De Afdeling Effectenregistratie vestigde daartoe in Amsterdam een Centraal Bureau waar spoedig meer dan honderd krachten werkzaam waren. Daarnaast begon onder de genoemde afdeling een eveneens in Amsterdam gevestigd secretariaat te functioneren dat zich in alle uit de registratie voortvloeiende kwesties moest verdiepen en dat, doordat zich ook Nederlandse effecten in het buitenland bevonden, nevenbureaus kreeg in Brussel, Parijs en New York. In die drie steden gingen ca. dertig krachten aan het werk, bij het secretariaat in Amsterdam meer dan driehonderd.

XCDe inlevering van alle bij effecten behorende coupon- en dividendbladen begon eind januari '46 en vijf maanden later ving de termijn aan waarin drie dingen dienden te geschieden: ten eerste moesten alle instellingen die effecten hadden uitgegeven, aan het Centraal Bureau opgave doen van het aantal, de soort, de nummers en de nominale waarde van alle door hen in de loop der jaren uitgegeven effecten (voorzover niet uitgeloot); ten tweede moesten alle houders van effecten aan het Centraal Bureau opgeven wat voor stukken zij in hun bezit hadden en wat daarvan de nummers waren; en ten derde dienden diegenen (of hun erfgenamen) aan wie bepaalde effecten waren ontroofd, daaromtrent dezelfde gegevens aan het Centraal Bureau te verstrekken. De bedoelde termijn eindigde op I februari '47 en toen ook nog een na-aanmelding had plaatsgevonden, kon het Centraal Bureau constateren dat in Nederland ca. 18 miljoen en in het buitenland ca. 2 miljoen effecten aangemeld waren.

XCEr waren er méér uitgegeven: effecten dus die wel in circulatie waren gebracht maar die niet aangemeld waren. Waarom niet? Er waren effecten in Berlijn zoekgeraakt, er waren er in Nederland door brand verloren gegaan, ook waren wel mensen overleden die, zonder dat hun erfgenamen dat wisten, hun effecten hadden verstopt en wellicht waren er onder de nieuwe bezitters zwarthandelaren die beseften dat hun ook dit deel van hun vermogen voor 90% zou worden ontnomen. Hoe dit zij, de nummers van de niet-aangemelde effecten waren nauwkeurig bekend - zij werden in de Nederlandse Staatscourant gepubliceerd en dat betekende dat de originele effecten waardeloos waren geworden. Dit betrof tot eind ,54241000 effecten - voorzover dit effecten waren die het object hadden gevormd van roof, kon de Afdeling Effectenregistratie de instelling die

XCI A.v., p. 590.

697 [PDF]
RECHTS H ER STEV

ze had uitgegeven, verplichten, .aan de beroofde (of zijn erfgenamen) duplicaten te verstrekken (er waren er eind' 54 202000 verstrekt), Er was dan maar één partij die op het betrokken effect aanspraak maakte, t.w, de beroofde, en er was dus geen conflict, maar het kon wel tien jaar duren eer het tot rechtsherstel kwam,

XCVan de wèl aangemelde effecten (veruit de meeste) was een deel Duits bezit - het was aangemeld door het Beheersinstituut dat immers het vijandelijk vermogen beheerde, of het bleek uit de gegevens die boven water kwamen bij de effectenregistratie die in de zomer van '45 in de drie westelijke bezettingszones van Duitsland was gelast Over die effecten die tot het 'vijandelijk vermogen' behoorden, moest een beslissing worden genomen - waren zij al vóór de oorlog het eigendom geweest van Duitsers ofDuitse instellingen, dan werden zij geconfisqueerd, maar er waren ook tijdens die oorlog door Duitsers of Duitse instellingen Nederlandse effecten verworven, veelal afkomstig uit roof. Dat kon bij de registratie blijken, wanneer een beroofde een effect opeiste dat nu Duits eigendom bleek te zijn, Veel vaker kwam het evenwel voor dat een beroofde een effect opeiste dat eigendom van een Nederlander of een Nederlandse instelling was geworden. Aldus werden in totaal jöç 000 effecten opgeëist (ruim 1,8 % dus van het totaal), van welke 319 000 in Nederland, 48 000 in het buitenland aangemeld waren. Geval voor geval werd dan een Z.g.kortsluitingsformulier opgesteld - één formulier kon betrekking hebben op één of meer effecten van dezelfde soort en van dezelfde partijen. De 367 000 aangemelde effecten waarvan het eigendomsrecht werd betwist, leidden. tot het opstellen van 154 000 van die kortsluitingsformulieren - elk van die formulieren leidde tot een zaak waarin het secretariaat van de Afdeling Effectenregistratie zich moest verdiepen.

XCVan die 154 000 eigendomszaken werden in de jaren '47 t.e.m. '5 I 62500 afgehandeld: 23 500 door de secretariaatsafdeling 'vijandelijk vermogen', 39 000 door de secretariaatsafdeling 'geschillen binnenland'. Die eerste secretariaatsafdeling had een naar verhouding eenvoudige taak: effecten die eigendom van de beroofden waren geweest, werden aan dezen teruggegeven en alle overige 'vijandelijke' effecten werden door de Staat der Nederlanden geconfisqueerd - problemen deden zich slechts voor in die gevallen waarin Duitsers een no-enemy-verklaring hadden aangevraagd of waarin aan de Oostenrijkers die aanvankelijk als 'vijanden' waren beschouwd, hun bezit moest worden teruggeven; ook kwam het tot gecompliceerde, op aanzienlijke waarden betrekking hebbende kwesties in het buitenland

698 [PDF]
GESCHILLEN INZAKE EFFECTEN

Nederland op aankwam de geldigheid van het wetsbesluit F 272 erkend te krijgen.

XCDe secretariaatsafdeling 'geschillen binnenland' had het veel moeilijker gehad - haar restte per I januari' 52 nog een grote hoeveelheid werk. Op die datum bevonden zich van de 74500 zaken waarin nog geen beslissing was gevallen, 6000 in een voorbereidend stadium, waren 7 500 in definitieve behandeling bij de afdeling 'vijandelijk vermogen', maar niet minder dan 61 000 bij de afdeling 'geschillen binnenland' en van die 61000 hadden 57000 het stadium bereikt waarin geen schikking mogelijk was gebleken maar een uitspraak moest worden gedaan. Dat cijfer 57000 zou nog stijgen - er waren op I januari '52 nog 10000 binnenlandse na-aanmeldingen in onderzoek en er werd verwacht dat ook daar weer zou blijken van 'kortsluitingen'.

XCWij vermeldden dat in de jaren '47 t.e.m. '5 I 62 500 zaken door de Afdeling Effectenregistratie waren afgehandeld - daarvan was in 23 500 zaken een schikking getroffen maar in niet minder dan 39000 had de genoemde Mdeling een uitspraak moeten doen. Evenals bij de Afdeling Rechtspraak het geval was, is ook hier het woord 'afdeling' ietwat misleidend: de Afdeling Effectenregistratie was in feite een groep juristen (zes, maar daar werden veertien plaatsvervangende leden aan toegevoegd) die, behalve in principiële zaken (dan traden de zes leden op), als enkelvoudige 'rechters' uitspraak deden. Dat behoefde niet telkens een naar de inhoud nieuwe uitspraak te zijn: heel veel zaken kwamen op hetzelfde neer. Tegen die uitspraken kon elk van de twee partijen welker aanmelding tot een 'kortsluiting' had geleid, in beroep gaan bij de Afdeling Rechtspraak. In hoeveel gevallen in de jaren' 47 t.e.m. ' 5 I dat beroep is ingesteld, weten wij niet - wèl dat op I januari' 52 nog 3 700 appèlzaken bij de Amsterdamse Kamers hangende waren.

XCBij die uitspraken nu van de Afdeling Effectenregistratie en de Afdeling Rechtspraak ging het veelalom de vraag, hoe het begrip 'regelmatig beursverkeer' moest worden geïnterpreteerd. De desbetreffende bepaling in F 272 werd door de beroofden als grof onrecht beschouwd. Notabene: de Kamers van de Afdeling Rechtspraak deden van meet af aan talloze uitspraken waarin aan personen die in het bezit waren van panden of kunstvoorwerpen uit Joods bezit, gelast werd, die panden of kunstvoorwerpen om niet aan de oorspronkelijke eigenaren terug te geven omdat die personen zich er niet van vergewist hadden of zij wellicht waarden kochten die aan Joden hadden toebehoord, maar ging het om effecten, dan schreef F 272 voor dat de kopers, als zij die effecten in 'regelmatig beursverkeer' hadden gekocht, als te goeder trouw moesten worden

699 [PDF]
RECHTSHERSTEL

beschouwd, zodat de vordering van de beroofde (of van zijn erfgenamen) diende te worden afgewezen.

XCTegen deze rechtsongelijkheid kwam de eerder genoemde commissieMeijers in verweer. Meijets zelf had trouwens al in een vroeg stadium duidelijk gemaakt dat hij niet bereid was, zich bij de bedoelde bepaling van F 272 neer te leggen: hij had zijn effecten bij Lippmann-Rosenthal ingeleverd en deze roofbank had ze laten verkopen - welnu, in januari '46 maakte Meijets door middel van een advertentie in de Nationale Rotterdamse Courant bekend dat wie de effecten die hem hadden toebehoord (hij gaf er de soort en de nummers van op), zou kopen, door hem zou worden beschouwd als bezitter te kwader trouw. Mr. Sanders ging vervolgens in een aantal gevallen optreden voor de belangen van bepaalde beroofden die van de Afdeling Effectenregistratie hun effecten niet hadden teruggekregen - dat laatste betekende dat zij slechts een vordering hielden op de boedel van Lippmann-Rosenthal die die effecten had laten verkopen, en welke uitkeringen uit die boedel gedaan zouden kunnen worden, wist in de eerste naoorlogse jaren niemand.

XCZo ging Sanders, optredend namens een Joodse inwoner van Bussum, in de herfst van '49 in beroep tegen de ruim een jaar eerder gevallen beslissing van de Mdeling Effectenregistratie die één aandeel à f I 000 Koninklijke Nederlandse Petroleum Maatschappij in het bezit had gelaten van degeen die het in 'regelmatig beursverkeer' had verworven. Volgens Sanders was, aldus werd zijn betoog in de uitspraak van een van de Amsterdamse Kamers van de Afdeling Rechtspraak samengevat,

XC'van regelmatig beursverkeer in de bezettingstijd geen sprake geweest, omdat ter beurze op grote schaal aan de Joden ontnomen, gestolen effecten verhandeld werden, dit van algemene bekendheid was en deze handel in strijd was met de reglementen en gebruiken van de beurs.'

XCWie op de beurs effecten had laten kopen, had het risico gelopen dat hem gestolen effecten geleverd werden - hij kon dus, aldus Sanders, in tegenstelling tot wat F 272 terzake bepaalde, niet beschouwd worden als koper te goeder trouw.

XCDit betoog werd door de betrokken Kamer afgewezen. 'De wetgever', aldus zijn uitspraak,

XC'heeft deze regeling ... gemaakt op een tijdstip dat hij volkomen op de hoogte was van wat zich in de bezettingstijd ter beurze had afgespeeld, derhalve ook van het geregeld meedoen aan de handel ter beurze door Lippmann-RosenthalSarphatistraat. .. Dit meedoen heeft de wetgever dus niet belet om dit beursver7

700 [PDF]
WAT IS 'REGELMATIG BEURSVERKEER' ?

keer te bestempelen tot regelmatig beursverkeer en op grond daarvan de verkrijging in dat beursverkeer als verkrijging te goeder trouw. Men moge deze regeling onbillijk of in strijd met fundamentele rechtsbeginselen achten, het behoort tot de taak van de rechter, de wet toe te passen, niet haar op haar juistheid te beoordelen.' I

XCDit strakke standpunt, kennelijk niet zonder innerlijke bezwaren ingenomen, werd in de loop van de jaren' 50 en '5 I ietwat gewijzigd - er vielen uitspraken waarbij de betrokken Kamers bepaalden dat transacties waarbij Rebholz aan de commissionairs in effecten die nog zaken met hem hadden willen doen, extra-premies had gegeven, niet beschouwd mochten worden als te goeder trouw totstandgekomen; in andere uitspraken gingen de betrokken Kamers er van uit dat de kopers bij aankoop op een 'smijtdag' geweten hadden dat grote partijen effecten uit Joods bezit op de beurs aangeboden waren; in nog andere dat men in '43 bij de aankoop van certificaten van Amerikaanse aandelen (die na de Geallieerde landingen in Frans-Noord-Afrika, november '42, sterk in waarde waren gestegen) had geweten dat die stukken uit Joods bezit afkomstig waren. Al die uitspraken, al hadden zij slechts betrekking op een klein deel van de f146 mln aan verkochte Joodse effecten, wekten bij de commissionairs en de banken een groeiende bezorgdheid die in augustus ,5 I ter kennis van de secretaris van de Raad voor het Rechtsherstel werd gebracht. 'De vrees dat de financiële eonsequenties van het effectenrechtsherstel zich uiteindelijk hoofdzakelijk tegen de commissionairs en banken zullen blijken te richten, dringt', zo werd begin' 52 aan het dagelijks bestuur van de Raad voor het Rechtsherstel gerapporteerd,

XC'meer en meer door en bedreigt het bestaan van tal van weinig kapitaalkrachtige commissionairs, terwijlook de banken haar verplichtingen uit dien hoofde moeilijk kunnen schatten. Het feit dat wellicht tal van commissionairs straks ... zullen blijken aan hun verplichtingen niet te kunnen voldoen, werpt een schaduw op de beurs en dreigt tal van leden van de beurs en daarmede wellicht het gehele beursapparaat te doen vastlopen.' 2

XCSlechts enkele maanden na deze sombere constatering deed de Amsterdamse Kamer van de Afdeling Rechtspraak die in '49 al van innerlijke bezwaren had getuigd, in iets gewijzigde samenstelling een uitspraak

I Uitspraak d.d. 17 okt. 1949, IV, p. 141-43. 2 Nota (z.d.) over de effectenregistratie, p. 29 (ARA, RvhR, DB, 82).

701 [PDF]
RECHTSHERSTEL

waaraan breed beraad binnen de Afdeling Rechtspraak ten grondslag had gelegen en die de effectenbeurs in rep en roer bracht.

XCIn '42 was het aandeel no. 587 van de Houthandel v.h. Willem Pont met een nominale waarde van f 6 50 door Lippmann-Rosenthal verkocht en dit stuk was door bemiddeling van de commissionairsfirrna van der Werff en Hubrecht, die het aangeboden had gekregen door een z.g. hoekman, de fa. Brom & Co, in het bezit gekomen van een Amsterdamse. Het stuk was eigendom geweest van een niet uit de deportatie teruggekeerde Jood, dr. L. Frank. Over diens vermogen was door het Beheers- instituut een bewindvoerder benoemd en deze had tijdig aan de Afdeling Effectenregistratie bericht dat het stuk tot dat vermogen had behoord. Dit aandeel nu had de Amsterdamse in '47 verkocht. Had zij het te goeder trouw verworven? De bewindvoerder had de Afdeling Effectenregistratie verzocht, die vraag ontkennend te beantwoorden, maar dat verzoek was in februari' 51 door die afdeling afgewezen, waarbij zij onder meer had overwogen,

XC'dat de fa. van der Werff en Hubrecht gehouden was, het litigieuze effect van de fa. Brom & Co te aanvaarden, ook indien zij op het moment van de levering geweten zou hebben dat de stukken van Lippmann Rosenthal & Co, Sarphatistraat afkomstig waren.'

XCTegen die beslissing nu had de bewindvoerder door prof. Meijers en mr. Sanders die hij daartoe had gemachtigd, bij de Afdeling Rechtspraak beroep laten aantekenen. In een eerder geding waren kort tevoren diverse getuigen gedagvaard, onder wie Overhoff. Deze had verklaard dat hem bekend was, 'dat tal van behoorlijke banken en commissionairs er bezwaar tegen hadden, hun cliënten Joodse stukken te laten kopen, tenzij deze dat natuurlijk bepaald wensten', en voorts dat het 'juist' was, 'dat het ook na mei '42 nog te vermijden was, 'foute'stukken te verkrijgen.' 1 Was de fa. van der Werff en Hubrecht dan wel, zoals de Afdeling Effectenregistratie had gesteld, 'gehouden' geweest het uit Joods bezit afkomstige aandeel te aanvaarden? Haar was door Brom & Co een uit Joods bezit afkomstig stuk aangeboden - welnu, artikel ç van het Reglement voor de Effectenhandel bepaalde, aldus de Amsterdamse Kamer waarvoor de zaak diende, dat het de kopende commissionair steeds vrijstond om aangeboden stukken te weigeren. De Afdeling Effectenregistratie had terzake al opgemerkt, dat de fa. van der Werff en Hubrecht

1 Uitspraak d.d. 28 april 1952, VI, p. 517 e.v.

702 [PDF]
WAT IS 'REGELMATIG BEURSVERKEER' ?

'bij de levering van het effect wist dat dit afkomstig was van LippmannRosenthal' - die levering was door de afdeling beschouwd als onderdeel van het 'regelmatig beursverkeer'. Niet aldus de Amsterdamse Kamer. Zij overwoog met betrekking tot de fIrma van der Werff en Hu brecht,

XC'dat het enkele feit van deze rechtstreekse verkrijging van die notoire Duitse roofinstantie aantoont dat zij bij de verkrijging van het effect niet te goeder trouw is geweest, aangezien zij ... rekening heeft moeten houden met de meer dan normale kans dat het bezit van dat effect inderdaad voor de eigenaar [door roof] verloren was gegaan.'

XCDe uitspraak luidde dat de Amsterdamse die het aandeel no. 587 van de Houthandel v. h. Willem Pont had verkocht, binnen veertien dagen aan de bewindvoerder over dr. Franks vermogen of een tweede aandeelPont moest leveren of hem een bedrag moest betalen, gelijk staande aan de waarde van dat effect, 'berekend naar de koers van heden', en dat zij hem bovendien f 349 moest vergoeden aan gederfde dividenden èn zijn proceskosten, 'tot heden begroot op f 200' 1 daarentegen moest de bewindvoerder aan de Amsterdamse zijn op het betrokken aandeel betrekking hebbende vordering op de boedel van de LVVS afstaan en haar de 55 % van die vordering betalen die hij inmiddels had ontvangen.

XCAldus de betrokken Amsterdamse Kamer op 19 mei' 52.

XCDit was een uitspraak van fundamentele betekenis. Het was LippmannRosenthal geweest die de geroofde Joodse effecten had laten verkopen, welnu: wie via de hoekman van Lippmann-Rosenthal had gekocht (de 'korte ketting') was niet te goeder trouw geweest maar als de effecten vele malen waren doorverkocht (de 'lange ketting'), dan mochten nu de Joodse rechthebbenden die niet in de eigendom daarvan waren hersteld, aannemen dat zij met succes een vordering tot schadevergoeding zouden kunnen instellen tegen diegenen die de effecten in eerste instantie hadden geleverd: bepaalde commissionairs in effecten. Dat betekende dat talrijke commissionairs die zich in de eerste maanden van' 42 met transacties met Lippmann-Rosenthal hadden ingelaten, failliet dreigden te gaan. Zeker, zij zouden allen een vordering krijgen op de boedel van de LVVS maar er stond toen nog niet vast of in die boedel de tegenwaarde zou worden gestort van de ruim f 30 mln aan Duitse schatkistpromessen die de Nederlandse Bank tijdens de bezetting had laten kopen.

XCDe Vereniging voor de Effectenhandel bracht het zwaarst mogelijke

1 Uitspraak d.d. 19 mei 1952, a.v., p. 529 e.v.

703 [PDF]
RECHTSHERSTEL

geschut in vuur: haar bestuur, daags na de uitspraak bijeenkomend, besloot het opmaken en vaststellen van de dagelijkse prijscourant tot nader order na te laten. Dat kwam neer op een beursstaking. Het gebruik van dat uiterste, nooit eerder toegepaste pressiemiddelleidde tot verdeelde reacties in de pers maar had op de regering de door de initiatiefnemers gewenste uitwerking. Uiteraard was de regering niet bij machte, de Afdeling Rechtspraak van de Raad voor het Rechtsherstel voor te schrijven hoe zij de bestaande wet F 272 diende toe te passen maar zij kon wel aan het bestuur van de Vereniging voor de Effectenhandel de toezegging doen dat zij door middel van een nieuwe wet (die evenals F 272 een aanvulling zou zijn op E roo) de mogelijkheid zou openen om tegen uitspraken van de Afdeling Rechtspraak in cassatie te gaan. Die toezegging deed zij en zij sprak daarbij tevens de verwachting uit dat de Afdeling Effectenregistratie haar beslissingen zou opschorten tot de nieuwe wet was afgekondigd. Vervolgens werd de beursstaking op 28 mei opgeheven.

XCTegen die regeringsuitspraak weerklonken onmiddellijk protesten. Elf vooraanstaande juristen, onder wie Cleveringa en Verzijl, richtten op 5 juni een verzoekschrift tot de ministerraad (met afschriften aan de Raad van State, de Kamervoorzitters en het ANP) waarin zij de vraag stelden of het wel geoorloofd was om, terwijl twee partijen (de beroofden en diegenen die van de roof hadden geprofiteerd) al jarenlang gedingen voerden op basis van F 272, opeens de wet te verzetten ten voordele van de ene en ten nadele van de andere partij. 'Wanneer een rechterlijke uitspraak', zo voegde de redactie van het Nederlands juristenblad aan die klemmende vraag toe, 'leidt tot eigenmachtig optreden van een groep invloedrijke burgers en de regering wijkt voor hun drang, dan wordt aan onze werkzaamheid de grond ontnomen waarop zij rust.' 1 De regering nam deze waarschuwingen ter harte: zij liet het indienen van een aanvullend wetsvoorstel achterwege. Er werd (maar dat had nog veel voeten in de aarde) een andere oplossing bedacht die in aanzienlijke mate mogelijk gemaakt werd door het feit dat de Nederlandse Bank in juli '52 verplicht werd, ruim f30 mln aan de boedel van de LVVS toe te voegen. De gevonden oplossing kreeg de vorm van een aanbod, gedaan ten laste van het Waarborgfonds Rechtsherstel.

XCWat was dat voor een fonds?

XCMen had in '46 voorzien dat uit de heropening van de beurs, terwijl de effectenregistratie en het daarop gebaseerde rechtsherstel inzake effecten nog moesten beginnen, allerlei risico's zouden voortvloeien en om

XCJ Aangehaald in Joh. de Vries: Een eeuw var! effecten, p.

704 [PDF]
NA DE BEURSSTAKING

die op te vangen was toen het genoemde Waarborgfonds gevormd waarin heffingen waren terechtgekomen van aanvankelijk 1/4 %, later I promille op alle effectentransacties. Op 12 juni' 53 nu werd bepaald dat de bezitters van effecten aan toonder die deze door roof hadden verloren, uit dat fonds 90 % van de waarde dier effecten zouden ontvangen (het uitkeringspercentage van de LVVS-boedel), berekend naar de laatste beursdag voorafgaand aan de datum van dat aanbod, alsmede 90% van alle na 31 december '41 uitgekeerde dividenden, dit alles mits de betrokkenen verdere stappen bij de Afdeling Rechtspraak achterwege zouden laten. De commissie-Meijers, met welke ditmaal terzake vooroverleg was gepleegd, ging met dat aanbod akkoord, beseffend dat het wenselijk was, jarenlang voortgezette gedingen te voorkomen. Het Waarborgfonds was op dat moment f 32 mln groot. Dat was niet voldoende: er was nog f 90 mln nodig. Daarvan zou f61 mln geput kunnen worden uit de boedel van de LVVS - er restte een tekort van f 29 mln. Om dat te dekken, stelden de staat f 26 mln en de Vereniging voor de Effectenhandel f 3 mln ter beschikking.

XCHet aanbod werd door bijna alle beroofden, die op 12 juni' 53 nog geen rechtsherstelontvangen hadden, aanvaard. De afwikkeling van het aanbod nam overigens nog enkele jaren in beslag en ook toen waren, doordat niet een ieder op het aanbod was ingegaan, de rechtsherstelkwesties met betrekking tot effecten nog niet alle opgelost - wij herinneren er aan dat, toen de Raad voor het Rechtsherstel in '67 werd opgeheven, de Afdeling Effectenregistratie haar arbeid nog vier jaar moest voortzetten.

Slot

XC

XCNaast de zuivering en de bijzondere rechtspleging hebben wij het rechtsherstel aangeduid als een uit de bezetting voortgevloeid breed maatschappelijk proces. Dat hebben wij, menen wij, terecht gedaan. Het bleek nodig om, geheel afgezien nog van het rechtsherstel ten bate van ambtenaren en beroepsmilitairen dat door de betrokken departementen ter hand werd genomen, nieuwe instellingen op te richten met staven van een aanzienlijke omvang: het Nederlands Beheersinstituut kreeg bijvoorbeeld meer dan tweeduizend medewerkers, de Afdeling Effectenregistratie meer dan vierhonderd. Het Beheersinstituut moest meer dan 160000 beheren instellen (waaronder beheren over 11000 vijandelijke vermogens), er waren

705 [PDF]
RECHTSHERSTEL

en voor de rechtspraak in de gedingen die uit het rechtsherstel voortvloeiden, waren veel meer rechters nodig dan men aanvankelijk had aangenomen. De voorzitter van de Raad voor het Rechtsherstel en de Afdeling Rechtspraak van de raad hadden in maart '66 uitspraak gedaan in meer dan 13 500 zaken. Daar waren vele effectenkwesties onder geweest - wij herinneren er aan dat de effectenregistratie er toe geleid heeft dat de geregistreerde ca. 20 miljoen effecten 154 000 z.g. kortsluitingsformulieren hebben opgeleverd. Elk formulier was een zaak waarin de Afdeling Effectenregistratie uitspraak moest doen en tegen die uitspraak konden de betrokkenen bij de Afdeling Rechtspraak in beroep gaan.

XCDoor dit alles heeft het rechtsherstel veel meer tijd in beslag genomen dan voorzien was. Geen termijn werd gepubliceerd of hij moest worden verlengd en elke interne voorspelling over de vermoedelijke verdere duur van het werk werd gelogenstraft. Ziet men naar het rechtsherstel als geheel, dan is, behalve ten aanzien van de effecten, vermoedelijk het meeste werk verricht in de eerste vijf jaar maar die arbeid kreeg een lange uitloop: de Raad voor het Rechtsherstel kon pas twee-en-twintig en zijn Afdeling Effectenregistratie pas zes-en-twintig jaar na de bevrijding worden opgeheven.

XCEr zijn klachten geweest, vooralover het Nederlands Beheersinstituut. Ernstige klachten? Wij durven het niet beoordelen. Voorzover ons bekend, zijn grove malversaties uitgebleven.

XCVoorts menen wij dat allen die het rechtsherstel moesten bewerkstelligen, zich grote moeite hebben gegeven om in de talloze, vaak hoogst gecompliceerde zaken waarmee zij te maken kregen, verantwoorde beslissingen te nemen op grond van de wetsbesluiten E 100 en F 272 en de daaruit voortgevloeide omvangrijke jurisprudentie. Wij hebben in dit hoofdstuk van die jurisprudentie drie-en-dertig concrete voorbeelden gegeven - weinig voorbeelden dus, wij erkennen het, maar wij vertrouwen dat zij de lezer een denkbeeld hebben verschaft van de aard van de arbeid die moest worden verricht.

XCVoor die arbeid is in het Londense wetsbesluit E 100 een solide grondslag gelegd. Prof. Eggens was een hoogst bekwame jurist - trouwens, hetzelfde geldt voor minister van Angeren. E 100 toont aan dat zij, nauwkeurig volgend wat in bezet gebied geschiedde, de vele vormen van onrecht die er bedreven werden, scherp wisten te onderscheiden en dat zij er een goed inzicht in hadden, wat er allemaal juridisch en organisatorisch moest worden voorbereid om dat onrecht zo goed mogelijk ongedaan te maken. Wij durven spreken van creatief werk van hoog gehalte.

706 [PDF]
NABESCHOUWING

XCE roo werd door F 272 aangevuld. Dat wetsbesluit mag men in het algemeen zien als een verbetering - behalve dan op dat ene punt dat wij meer in bijzonderheden moesten behandelen: het rechtsherstel ten aanzien van de effecten. Vijf ministers zetten hun handtekening onder een wetsbesluit waaromtrent, wat dat laatste rechtsherstel betrof, een van de Amsterdamse Kamers van de Afdeling Rechtspraak in oktober '49 de opvatting vermeldde dat de getroffen regeling 'onbillijk of in strijd met fundamentele rechtsbeginselen' kon worden geacht - en nog geen drie jaar later, in mei' 52, bracht dezelfde Kamer in iets andere samenstelling aan die regeling de doodsteek toe met haar van zuiver inzicht getuigende uitspraak dat geen enkele 'korte ketting' -aankoop van door LippmannRosenthal ('die notoire Duitse rcofinstantie') aangeboden effecten beschouwd kon worden als geschied te goeder trouw. Terwille van op dat moment geldende economische belangen heeft F 272 allen die van hun effecten waren beroofd (vele geliquideerde verenigingen en stichtingen maar vooral de Joodse 'gedepossedeerden'), afgescheept met een vage toezegging. Het zijn met name prof. Meijers en de onvermoeibare mr. Sanders geweest die bevorderd hebben dat aan dit onrecht een einde werd gemaakt. Trouwens, de Staat der Nederlanden, f6 mln betalend voor de kampen Westerbork en Vught waarvoor f36 mln uit de Joodse vermogens was geput, heeft zich uitgesproken schriel betoond en de Nederlandse Bank, die zelf voor haar Duitse schatkistpromessen f 4,5 miljard uit de schatkist had ontvangen, en de Bary & Co moesten door de rechter gedwongen worden, aan de beheerders/vereffenaars van de LVVS en de VVRA de f 66 mln aan Duitse schatkistpromessen te vergoeden die zij ten behoeve van Lippmann-Rosenthal en de VVRA hadden laten aankopen.

XCMinder fraai was het voorts dat de Afdeling Rechtspraak het immorele regeringsaanbod van januari' 50 moest vernietigen en later het Beheersinstituut moest dwingen aan de voor de beroofden opkomende commissie-Meijers de gegevens te verstrekken voor het aanspannen van een procedure, hetwelk door het Beheersinstituut zelf was nagelaten.

XCMinder fraai was eveneens dat het zoveel moeite moest kosten om de levensverzekeringsmaatschappijen te brengen tot het erkennen van de rechten der beroofde polishouders of hun nabestaanden.

XCEn als onrechtmatig (en kwetsend) beschouwen wij het tenslotte dat de Duits-Joodse vluchtelingen, voorzover zij op I november '41 hun Duitse nationaliteit hadden verloren, in het kader van het ;echtsherstel beschouwd en behandeld zijn als Duitsers, als 'vijanden'. Zeker, wij nemen aan dat de meesten er in slaagden, een no-enemy-verklaring

707 [PDF]
RECHTSHERSTEL

krijgen, maar als zulk een verklaring vijf jaar op zich had laten wachten, waren zij, als zij minder dan f100000 hadden bezeten, inmiddels 10% van hun vermogen in de vorm van beheersloon kwijtgeraakt.

XCHet zijn al deze verschijnselen tezamen geweest die, al werden dan tenslotte door Nederlandse instanties de door de bezetter geschonden rechten hersteld, Voet in '85 tot de uitspraak brachten dat 'de terugkeer der Joodse bezittingen ... niet een hoofdstuk van de geschiedenis (is), waarop het Nederlandse volk trots kan zijn.' 1

XCWij onderschrijven dit oordeel.

XCIn opeenvolgende hoofdstukken hebben wij nu vijf grote complexen behandeld die zich als uitvloeisel van de Tweede Wereldoorlog hebben afgespeeld: het herstel van de parlementaire democratie, de economische wederopbouw, de zuivering, de bijzondere rechtspleging, het rechtsherstel. Er is evenwel nog een zesde complex: Indië. Wij hebben immers in vroegere delen van ons werk opgemerkt dat men de volledige ontvoogding van Nederlands grootste overzeese gebiedsdeel dient te zien als wellicht het belangrijkste gevolg dat de Tweede Wereldoorlog vqor het Koninkrijk der Nederlanden heeft gehad. Niet dat het niet ook zonder die oorlog te eniger tijd tot die ontvoogding zou zijn gekomen! Zij lag immers zowel in de lijn van het Nederlandse beleid als in die van de algemene historische ontwikkeling der twintigste eeuw. Dat is evenwel niet het punt waarop het aankomt: tot die volledige ontvoogding (behalve die van Nederlands-Nieuw-Guinea) is het al eind '49 gekomen na een verwoede worsteling met de Republiek Indonesië die op 17 augustus '45, twee dagen na het bericht van Japans capitulatie, was uitgeroepen. Die uitroeping was een rechtstreeks gevolg van wat zich in Indië onder de Japanse bezetting had afgespeeld en zij hing onder meer samen met de door de Amerikanen tegen Japan gevolgde strategie en met Nederlands door de Tweede Wereldoorlog geaccentueerde zwakheid. Anders gezegd: het is die Tweede Wereldoorlog geweest die Indië's volledige ontvoogding heeft versneld. Daarom dienen wij te beschrijven hoe het tot die ontvoogding is gekomen.

XCWat in de tijd samenviel, wordt in de geschiedschrijving gescheiden.

XCI Nieuw

Indextermen: Voet, J.
708 [PDF]
WAAROM HOOFDSTUK 7 ?

Welnu: men dient in het oog te houden dat de jaren waarin de parlementaire demoeratie weer begon te functioneren, de economische wederopbouw op gang kwam, de zuivering en de bijzondere rechtspleging goeddeels werden voltrokken en de organen voor het rechtsherstel in volle actie waren, tegelijk de jaren zijn geweest waarin er geen gebeuren was dat in sterker mate aanspraak maakte op de aandacht van de Nederlandse samenleving dan die worsteling met de Republiek Indonesië. Zij is gepaard gegaan met een felle verdeeldheid en zij heeft voor die

709 [PDF]

Hoofdstuk 7: De worsteling met de Republiek Indonesië

XC

XCToen op 15 augustus '45 bekend werd dat Japan had gecapituleerd, was Nederland niet in staat weer het gezag over Nederlands-Indië uit te oefenen, formeel niet en materieel niet.

XCFormeel niet, omdat Indië sinds die r yde augustus vielonder twee niet-Nederlandse autoriteiten: Java en Sumatra behoorden tot het gezagsgebied van de Britse opperbevelhebber in Zuid-Oost-Azië, Admiral Lord Louis Mountbatten, en de rest van Indië: Borneo en de Grote Oost (d.w.z. Celebes, de Kleine Soenda-eilanden ', de Molukken en Nederlands-Nieuw-Guinea) (zie kaart III op de pagina's 768-769), behoorden tot het gezagsgebied van de Australische opperbevelhebber, General Sir Thomas A. Blarney. De hoogste Nederlandse gezagdrager in dat deel van de wereld, luitenant-gouverneur-generaal van Mook, had er lange tijd op gerekend dat hij bij het einde van de oorlog in de eerste plaats te maken zou hebben met de opperbevelhebber van de Amerikaanse landstrijdkrachten in de Pacific, General Douglas MacArthur, maar deze had in april '45 van zijn superieuren te Washington, de Amerikaanse joint Chiefs of Staff, te horen gekregen dat hij zijn offensieve operaties in de Nederlands-Indische archipel moest beperken tot de herovering van het bij Borneo gelegen olie-eiland Tarakan en van het olie-wingebied Balikpapan op Borneo - door zijn uitgewerkte plannen om op Java te Ianden had Washington een streep gehaald. De Amerikaanse autoriteiten hadden vervolgens heel Nederlands-Indië mede daarom graag aan de Britten en Australiërs overgelaten omdat zij voorzagen dat er zich moeilijkheden met de Indonesische nationalisten zouden gaan voordoen - daarin wensten zij niet betrokken te worden. Dat waren allemaal beslissingen geweest die zonder overleg met de Nederlandse regering of met van Mook waren genomen.

XCMaterieel was Nederland ten tijde van Japans capitulatie niet in staat, weer het gezag over Nederlands-Indië uit te oefenen omdat de middelen7

1 Behalve Bali dat bij Java was gerekend en dus onder Mountbatten viel.

710 [PDF]
NEDERLANDS MACHTELOOSHEID

daartoe ontbraken. De in Australië opgebouwde, gemilitariseerde gezagsorganisatie, de Netherlands-Indies Civil Administration, oftewel de Nica, telde slechts enkele honderden krachten die in augustus '45 goeddeels ingezet waren in die gebieden welke eerder door MacArthurs strijdkrachten waren bevrijd (Nederlands-Nieuw-Guinea, het eiland Morotai in de Molukken alsmede Tarakan en Balikpapan), en Nederlandse strijdkrachten stonden nauwelijks ter beschikking: de kruiser 'Tromp', enkele onderzeeboten en de mijnenveger 'Abraham Crijnssen', een squadron bommenwerpers van de Marineluchtvaartdienst, geposteerd op de Cocoseilanden ver bezuiden Java, een tiental compagnieën van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger, oftewel het Knil, en van het wapen van de Militaire Luchtvaart van dat Knil één bij Nieuw-Guinea geposteerd squadron jagers en één bij Balikpapan geposteerd squadron bommenwerpers.

XCZo was de situatie toen op 17 augustus, twee dagen na het bericht van Japans capitulatie, in het door de Japanners tot 'Djakarta' herdoopte Batavia door Soekamo en Hatta de Republiek Indonesië werd uitgeroepen. Voor Nederland en voor de rest van de wereld kwam die uitroeping als een volslagen verrassing - zulk een verrassing was zij trouwens ook voor nagenoeg alle Indonesiërs. Een eigen Republiek? Maar hoe zou Nederland, hoe zouden de grote mogendheden daarop reageren? Zeer velen aarzelden om zich duidelijk aan de zijde van Soekamo en Hatta te scharen.

XCDat die twee in de eerste weken konden doorzetten, had te maken met vier factoren: ten eerste de volslagen afwezigheid van Britse strijdkrachten; ten tweede de steun die zij ontvingen van verscheidene Japanse autoriteiten (deze waren door Mountbatten verantwoordelijk gesteld voor de handhaving van rust en orde); ten derde de omstandigheid dat hun bewind althans op Java, het volkrijkste en in politiek opzicht belangrijkste eiland van de archipel, een bundeling was van drie sterke krachten in de samenleving: de nationalisten, de inheemse bestuursaristocratie en de orthodox-Islamieten; en ten vierde het feit dat de onafhankelijkheidsleuze de vage sympathie had van de brede massa en (dát vooral) de uitgesproken sympathie van alle politiek-bewusten onder de Indonesiërs, speciaalook van de jongeren, van wie althans op Java en Sumatra velen tijdens de bezetting door de Japanners waren geïndoctrineerd.

XCEr was in die eerste weken sprake van een beginnende consolidatie van de prille Republiek. Een Centraal Indonesisch Nationaal Comité, het Komitee Nasional Indonesia Poesat, oftewel het Knip, dat honderdzeven7

711 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIJ3

en-dertig leden telde (onder wie de nationalistische voormannen Sjahrir en Sjarifoeddin die, anders dan Soekarno en Hatta, niet met de Japanners samengewerkt hadden), ging in Djakarta als een soort parlement fungeren, het Komitee koos Soekarno tot president en Hatta tot vice-president, er kwam een kabinet, er vertrokken gouverneurs naar Sumatra en Celebes, de gehele Indonesische pers schaarde zich achter de Republiek, die Republiek ging ook voor eigen radio-uitzendingen zorgdragen en er vormden zich strijdkrachten, vooral op Java. Die strijdkrachten maakten er zich op vele plaatsen meester van de wapens van de politie - Japanse wapens werden hun of door de Japanners toegespeeld of door hen op dezen veroverd. Dat laatste was met name het geval in de roerige havenstad Soerabaja; daar werden de Japanse arsenalen op loktober bestormd en viel een grote hoeveelheid wapens (ca. 19000 geweren, ca. I 000 machinegeweren, enkele stukken licht geschut, 16 tanks, 62 pantserauto's) aan jongerengroepen in handen. Vier dagen later, op 5 oktober, werd door Soekarno een geünifieerd 'Ieger' opgericht: de Tentara Kea manan Rakjat, oftewel de TKR, het Volks- Veiligheidsleger - geünifieerd was het slechts op papier.

XCWaarom Veiligheids-Ieger? Die benaming was gekozen omdat Soekarno het vooral aan Mountbatten duidelijk wilde maken dat hij geen oorlog begeerde maar slechts de erkenning van de Republiek die door middel van dat leger pretendeerde rust en orde te kunnen handhaven. Nu, die pretentie was Mountbatten welkom. Intuïtief voelde deze aan dat het Indonesische onafhankelijkheidsstreven deel was van een veel breder streven dat zich ook in Brits-Indië, Birma en Frans-Indo-China al duidelijk had geuit - de eertijds koloniale mogendheden moesten zich, meende hij, niet gewapenderhand tegen dat streven keren doch handelden verstandig als zij een akkoord nastreefden. Zelf had hij zulk een akkoord gesloten met de Birmaanse nationalistische leider Aung San die vier jaar lang met de Japanners had samengewerkt (maar, anders dan Soekarno en Hatta, zich zes maanden voor hun capitulatie tegen hen had gekeerd), en in Frans-Indo-China had hij bereikt dat een vertegenwoordiger van de Gaulle's regering eind september een eerste bespreking had gehad met de leiding van de communistische Vietminh-beweging welke begin september in Saigon (dat zij nadien weer had moeten prijsgeven) de Republiek Vietnam had uitgeroepen. Waarom ging, aldus Mountbatten, de Nederlandse regering niet tot overleg met Soekarno over? In overeenstemming met het algemene beleid van de Britse Labour-regering gelastte hij Rear-Admiral William A. Patterson, die met zijn vlaggeschip, de Britse kruiser 'Cumberland', op 15 september (een dag later gevolgd 7

712 [PDF]
GEEN OVERLEG MET DE REPUBLIEK!

door de 'Tromp') in Tandjong Priok, de haven van Batavia, arriveerde, elk gewapend optreden tegen de Republiek achterwege te laten en drong hij er eind september bij van Mook en diens vertegenwoordiger bij zijn hoofdkwartier, Ch. O. van der Plas, op aan dat zij het kabinet-Schermerhom er toe zouden bewegen, het overleg met Soekarno en de zijnen te openen. In gelijke geest uitte zich, geheel conform Mountbattens denkbeelden, Lieutenant-General Sir Philip Christison, toen deze, bevelhebber van de in Nederlands-Indië in te zetten Britse (maar hoofdzakelijk uit Brits-Indische militairen bestaande) strijdkrachten, eind september in Batavia aankwam met één bataljon: Schotse troepen van het regiment Seaforth Highlanders.

XCOverleg met Soekarno werd door het kabinet-Schermerhorn resoluut afgewezen. Deze werd louter gezien als een collaborateur met de Japanners, zijn Republiek als een Japans maaksel. Niet dat het kabinet in Indië alles bij het oude wilde laten! Eind '42 had de Londense regering in een door koningin Wilhelmina gehouden toespraak ('de 7 december-toespraak') al verklaard dat Indië na de oorlog een aan Nederland gelijkwaardige plaats binnen het koninkrijk diende te krijgen, welnu: in tegenstelling tot gouverneur-generaal van Starkenborgh die van mening was dat zonder voorafgaand gezagsherstel elke concessie als zwakheid zou worden beschouwd en dus niet aangeboden diende te worden, kwamen de minister van overzeese gebiedsdelen, Logemann, en zijn ambtgenoten (één dezer: Ringers, met grote aarzeling) tot de conclusie dat de eerste stappen moesten worden gezet naar het in de 7 december-toespraak geuite einddoel. Van Starkenborgh vroeg en kreeg ontslag en Logemann deelde midden oktober in de Tijdelijke Tweede Kamer mee dat de regering besloten had, voor de Volksraad, zodra deze weer bijeenkwam, een duidelijke Indonesische meerderheid te aanvaarden, het strafprocesrecht, dat elementen van discriminatie jegens de Indonesiërs had bevat, te unifi.ëren, het dualisme in het binnenlands bestuur (de inheemse bestuurders waren er onder Nederlandse toezichthouders geplaatst geweest) op te heffen, meer Indonesiërs te benoemen tot departementsdirecteur (slechts één had ten tijde van de Japanse invasie die hoge functie bekleed) en de naam 'Nederlands-Indië' te vervangen door 'Indonesië'. Concessies dus, en concessies niet zonder betekenis, maar geen concessies aan de Republiek! Zij diende te verdwijnen en het Nederlandse gezag moest worden hersteld - daartoe zouden, aldus het kabinet, zo spoedig mogelijk Nederlandse strijdkrachten naar Indië worden overgebracht. De marine zond er de kruiser 'Jacob van Heemskerck', de torpedobootjagers 'Van Galen', 'Piet Hein' en 'Kortenaer', het artillerie-instructieschip 'Van 7 1

713 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Kinsbergen' en nog enkele kleinere eenheden naar toe, de in Amerika geoefende mariniersbrigade kreeg opdracht zich voor vertrek gereed te maken en ter aanvulling van een eerste bataljon oorlogsvrijwilligers van de landmacht dat vóór Japans capitulatie naar Australië was gezonden, vertrokken midden oktober uit Groot-Brittannië waar zij geoefend en uitgerust waren, nog vier bataljons oorlogsvrijwilligers, op wie er meer zouden volgen.

XCAldus begon het kabinet-Schermerhom (wel te verstaan: met instemming van vrijwel de gehele Tijdelijke Tweede Kamer en van de meeste dag- en weekbladen) de worsteling met de Republiek Indonesië.

XCWanneer Wl:J in dit hoofdstuk die worsteling in hoofdtrekken gaan weergeven, zulks voor een aanzienlijk deel aan de hand van de daarover van Nederlandse zijde gepubliceerde documenten", dan moet eerst één factor met alle duidelijkheid naar voren worden gehaald: de internationale achtergrond. Wat Nederland in Indië trachtte te bereiken (bestendiging van een vorm van Nederlands oppertoezicht) en wat de Republiek harerzijds trachtte te bereiken (Indonesië's onafhankelijkheid, integraal en onverkort), speelde zich immers niet in een luchtledig af maar in een wereld die met aandacht de genoemde worsteling ging volgen en er zich in toenemende mate ook mee ging bemoeien.J.verschenen werk van R A. Gase: Beel in Batavia. Van contact tot conflict. Verwikkelingen rond de Indonesische kwestie in

1 Wij denken daarbij in de eerste plaats aan de onder verantwoordelijkheid van de Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis gepubliceerde Uit deze serie, geput uit ca. 2 000 strekkende meter aan archieven, verscheen het eerste deel (ra augustus-8 november 1945) in '71, het veertiende (5 juni-ij r augustus 1948) in '87. Dit werk zal aangehaald worden als: Wij hebben voor dit hoofdstuk voorts veel gehad aan de in '83 gepubliceerde studie van Th. M. Bank: (aan te halen als: Bank) en wat de periode zomer '48-begin '49 betreft aan het in '86

714 [PDF]

De internationale achtergrond

XC

XCDaargelaten of zij deze als 'koloniën' hadden aangeduid, bezaten aan het begin van de twintigste eeuw verschillende mogendheden (Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland, Italië, Nederland, België, Spanje, Portugal, de Verenigde Staten en Japan) elders in de wereld gebieden die staatkundig van hen afhankelijk waren. Aan Duitsland werden na de verloren Eerste Wereldoorlog al zijn koloniën ontnomen. Voorts tekende zich in de Arabische wereld en in Brits-Indië in de jaren '20 en '30 een duidelijk streven af om aan de Britse c.q. Franse suprematie een einde te maken - volkeren of volkerengemeenschappen die zich jaren-, soms generaties lang bij het vreemde gezag hadden neergelegd, gingen er voor ijveren om eigen lot in eigen handen te nemen. De naar bevolkingsaantal grootste kolonie was in die tijd Brits-Indië, de 'parel aan de Britse kroon ', zoals het heette - welnu, de tegen het Britse gezag gerichte actie van Gandhi en het Indian National Congress trok in de jaren '20 en '30 bij tijd en wijle internationaal sterk de aandacht.

XCDat deed het vooral bij de Amerikanen, wier republiek aan het einde van de achttiende eeuw in een strijd tegen het Britse gezag was ontstaan en die zich dus gemakkelijker dan anderen met anti-koloniale bewegingen identificeerden. In '34, d.w.z. in de eerste ambtsperiode van president Roosevelt, werd in Washington bij de wet bepaald dat de Philippijnen (in 1898 door Amerika aan Spanje ontnomen) na tien jaar onafhankelijk zouden worden. Vergeleken de Amerikanen (over het hoofd ziende dat zij in Midden-Amerika in tal van zwakke republieken de lakens uitdeelden) hun beleid met dat hetwelk Groot-Brittannië in Brits-Indië voerde, dan vervulde hen een strelend gevoel van morele superioriteit. Trouwens, het leek alsof in augustus '41, aan de vooravond van het derde jaar van de Tweede Wereldoorlog, het doel dat Roosevelt zich had gesteld, door Churchill werd onderschreven. Die twee staatslieden verklaarden in het toen wereldkundig gemaakt Atlantisch Handvest o.m.: 'They respect the right of all peoples to choose the form of government under which they will live.' Inderdaad, in maart '42, kort na de formidabele slagen die Japan in de eerste maanden van de oorlog in het Verre Oosten aan het Britse prestige had toegebracht, verklaarde de Britse regering zich bereid, na afloop van de Tweede Wereldoorlog Brits-Indië's recht op onafhankelijkheid te erkennen - een toezegging die Gandhi en de zijnen, die een onmiddellijke verlening van onafhankelijkheid begeerden, niet ver genoeg ging. Het kwam dan ook niet tot een akkoord met het Indian National Congress.

XCDe Nederlandse regering in Londen ging niet zo ver als de Britse: in 7 1

715 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESlIl

de herfst van '42 werd minister Soejono's voorstel om in de 7 decembertoespraak Indonesië's zelfbeschikkingsrecht te erkennen door het tweede kabinet-Gerbrandy met twaalf stemmen tegen één (die van Soejono) verworpen, zij het dat in die toespraak toch één passage kwam die, geheel in de lijn van het sinds 1901 gevolgde ontvoogdingsbeleid, de deur naar de erkenning van dat recht op een kier zette - de passage namelijk waarin de koningin getuigde van 'het besef dat geen politieke eenheid en verbondenheid op den duur kunnen blijven bestaan die niet gedragen worden door de vrijwillige aanvaarding en de trouw van de overgrote meerderheid der burgerij.'

XCNa de Tweede Wereldoorlog bleef de Amerikaanse publieke opinie even anti-koloniaal als zij voor en tijdens die oorlog was geweest - dat was een factor waarmee het State Department voortdurend rekening hield. Injuli '46 werd de onafhankelijkheid der Philippijnen een feit.' Wat Indië betreft, memoreerden wij al dat de Amerikaanse autoriteiten niet in de te voorziene moeilijkheden tussen Nederland en de Indonesische nationalisten verwikkeld wilden worden- - dat hadden zij al vóór Japans capitulatie duidelijk gemaakt, o.m. met hun mededeling, eind juli '45, dat aan de mariniersbrigade geen nieuwe, uit Nederland afkomstige vrijwilligers mochten worden toegevoegd. Die lijn werd doorgetrokken: in oktober vernam het kabinet-Schermerhom dat alle lend-Iease-tekens verwijderd moesten worden van Amerikaanse auto's en vrachtauto's, die in Indië werden of zouden worden gebruikt, dat de op Luzon (de Philippijnen) geconcentreerde bevrijde Nederlandse en Nederlands-Indische krijgsgevangenen hun uit Amerikaanse voorraden geleverde wapens moesten teruggeven en dat de verkoop van een grote partij, op Australisch-Nieuw-Guinea liggende Amerikaanse wapens (ca. 25000 karabijnen met de daarbij behorende munitie) niet zou doorgaan. Niet alleen het kabinet-Schermerhom en van Mook kregen met dat Amerikaanse gebrek aan medewerking te maken maar ook Mountbatten: hem werd midden december door Washington meegedeeld dat hij voortaan geen Amerikaanse schepen mocht gebruiken om onder hem dienende troepen naar Nederlands-Indië te vervoeren.

XC1 Op economisch gebied behielden de Amerikanen er veel invloed; bovendien sloten zij in maart '47 een overeenkomst met de Philippijnse regering die hun het recht gaf, er negen-en-negentig jaar lang militaire bases in de Philippijnse archipel op na te houden. 2 Eerder hebben wij op Java drie groepen onderscheiden: de nationalisten, de inheemse bestuursaristocratie en de orthodox-Islamieten - gemakshalve zullen wij in dit hoofdstuk veelvuldig voor deze drie het ene begrip 'de nationalisten' gebruiken. 7

716 [PDF]
DE AMERIKAANSE EN DE BRITSE POLITIEK

XCZo zou het doorgaan. Niet zozeer in '46 en '47, toen in de Amerikaanse politiek elementen van neutraliteit niet ontbraken, maar wèl in '48 en '49 richtten president Truman en zijn Secretary of State hun beleid op een beëindiging van het conflict in Indië waarbij de Republiek in stand zou blijven, zulks, toen zich eenmaal de grote tegenstelling ging aftekenen tussen het niet-communistische en het communistische deel van de wereld, ook vanuit de verwachting dat de Republiek niet in communistisch vaarwater zou belanden. In China faalden in die jaren alle Amerikaanse pogingen om het bewind van Tsjiang Kai-Tsjek met succes het hoofd te doen bieden aan de zich gestadig uitbreidende invloed van de communistische partij en de communistische legers (Mao Tse- Toeng kon er op loktober '49 de Volksrepubliek China oprichten, die, nadat Tsjiang Kai-Tsjek naar Taiwan de wijk had moeten nemen, heel continentaal China bestreek) - die afbrokkeling nu van Tsjiang Kai-Tsjeks positie maakte het, gekoppeld aan de spanningen in Europa, voor de Verenigde Staten wenselijk om de gehele Indische archipelonder een authentieknationalistisch regime te zien dat goede betrekkingen met hen zou nastreven. Zeker, Nederland was in Europa in het kader van de verdeling van de Marshall-hulp en in dat van de Navo Amerika's medestander en bondgenoot, maar de Verenigde Staten waren heel veel minder van N ederland afhankelij k dan N ederland was van de Verenigde Staten. Daar kwam nog bij dat er de Amerikaanse regering veel aan gelegen was, de jonge organisatie van de Verenigde Naties tot een succes te maken - was er binnen die organisatie sprake van een anti-Nederlandse meerderheid, dan behoorde Amerika daartoe.

XCNiet anders Groot-Brittannië. Wel te verstaan: meer dan de Amerikaanse regering hield de Britse, d.w.z. het Labour-kabinet van Attlee, aanvankelijk rekening met de Nederlandse wensen; dat kabinet droeg goeddeels zorg voor de uitrusting van de Nederlandse strijdkrachten die naar Indië vertrokken (aanvankelijk met Britse schepen) en ontving die strijdkrachten ook tot midden '46 op Britse bodem waar hun kaders de eerste oefening kregen, maar tegelijkertijd werd door Attlee's kabinet onophoudelijk gestreefd naar een Nederlands-Indonesisch akkoord. La bours gehele beleid was gericht op een ontvoogding van die Zuidoostaziatische gebieden waar de handhaving van het Britse oppergezag de Britse krachten te boven ging: precies twee jaar na het bericht van Japans capitulatie, op 15 augustus '47 (d.w.z. vlak na het einde van de Eerste z.g. Politionele Actie), werd Brits-Indië onafhankelijk - onder immense volksverhuizingen en wederzijdse moordpartijen die misschien wel aan een miljoen mensen het leven hebben gekost, constitueerden er zich twee 7 1

717 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

staten: India, hoofdzakelijk door Hindoes, Pakistan, hoofdzakelijk door Islamieten bewoond'; beide staten (alsook Ceylon dat in februari '48 onafhankelijk werd) bleven lid van the British Commonwealth of Nations.

XCBirma deed dat niet. Aung San wist injanuari '47 met de Britse regering een akkoord te treffen dat o.m. voorzag in de samenkomst van een grondwetgevende vergadering. Zijn bewind werd als voorlopige regering erkend - hijzelf en zes van zijn ministers werden in juli '47 vermoord als gevolg van een complot, gesmeed door een rivaal. In januari' 48 werd de voormalige Britse kolonie als de Union of Burma onafhankelijk; zij verliet het Britse Gemenebest.

XCAan het schiereiland Malakka en aan Singapore wilde het Labour kabinet vasthouden. Het wist er aanvankelijk gevaarlijke anti-Britse agitatie te voorkomen. Het kreeg toen problemen met de Maleiers en hun Sultans die meenden dat de in '46 tot stand gekomen Malayan Union hun onvoldoende bescherming bood tegen de sterke Chinese bevolkingsgroep. De Union werd in '48 door de Malayan Federation vervangen waarin de Chinezen veel minder invloed hadden. Het kwam vervolgens tot een sterke, vanuit de Chinese bevolkingsgroep voortgekomen en tenslotte door Mao Tse-Toeng gesteunde communistische guerrilla-beweging - het heeft de Britten en de Maleiers zesjaar gekost om die te bedwingen.

XCDan: Australië.

XCIn dit door zijn ligging voor Nederland zo belangrijke Britse dominion was het in september '45 tot een boycot van Nederlandse schepen gekomen. Communistische agitatie had daar een belangrijke rol bij gespeeld en die agitatie werd voortgezet: de door communisten gedomineerde Seamen '5 Union of Australia steunde Indonesische schepelingen in hun verzet om op Nederlandse schepen dienst te doen en wist te bereiken dat Chinese en Brits-Indische schepelingen op wie de Nederlandse autoriteiten een beroep deden (de Brits-Indische werden bij honderden uit Brits-Indië overgevlogen), het voorbeeld der Indonesiërs volgden. Ook verleenden Australische militairen die lid waren van de Australische communistische partij, een niet-onbelangrijke steun aan de Indonesische nationalisten, vooral op Celebes. De Australische Labour regering was niet bij machte de boycot van Nederlandse schepen (deze had de algemene steun van de Australische vakbeweging) te breken maar droeg er onder druk van Londen wel zorg voor dat het Australische militaire bestuur over Borneo en de Grote Oost correct werd afgewik

'Oost-Pakistan heeft zich als Bangladesj in '7I van West-Pakistan afgescheiden.

718 [PDF]
DE POLITIEK VAN AUSTRALIË

keld. Daar onthielden de Australische autoriteiten zich na enige tijd van het verlenen van steun aan de Indonesische nationalisten en wat er door de Australische strijdkrachten was opgebouwd (wegen, bruggen, haveninstallaties en vliegvelden waren er hersteld), werd mèt veel wapens en transportmateriaal voor een gering bedrag aan van Mooks gouvernement ter beschikking gesteld. Dat gouvernement ontving nog méér hulp: het was een schip van de Australische marine dat in maart '46 de nieuwe, voor Indië bestemde munten en bankbiljetten welke in Amerika waren aangemaakt, naar Tandjong Priok vervoerde; ook werd enkele maanden later hulp verleend bij het vertrek van een aantal kleine eenheden van de Koninklijke Marine die met wapens waren volgestouwd; tenslotte werden ook talrijke in Indië bevrijde geïnterneerden voor hun herstel tot Australië toegelaten. De scheepsboycot evenwel bleef in stand, hetgeen betekende dat grote voor Indië bestemde installaties en voorraden hulpgoederen (die laatste tot een totaal van ca. 20000 ton) lange tijd niet konden worden verscheept. Mountbatten deed tijdens een bezoek aan Australië eind maart '46 een beroep op de organisaties die de boycot steunden, om althans de hulpgoederen door te laten - hij had geen succes. Pas eind '47 konden de Nederlands-Indische autoriteiten ermee beginnen, een deel van de opgebouwde voorraden naar Hongkong te verschepen waar de goederen in Nederlandse schepen werden overgeladen. Eerst midden '48 werd de boycot enige tijd opgeheven zodat het meeste dat toen nog in Australië lag, kon worden afgevoerd. Vermelding verdient tenslotte (en vooral) dat, wanneer de Verenigde Naties met het Nederlands-Indonesisch conflict te maken kregen, Australië steeds duidelijk aan de zijde stond van de Republiek - zijn Labour-regering meende dat de overwinning van de Republiek in de lijn lag der geschiedenis en zij streefde een goede verstandhouding na met de toekomstige machthebbers van een belangrijke buurstaat.

XCSchrijven wij over de internationale achtergrond van het NederlandsIndonesisch conflict, dan moeten ook de ontwikkelingen in Frans-IndoChina genoemd worden.

XCPrecies als de Nederlanders in Indië, probeerden daar de Fransen (die in '46 Libanon en Syrië moesten prijsgeven) hun gezag te herstellen. Zij kregen er in september '45 Saigon weer in handen en gingen in maart '46 over tot de bezetting van Hanoi en in april en mei tot die van Laos. In dat kader werd het gehele Franse rijk hervormd: Frankrijk en zijn koloniën werden de Union Française en tot die Union trad de inmiddels gevormde Indo-Chinese Federatie toe die drie samenstellende delen kende: Vietnam, Laos en Cambodja. In september '46 kwam het tot een 7 1

719 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

akkoord met Ho-Tsji-Minh, leider van de communistische Vietminh beweging: Vietnam, Laos en Cambodja zouden een tolunie vormen en slechts één leger kennen. Over de uitwerking van dat akkoord rezen evenwel moeilijkheden: Ho-Tsji-Minh was niet van zins, zijn einddoel, t.w. een onafhankelijk, door de Vietminh gedomineerd Vietnam, op te geven. Franse strijdkrachten grepen toen in. In november '46 werd de havenstad Haiphong zwaar door de Franse marine beschoten (hetgeen aan minstens zes-v.misschien wel aan twintigduizend Vietnamezen het leven kostte) en in februari '47 werd zij bezet. Dat werd het begin van een jarenlang voortgezette gewapende strijd tussen Frankrijk en de Viet minh die in '54 door de Fransen als verloren moest worden beschouwd. Frankrijk poogde daarbij een Vietnam van de grond te krijgen dat als bondsstaat deel zou blijven van de Union Française - het werd een keizerrijk met een eigen regering die evenwel de defensie en het buitenlandse beleid aan Frankrijk overliet. Van echte onafhankelijkheid was dus geen sprake, evenmin als dat het geval was met Laos en Cambodja die in ' 53, resp. in ' 54 op papier onafhankelijk werden. Trouwens, grote delen van Vietnam werden in feite bestuurd door een bewind van de Vietminh dat in '50 zowel door de Sowjet-Unie als door communistisch China werd erkend.

XCDe situatie in de twee vroeger afhankelijke gebieden Frans-IndoChina en Nederlands-Indië verschilde dus in zoverre dat het bewind dat in Indo-China, althans in Vietnam, aan de vroegere machthebbers de voet dwars zette, een communistisch bewind was en de regering van de Republiek Indonesië een ander karakter droeg. Het spreekt vanzelf dat, gezien de zich toespitsende tegenstelling tussen het communistische en het niet-communistische deel van de wereld, de Fransen van een vroeg stadium af Amerikaanse steun trachtten te krijgen voor wat zij in IndoChina poogden te bereiken. Tot een begin van steunverlening gingen de Amerikanen evenwel pas over na het uitbreken van de Koreaanse oorlog, juni '50.

XCVan de genoemde mogendheden was Frankrijk, dat in de jarende handen vol had met zijn eigen moeilijkheden in Indo-China en het Midden-Oosten (om maar te zwijgen van Algerije, waar het in '45 tot een grote anti-Franse opstand was gekomen), niet in staat om Nederland 7

'45-'49

720 [PDF]
DE VERENIGDE NATIES

ten aanzien van Indië feitelijke steun te verlenen en waren de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Australië daartoe slechts in beperkte mate bereid. Sterker nog: deze drie mogendheden namen in het NederlandsIndonesisch conflict in wezen de Republiek in bescherming. Dat was van evident belang telkens wanneer dat conflict in de Verenigde Naties aan de orde kwam. Er was maar één mogendheid die dan achter Nederland stond: België; Frankrijk, hoewel het in Indo-China aan vergelijkbare moeilijkheden het hoofd moest bieden, ging niet verder dan van begrip voor het Nederlandse standpunt te getuigen - ten gunste van Nederland maakte het eenmaal, nl. in de crisis na de Eerste Politionele Actie, gebruik van zijn vetorecht. Overigens stond Nederland in de Algemene Vergadering, waarin alle een-en-vijftig lidstaten één stem uitbrachten, alleen. Het Russische bloc had op het Nederlandse beleid altijd nog meer tegen dan op dat van de Republiek, Groot-Brittannië streefde naar een beëindiging van het conflict waarbij de Republiek in stand zou blijven, en de overige staten van het Britse Gemenebest waren (met uitzondering van Zuid-Afrika) evenmin pro-Nederlands, zij het dat er verschil kon zijn tussen de jegens Nederland uitgesproken onwelwillende houding van Australië en de welwillende van Canada. Een groot aantal Midden- en Zuidamerikaanse staten liet zijn houding van die van de Verenigde Staten afhangen en China tenslotte (het China van Tsjiang Kai-Tsjek) steunde de Republiek.

XCDan de Veiligheidsraad. Hij telde vijf permanente leden en zes die er telkens voor twee jaar deel van uitmaakten. Van de permanente leden (de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk, de Sowjet-Unie en China) was Frankrijk en van de niet-permanente België het enige dat niet in beginsel de Republiek in bescherming nam.'

XCMen dient bij dit alles óók in het oog te houden dat in de jaren '45-'49 Nederland de enige mogendheid was die in conflict lag met (zo zagen de anderen het) een naar onafhankelijkheid strevende staat die de uitdrukking was van een anti-koloniaal streven - een staat die aanspraak maakte op erkenning door andere staten. Het Vietminh-gebied in Vietnam7

I De regel was dat van de niet-permanente leden twee tot Latijns-Amerika behoor den, één tot Noord en West-Europa, één tot het Britse Gemenebest, één tot de Arabische wereld en één tot het Russische Toen de Veiligheidsraad zich in '47 na de Eerste Politionele Actie met het Nederlands-Indonesisch geschil ging bezighouden, was België lid voor Noord en West-Europa maar het werd per I januari '49, d.w.z. kort na het begin van de Tweede Actie, door Noorwegen vervangen dat een socia listische regering bezat die het Nederlandse optreden afkeurde. Voor het Britse Gemenebest was in '47 Australië lid van de Veiligheidsraad en in '48 en '49 Canada.

721 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

was geen staat - eerder was de Vietminh een alom aanwezige macht in een land dat officieel deel uitmaakte van de Union Française. Trouwens, het Vietminh-bewind werd pas door de Sowjet-Unie en communistisch China erkend, nadat de strijd in Indië ten einde was. Van identificatie met dat Vietminh-bewind was in de jaren '46-'49 slechts sprake bij de communistische mogendheden die gering in aantal waren - het was een veel grotere groep die in beginsel sympathie koesterde voor het onafhankelijkheidsstreven van de Republiek Indonesië.

XCDat de internationale machtsverhoudingen het herstel van het Nederlandse gezag in Indië niet zouden bevorderen wanneer de .pogingen daartoe tot militaire strijd zouden leiden, werd (wij wezen daar al op in ons vorige deel) door het kabinet-Schermerhorn niet voorzien. Dat kabinet had concessies aangeboden waaraan, zo meende het, de buitenwereld de conclusie diende te verbinden dat het Nederland ernst was met de verwezenlijking van de in de 7 december-toespraak vervatte beloften. Niet de laatste concessies! Er zouden er méér volgen. Zij werden door de Nederlandse kabinetten, door de overgrote meerderheid van het parlement en door een aanzienlijk deel van de publieke opinie telkens gezien als evenveel bewijzen voor Nederlands redelijkheid en voor de ernst van zijn streven om toe te werken naar de ontvoogding van Indië. Voor de Republiek evenwel en voor het grootste deel van de buitenwereld gold een andere maatstaf: was Nederland bereid, op korte termijn de onafhankelijkheid te erkennen van een Indonesië dat met de Republiek zou samenvallen of waarin die Republiek op zijn minst de toon zou aangeven? Zolang die bereidheid ontbrak (zij ontstond pas toen de Tweede Politionele Actie een situatie had geschapen die Nederland noopte het hoofd in de schoot te leggen), werden de door Nederland aangeboden concessies als onvoldoende van de hand gewezen.

XCKon Nederland de kop in de wind gooien en, alle internationale oppositie ten spijt, doorzetten? Er was steeds een deel van de publieke opinie dat van zulk een strijdvaardigheid getuigde, maar geen enkel kabinet stelde zich ooit op dat standpunt. Natuurlijk kon Nederland de onwil van de Verenigde Staten en van de landen van het Britse Gemenebest wel enige tijd trotseren maar niet voor een lange periode. Indië lag aan de andere kant van de aardbol en Nederland was voor het 7

722 [PDF]
KON NEDERLAND GEHEEL ALLEEN DOORZETTEN?

onderhouden van zijn verbindingen afhankelijk van de welwillendheid van andere mogendheden. Het streed in Indië hoofdzakelijk met wapens die het van de Britten en Canadezen had kunnen overnemen - een eigen wapenindustrie van enige omvang bezat het niet. Bovendien leek voor zijn economische wederopbouw de Amerikaanse Marshall-hulp waarop in juni '47 het uitzicht was geopend, onontbeerlijk en vergde de bescherming van zijn positie in West-Europa een nauw samengaan met de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Canada. Anders gezegd: de prijs die Nederland zou moeten betalen als het tot het bittere einde toe een eigen weg bleef volgen, was te hoog.

XCMen mag aan dit alles niet de conclusie verbinden dat het de internationale constellatie is geweest die tot Nederlands nederlaag heeft geleid. Zij heeft die nederlaag bevorderd maar van primair belang is het feit geweest dat Nederland in Indië niet in staat bleek, de Republiek als politieke en militaire kracht uit te schakelen. Vandaar dat het ons geboden lijkt, nu eerst dieper in te gaan op Nederlands tegenstander die als overwinnaar uit de grote worsteling te voorschijn trad.

De Republiek

XC

XCToen het conflict met de Republiek eind '45 begon, was Nederland weer een geordende staat; zijn parlementaire demoeratie was bijna een eeuw oud, het kabinet steunde op in de historie gewortelde partijen die een meerderheid bezaten in de spoedig weer op grondslag van het algemeen kiesrecht gekozen volksvertegenwoordiging, zijn staatsbestel was nagenoeg vrij van corruptie, de wetten werden door de overgrote meerderheid van de burgerij nageleefd en zijn strijdkrachten, die één geheel vormden, gehoorzaamden de regering.

XCEen in die zin geordende staat was de Republiek Indonesië eind '45 niet en vierjaar later, toen het conflict met Nederland eindigde, evenmin.

XCVan meet af aan was in Indië sprake van verdeeldheid tussen volksgroepen. Het ideaal van een onafhankelijk Indonesië werd door groepen die tot de minderheden in de archipel behoorden, afgewezen. Dat gold voor velen van de Chinezen die van het Nederlandse gouvernement een mate van bescherming hadden gekregen waarop zij ten aanzien van een Indonesisch gouvernement niet durfden vertrouwen; dat gold voor de Indische Nederlanders die zich vanuit hun minderheidspositie steeds aan 7 2

Indextermen: Canada
723 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

het Nederlandse gezag hadden vastgeklampt; dat gold voor vele Christenen onder de Ambonnezen en Menadonezen, uit wier rijen het Knil steeds ruim een kwart van zijn inheemse militairen had gerecruteerd. Het ideaal van een onafhankelijk Indonesië had evenwel, zo schreven wij eerder, de vage sympathie van de brede massa die deel uitmaakte van de overweldigende meerderheid der Indonesiërs. 'Vage sympathie' - men mag die brede massa van hoofdzakelijk ongeletterde landbouwers niet zien als politieke strijders. Dit waren eenvoudigen die van generatie tot generatie in hun dessa hadden gewoond en daar hun karig bestaan zo ongestoord mogelijk wilden voortzetten.

XCNaast die brede massa was er een minderheid van Indonesiërs waarin het onafhankelijkheidsideaal veel bewuster leefde - een minderheid die bereid was, de strijd met Nederland aan te gaan en zelf alle offers te brengen die daaruit zouden voortvloeien, alsook die offers van de brede massa te vergen. Zij, die minderheid, heeft doorgezet en zij heeft gewonnen.

XCMen mag overigens ook die politiek-bewuste minderheid niet als een eenheid zien. De Republiek heeft in de jaren van strijd een verwarrende hoeveelheid van politieke groeperingen gekend - Soekarno zei begin '46 tegen een Britse bezoeker dat hij in de oppositie tegen zijn bewind niet minder dan I37 'small parties or groups' kon onderscheiden', zulks alleen al op Java. Eéns waren die groeperingen het slechts ten aanzien van het te bereiken einddoel: een onafhankelijk Indonesië, maar bij de beantwoording van de vraag hoe dat einddoel kon worden bereikt, vielen zij in twee hoofdrichtingen uiteen. De ene hoofdrichting was van mening dat de onafhankelijkheid alleen door gewapende strijd kon worden bereikt: zij wees dus, zolang Nederland niet bereid was zijn macht aan de Republiek over te dragen, elk compromis af en had de neiging, alle voorstanders van zodanig compromis als verraders te beschouwen en te behandelen; de andere hoofdrichting stond op het standpunt dat de Republiek te zwak was om louter uit eigen kracht de onafhankelijkheid te verwerven, dat zij dus haar beleid moest richten op het behoud en de versterking van de sympathie van die mogendheden, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië in de eerste plaats, van welke druk op Nederland te verwachten was, en dat compromissen aanvaardbaar waren, zolang zij een onafhankelijk Indonesië weer een stap naderbij brachten.

XC1 'Verslag van het bezoek aan Djokjakarta van Major West op 3 maart I946', NIB, dl. III, p. 5

724 [PDF]
TEGENSTELLINGEN BINNEN DE REPUBLIEK

XCEen tegenstelling was dat die niet alleen betrekking had op het buitenlandse maar ook op het binnenlandse beleid. Tot de groeperingen namelijk die de strijd tot het uiterste wensten, behoorden er ook die voorstanders waren van een sociale revolutie: de macht van de inheemse vorsten en volkshoofden en vooralook die van de buitenlandse ondernemingen die de bodemschatten van de archipel geëxploiteerd of er produkten voor de wereldmarkt geteeld hadden, moest gebroken worden. Zulk een sociale revolutie werd evenwel door de groeperingen die de weg der geleidelijkheid prefereerden, afgewezen, en dit om drie redenen. De eerste was dat zij een ontzaglijke verdeeldheid zou wekken, terwijl eendracht nodig was; de tweede dat zulk een revolutie de sympathie van het buitenland, met uitzondering van die van de Sowjet-Unie (maar zij kon de Republiek geen feitelijke hulp van betekenis geven), verloren zou doen gaan; de derde was het besef dat een onafhankelijk Indonesië voor zijn verdere opbouw de steun van het buitenlandse kapitaal niet zou kunnen ontberen.

XCIs daarmee ons overzicht van de tegenstellingen die zich binnen de Republiek aftekenden en die haar bij tijd en wijle dreigden te verscheuren, compleet? Geenszins. Er bestonden ook nog godsdienstige en territoriale. Godsdienstige in zoverre dat er groeperingen waren, sterk vooral op West-Java en in Atjeh, die wensten dat de Islam de grondslag zou worden van het gehele openbare leven; territoriale in zoverre dat in de Buitengewesten bij velen die voorstander waren van de onafhankelijkheid, vrees bestond voor een overheersing door de Javanen.

XCHet zou voor een regering, welke ook, een ontzaglijk probleem hebben gevormd om al deze tegenstellingen enigermate te beheersen - voor die van de Republiek werd een extra-moeilijkheid gevormd door het feit dat zij op Java onvoldoende greep had op de strijdkrachten en dat zij vrijwel geen controle kon uitoefenen op de Buitengewesten.

XCOp beide factoren willen wij iets dieper ingaan.

XCDat het de Republiek op Java (zie kaart II op de pag.'s 728-729) moeilijk viel de strijdkrachten onder haar gezag te brengen, hing samen met het feit dat op het meer dan duizend kilometer lange eiland de eerste acties tot vestiging van die Republiek een lokaal, hoogstens regionaal karakter hadden gedragen. Er trad verbrokkeling op, geografisch en organisatorisch. De door de Japanners ontbonden bataljons van de Feta (het door hen gevormde hulpleger), alle bestaande uit geoefende en aan enige discipline gewende militairen, werden per residentie opnieuw gemobiliseerd maar daarnaast ontstonden losse strijdgroepen, waartoe ouderen

725 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

maar vooralook jongeren, pemoeda's, die wel van de door de Japanners opgerichte korpsen als de Seinendan, de Keibodan en de Barisan Pelopor deel hadden uitgemaakt maar nooit een ander wapen in hun handen hadden gehad dan een bamboe-speer. Elke politieke groepering richtte dergelijke losse strijdgroepen op; zij hebben een verwarrende veelheid van namen gedragen - wij willen ze, omdat de jongeren erin domineerden, aanduiden met het begrip 'de pemoeda-groepen' en voegen daaraan toe dat verscheidene van die groepen niet veel meer waren dan roversbenden.

XCDe situatie verschilde van streek tot streek.

XCHet grootste deel van Batavia werd door pemoeda's beheerst, tegen wie aanvankelijk door generaal Christison in het geheel niet werd opgetreden. Uit het grootste deel van Bandoeng werden die pemoeda's op 10 oktober op last van Christison door de Japanners verjaagd, waarna een Britse Brigadier het gezag overnam. In Semarang kwam het midden oktober tot een week van hevige strijd tussen de pemoeda's en de Japanners - een Britse strijdmacht landde er op de zoste, zond een voorhoede naar Magelang, raakte in gevechten gewikkeld met geregelde en ongeregelde formaties en moest Magelang en het bezuiden Semarang gelegen grote interneringscomplex Ambarawa-Banjoebiroe ontruimen - behalve de stad Semarang en haar naaste omgeving was eind november heel Midden-Java in handen van de Republiek. Op Oost-Java kwam het eind oktober tot grote gevechten in Soerabaja. Een Brits-Indische brigade van ca. drieduizend man landde er op de z yste, eiste door middel van luchtpamfletten (opgesteld zonder dat Mountbatten er weet van had) dat de Indonesiërs hun wapens zouden afgeven - drie dagen later braken gevechten uit. Daags daarna, 29 oktober, wisten Soekarno, Hatta en Sjarifoeddin (die met een Brits vliegtuig haastig naar Soerabaja overgevlogen waren) te bereiken dat de wapens rustten. Niet lang! Toen Soekarno op de j rste in een radiotoespraak op handhaving van de orde aandrong, waren alweer gevechten uitgebroken en was de commandant van de Brits-Indische brigade, Brigadier A. W. S. Mallaby, onverhoeds doodgeschoten, terwijl hij met Indonesische vertegenwoordigers langs alle brandhaarden ging om een staakt-het-vuren te bewerkstelligen. Op 9 november arriveerde de Britse zware kruiser 'Sussex'. De nieuwe Britse commandant stelde opnieuw de eis dat de wapens zouden worden ingeleverd - dat werd opnieuw geweigerd en Soerabaja, waar de Britten troepen ter sterkte van een divisie inzetten, was vervolgens drie weken lang het toneel van bloedige gevechten waarbij de Indonesische strijdgroepen naar schatting zesduizend man verloren. Soerabaja moesten zij 7 2

726 [PDF]
TEGENSTELLINGEN BINNEN DE REPUBLIEK

prijsgeven maar hun strijdlust was niet gebroken.' Integendeel: deze werd voortdurend in het bijzonder aangewakkerd door opzwepende radiotoespraken van een vijf-en-twintigjarige journalist die tijdens de bezetting aan het Japanse persbureau Domei verbonden was geweest, Soetomo oftewel 'Boeng (broeder) Tomo' - een hoofdelement in die toespraken, alle in Soerabaja en omgeving te horen op de publieke luidsprekers, de 'zingende torens', welke door de Japanners waren geïnstalleerd, was dat Indonesische mannen hun haar niet mochten knippen en geen gemeenschap met hun vrouw mochten hebben, zolang er nog één Nederlander in Indië aanwezig was.

XCMen ziet: Soekarno's oproepen tot matiging (hij had er ook in Magelang op aangedrongen) hadden geen effect - de strijdgroepen volgden hun eigen inzichten. Hoe er meer greep op te krijgen? Het VolksVeiligheidsleger, de TKR, moest een generale staf, een chef van die staf en een opperbevelhebber krijgen. Soekarno benoemde begin oktober de commandant van de strijdgroepen te Bandoeng tot opperbevelhebber en gaf aan een gepensioneerde majoor van het Knil, Raden Oerip Soemohardjo, opdracht om in Djokjakarta (dat voorshands voor de Britten en N ederlanders onbereikbaar was) een generale staf te gaan opbouwen. Die eerste opperbevelhebber leek in Bandoeng gefaald te hebben - Soekarno's keuze werd door de plaatselijke en regionale bevelhebbers van de TKR-eenheden afgewezen. Midden november kwamen zij in Djokjakarta bijeen en kozen uit hun midden de drie-en-dertigjarige Soedirman tot opperbevelhebber. Hij was in de Nederlandse tijd onderwijzer geweest aan een school van de Mohammadijah-beweging en in de Japanse tijd commandant van het bataljon van de Peta in Banjoemas en hij was er in geslaagd de Japanners aldaar te bewegen tot het afstaan van hun wapens. Hij had de leiding gehad bij de strijd tegen de Brits-Indiërs bij Magelang en Ambarawa-Banjoebiroe. Zijn gezondheid was niet sterk (hijJ. Cold War. The United States and the Struggle for Indonesian Independence, 1945-1949 (1981),

I De gevechten in Soerabaja leidden tot scherpe anti-Britse en anti-Nederlandse commentaren in de Amerikaanse pers. aldus bijvoorbeeld een serieus dagblad als de Groot-Brittannië was aldus de (eertijds isolationistische) (aangehaald in R. McMahon:

727 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

jAVAZEE Magelang~ Djokjakar INDISCHE OCEAAN 200 kmkmIJ. java 1945-1946

XCIn rose: gebieden welke eind '46 onder feitelijk Nederlands bestuur stonden. Tussen het gebied van BataviajBuitenzorg en dat van Bandoeng werd de verbinding met gewapende convooien onderhouden.

XCleed aan tbc) maar hij had een krachtige persoonlijkheid en zijn ascetische levenshouding dwong vele Javanen respect af. Zijn samenwerking met Soemohardjo (naast deze kregen ook andere voormalige Knil-officieren hoge functies in de TKR ') liet niets te wensen over - de ministers van de Republiek daarentegen waren, voorziende dat hij elk compromis met Nederland met argusogen zou bezien, met zijn keuze verre van gelukkig; de bekrachtiging van zijn benoeming vond pas na vijf weken plaats.

XCVan belang was dat van de gewapende formaties op Java slechts eengehad de Japanners hadden meer dan vijftienhonderd Indonesiërs tot officier

I Het Knil had ten tijde van de Japanse invasie ca. twintig Indonesische officieren

728 [PDF]
JAVA

XC,....r~er~

XCÇAmbarawa ~:Banjoebiroe /sac; 'aka j~ deel in de TKR opging - zij telde op Java aan de vooravond van de Eerste Politionele Actie naar Nederlandse schatting ca. honderdtienduizend man, maar er waren toen, eveneens naar Nederlandse schatting, in de z.g. strijdorganisaties (dat waren hoofdzakelijk pemoeda-groepen) niet zoveel minder manschappen bijeen: ruim negentigduizend, en op die pemoeda-groepen kreeg het Soekarno-regime geen enkele greep. De zwakheid van dat regime bleek ook uit andere met de strijdkrachten samenhangende omstandigheden. Hun centrale bevoorrading met levensmiddelen, kleding en schoeisel was gebrekkig. De enige uniformen die er waren, waren de oude Japanse - talrijke militairen aan wie geen enkel uniform kon worden verstrekt, liepen spoedig in lompen. Er was geen algemene distributie. Levensmiddelen werden alleen ter be7 2

729 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

schikking gesteld aan functionarissen van de Republiek (dat was een belangrijke reden om te trachten een functie te verwerven, hoe laag ook) en soms aan de reguliere strijdkrachten maar de pemoeda-groepen (de daartoe behorende militairen ontvingen ook geen wedde) moesten zelf zien hoe zij het nodige bijeenkregen. Welnu, zij meenden gerechtigd te zijn (zij vochten tenslotte voor het behoud van de Republiek) om het in elke streek waar zij zich bevonden, in beslag te nemen. Die vorderingen ontaardden gemakkelijk in roof. Ook op andere wijze werden de dessa bewoners onder druk gezet: zij werden ingeschakeld bij het aanleggen van versterkingen. Werd daarbij niet voldoende medewerking verleend, dan werden waarschuwende voorbeelden gesteld: onwilligen werden ontvoerd of gedood. Klachten over het harde optreden van de pemoeda groepen maar soms ook van eenheden van de reguliere strijdkrachten waren niet zeldzaam - drongen die klachten tot de Nederlanders door, dan werden zij door dezen als een aanwijzing gezien dat in de Republiek een volslagen chaos heerste.

XCZo op Java, zo ook op Sumatra, met dien verstande dat daar naar verhouding nog méér pemoeda-groepen waren (met, naar Nederlandse schatting, aan de vooravond van de Eerste Politionele Actie ruim zeventigduizend manschappen tegen ruim zestigduizend in de reguliere legereenheden). De begin '46 in Palembang benoemde opperbevelhebber voor Sumatra had alleen gezag in het daarbij gelegen deel van het eiland (zie kaart III op de pag.'s 768-769) en de door de Republiek benoemde plaatsvervangende gouverneur moest in april' 46 het vege lijf redden door een vlucht naar de Brits-Nederlandse enclave te Medan (nadien schreef hij aan een Nederlandse relatie: 'Ons gezag berust op papier, economisch, financieel, alles is een janboel' "). Het Soekarno-bewind dat in mei '46 in Boekittinggi (Fort de Koek) een centrale bestuursinstantie voor Sumatra oprichtte, was niet in staat om rechtstreeks of via die instantie greep te krijgen hetzij op de pemoeda-groepen, hetzij op de regionale en plaatselijke bestuurders. Daar kwam nog bij dat de Republiek niet bij machte was te voorkomen dat het omstreeks de jaarwisseling '45-'46 in Atjeh tot een sociale revolutie kwam die aan de meeste volkshoofden het leven kostte, en in maart '46 tot een gelijke revolutie op Oost-Sumatra waarbij eveneens, samen met leden van hun families, talrijke volkshoofden maar ook verscheidene Sultans werden vermoord - één van die laatsten werd

1 Aangehaald in het telegram, 27 april 1946, van het Nederl.-lndisch gouvernement aan Logemann dl. IV, p. 177).

730 [PDF]
DE 'PEMOEDA'-GROEPEN

levend begraven. Grote verwarring ontstond voorts in de Karo-Ianden benoorden het Toba-meer - hier werden door diverse benden naar schatting ca. zevenduizend Karo-Bataks om het leven gebracht.

XCHet was een nadeel voor de Republiek dat wat zich op Sumatra aan rubber en andere voorraden bevond, naar Singapore werd vervoerd, later gesmokkeld, en dat de in ruil verkregen wapens en uniformen in de regel aan de Sumatraanse pemoeda-groepen toevielen. Van de treurige verhoudingen bij vele plaatselijke besturen en diensten op Sumatra kreeg men aan Nederlandse kant een duidelijk beeld toen als gevolg van de Eerste Politionele Actie stadsgedeelten en gebieden in Nederlandse handen vielen die tevoren tot de Republiek hadden behoord. 'Als voorbeeld', zo werd in augustus '47 over Palembang gerapporteerd,

XC'moge de dienst der PIT dienen. Het personeel van het postkantoor bleek ca. tachtig man sterk. Behalve ca. tien man werkelijk posterij-personeel hield de rest zich bezig met het drijven van handel, waarbij de opbrengst der zegelwaarden als stamkapitaal werd gebezigd. In de kluizen van het postkantoor trof men o.a. zakken kruidnagelen, autoba~den en andere handelsgoederen aan. Op deze wijze waren de Republikeinse ambtenaren over het algemeen vrij goed in staat in hun levensonderhoud te voorzien. De omstandigheid dat een landsbetrekking tevens opname in het distributiestelsel betekende, maakte een dergelijke betrekking nog aanlokkelijker.' I

XCIndonesische critici die dergelijke wantoestanden veroordeelden, werden menigmaal door Republikeinse autoriteiten gestraft en waren in elk geval machteloos. Zo werd begin '48 zonder enig succes in het gebied van Padang door een hadji een brochure gepubliceerd, 'waarin hij zich', aldus de Nederlandse gouvernements-adviseur voor politieke zaken op Sumatra, 'tot tolk maakte van de onder de bevolking bestaande ontevredenheid': kidnappers, dieven en rovers noemden zich vrijheidsstrijders, ambtenaren voerden weinig uit, politiemannen lieten zich omkopen, onbekwamen kwamen in drommen naar voren."

XCDaarbij moet men, dunkt ons, onderscheid maken tussen twee groepen: de landbouwers en de overigen. De landbouwers produceerden rijst en andere levensmiddelen en hoeveel daarvan ook door Republikeinse autoriteiten, door plaatselijke machthebbers en door regionale strijdkrachten werd gevorderd, het was in het belang van die autoriteiten, machthebbers en strijdkrachten om aan de landbouwers voldoende over te laten om met hun gezin in leven te blijven. Het waren uit die brede massa de niet-landbouwers (de landlozen in de dessa's en de proletariërs in de grotere bevolkingscentra) die in moeilijkheden kwamen. Anthony Reid heeft er in zijn in '74 verschenen studie The Indonesian National Revolution 1945-1950 op gewezen dat die moeilijkheden eind '45 en in het jaar '46 vermoedelijk minder acuut zijn geweest dan in de jaren '47, '48 en '49 doordat de Republikeinse autoriteiten aanvankelijk konden beschikken over de grote voedselvoorraden die door de Japanse legerbesturen vooral op Java en Sumatra waren opgebouwd. Begin '47 waren die voorraden evenwel uitgeput en bovendien gingen later in dat jaar nog twee andere factoren een rol spelen: de Nederlandse marine blokkeerde vanjanuari '47 af alle Republikeinse gebieden en vele van de voor de teelt van uitvoerprodukten belangrijkste delen van Java en Sumatra werden in juli-augustus '47 in het kader van de Eerste Politionele Actie aan de Republiek ontnomen. Er was in de Republikeinse gebieden al voordien maar er werd vooral na die actie door velen bitter geleden, mede doordat de Republiek, wier uitgaven veel hoger waren dan haar inkomsten, van de in november '46 ingevoerde eigen munt- en bankbiljetten steeds grotere hoeveelheden liet drukken (een voorbeeld dat door regionale autoriteiten werd gevolgd). Het Indonesische geld verloor dus snel zijn waarde en doordat er geen enkele prijscontrole was, breidde de zwarte handel zich uit, waarbij de buiten het produktieproces staande onvermogenden steeds sterker in de verdrukking kwamen. Hoevelen er in de Republikeinse gebieden in de jaren van strijd aan de honger of aan besmettelijke ziekten die niet voldoende bestreden konden worden, zijn bezweken, is niet bekend.

XCWaarom is de Republiek niet aan alle genoemde tegenstellingen en onder alle moeilijkheden waarop wij wezen, bezweken?

732 [PDF]
SOEKARNO'S BETEKENIS

XCWij willen op vier factoren wijzen.

XCTen eerste was er de omstandigheid dat de voorstanders van alleenmaar-gewapende-strijd en de voorstanders van een strijd die met compromissen gepaard zou gaan, het eens waren ten aanzien van het te bereiken einddoel: een onafhankelijk Indonesië.

XCTen tweede was er het feit dat, hoewel vooralonder de eenvoudigen velen verre van ingenomen waren met wat zij van de autoriteiten van de Republiek te merken en van haar strijdkrachten te lijden kregen, die ontevredenheid geen politiek effect had. De aanhang van sociaal-revolutionaire bewegingen bleef over het algemeen beperkt.

XCTen derde waren er de internationale verhoudingen: de voorstanders van de Republiek hadden van meet af aan reden om te vertrouwen dat die verhoudingen háár en niet Nederland in de kaart zouden spelen. Volhouden dus!

XCEn ten vierde was er de president. Hoeveel politieke partijen en hoeveeloppositionele groeperingen er ook waren, er was één autoriteit die de Republiek belichaamde: Soekarno. Stond hij een tijdlang op de achtergrond, dan benutte hij die periode door, overal rondreizend, toespraken te houden die bij zijn toehoorders (toehoorders ter plekke of luisteraars naar de 'zingende torens') telkens opnieuw zijn rol als de grote voorvechter van het ideaal der onafhankelijkheid onderstreepten. Eind '45 en begin '46 maakte hij zulk een rondreis op Java en in juni '48 op delen van Sumatra (waar eerder Hatta vele maanden achtereen had rondgetrokken) - hij werd op laatstgenoemd eiland, zo werd aan van Mook gerapporteerd, 'als een vorst ontvangen', met 'ongeveinsd groot enthousiasme der duizendkoppige menigten'.' Enkele malen gebeurde het dat de verdeeldheid onder de politieke leiders zo groot was dat in het Komitee Nasional Indonesia Poesat, het Knip, geen meerderheid gevonden kon worden door de formateur van een nieuw kabinet, enkele malen ook dat de strijdkrachten onder de felle Soedirman weigerden, zich aan de leiding van het bestaande kabinet te onderwerpen - dan was het telkens Soekarno die als president de macht aan zich trok en er zorg voor droeg dat het schip van staat niet strandde op de klip der onderlinge verdeeldheid. Hij schuwde dan niet om met de hardste middelen tegen tegenstanders (tegenstanders hetzij van links, hetzij uit de orthodoxIslamietische hoek) op te treden. Bij dat alles bleek hij niet alleen een bekwame politieke strateeg te zijn maar ook een bekwame politieke

1 A.V., over juni 1948 (a.v., dl. XIV, p. 206).

733 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

tacticus - dat laatste vooral daarom omdat hij, zich in zijn toespraken voordoend als voorstander van alleen-maar-gewapende-strijd (oproepen tot matiging gingen na oktober '45 niet meer van hem uit), in werkelijkheid een overtuigd aanhanger was van het combineren van die strijd met diplomatieke compromissen.

XCHet feit dat Soekarno in vèrgaande mate met de Japanners had gecollaboreerd, heeft in de interne ontwikkeling van de Republiek geen rol gespeeld, behalve in de allereerste maanden - dat zijn tegelijk de maanden geweest waarin zich op Java de tegenstellingen waarover wij in het voorafgaande schreven, al duidelijk manifesteerden.

XCDe (in de Japanse tijd voorbereide) Grondwet van de Republiek had Soekarno als president een grote macht gegeven: hij zou alle ministers benoemen en ontslaan, een recht van veto hebben ten aanzien van alle besluiten van een te vormen Raad van Volksvertegenwoordigers, een Adviesraad naast zich krijgen welks leden hij zelf zou benoemen, en in een noodtoestand geheel buiten de Raad van Volksvertegenwoordigers om bij dekreet kunnen regeren. Niet de bedoelde Raad van Volksvertegenwoordigers, noch de Adviesraad werden gevormd - het enige dat tot stand kwam was het honderdzeven-en-dertig leden tellende Komitee Nasional Indonesia Poesat, het Knip. Deze opzet nu werd door geen Indonesische voorman duidelijker afgewezen dan door Sjahrir. Hij was een socialist en een democraat en hij wist voldoende van de wereld buiten Indonesië af om te beseffen dat voortzetting van de eigenmachtige acties der pemoeda's en handhaving van een autoritair bestel en van de op papier haast almachtige positie van Soekarno de naam van de Republiek bij de Britten en de Amerikanen ernstig zou schaden. Hij publiceerde een brochure waarin hij jongeren die tegen weerlozen gewelddadig optraden, 'fascisten' noemde, de collaboratie met de Japanners veroordeelde en aandrong op een grondige maatschappelijke hervorming: de macht van de bestuursaristocratie (een van de pijlers onder Soekarno's eerste bewind) moest gebroken worden, elk bodemperceel eigendom worden van de landbouwer die het bewerkte. Voor zijn staatkundige denkbeelden vond hij steeds meer aanhangers binnen het Knip - dit lichaam besloot op 25 oktober '45 tot invoering van een parlementair stelsel, waarbij een eerder door het Knip samengesteld Werkcomité als voorlopig parlement zou fungeren. Sjahrir werd voorzitter van dat Werkcomité en bewerk

734 [PDF]
SJAHRIR MINISTER-PRESIDENT

stelligde dat het gedeeltelijk uit aanhangers van zijn denkbeelden ging bestaan. Soekarno droeg de wetgevende macht aan het Knip over, Sjahrir breidde dat college met acht-en-dertig, door hem als betrouwbaar beschouwde leden uit, het begin september gevormde eerste kabinet trad af en hij vormde midden november een nieuw kabinet dat elf ministers telde. Allen hadden gestudeerd (zes in Nederland), er waren vier christenen onder (een van dezen was Sjarifoeddin) en de orthodox-Islamietische richting was er niet in vertegenwoordigd. Dat laatste wekte weerstanden, trouwens: de strijdkrachten wezen het kabinet af dat duidelijk naar een akkoord met Nederland wilde streven (het Knip had Sjahrir daar een machtiging voor gegeven) dit kabinet was het dat pas na vijf weken Soedirman als opperbevelhebber aanvaardde.

XCWaar vond het steun? In de eerste plaats bij Soekarno, die er geen bezwaar tegen had zich enige tijd op de achtergrond te houden, in de tweede plaats bij enkele van de nieuwe partijen die tot stand kwamen, vooral bij Sjahrirs eigen, op I november opgerichte Partai Sosialis. Andere partijen evenwel boden Sjahrir geen hulp: niet de Partai Komunis Indo nesia, oftewel de PKI, heropgericht op 21 oktober, niet de Islamietische federatie, de Masjoemi, die zich op 7 november in Djokjakarta, ver van Batavia, als politieke partij constitueerde. Al deze en de overige partijen die later in '45 en begin '46 tot stand kwamen, droegen overigens een nogal rudimentair karakter - aanhangers hadden zij alleen onder de ontwikkelden in de steden. Slechts voor de communisten gold dat niet: dezen wonnen speciaal op Oost-Java vele volgelingen en richtten ook (andere partijen deden hetzelfde) een eigen gewapend korps op, de Rode Militie.

XCDie PKI kwam spoedig met het kabinet-Sjahrir overhoop te liggen. Toen zij in februari '46 in Cheribon haar eerste congres hield, werd de plaatselijke formatie van het geregelde leger (zijn naam was kort tevoren gewijzigd tot Leger van de Republiek Indonesië, Tentara Republile Indo nesia, oftewel de TRI) uit de stad verjaagd. De Rode Militie was er een week lang de baas maar werd toen door andere formaties van de TRI genoopt zich terug te trekken.'

I Dit gebeuren bracht de in verwarring. Haar leiding werd evenwel na enige tijd overgenomen door de oudere voormannen die zich bevonden hadden onder de ca. twaalfhonderd Digoelisten die in november '45 door de Australiërs per schip naar Batavia waren overgebracht. In mei '46 ging Sardjono, eertijds als voorzitter van de naar Boven-Digoel gedeporteerd, als haar leider fungeren - schaarde zich achter Soekarno, zonder overigens zijn eigen doelstellingen uit het oog te verliezen.

735 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCNaast de PKI was er nog een tweede groepering die zich tegen het regeringsbeleid keerde - zij was het werk van de oude revolutionair Tan Malaka. Deze, die in heel Zuid-Oost-Azië een grote federatie van proletarische republieken wilde vormen, was een overtuigd tegenstander van alle onderhandelingen met Nederland - de weg daarheen wilde hij afsnijden door alle Nederlanders en Indische Nederlanders die zich nog op Republikeins gebied bevonden (op hun moeilijke positie komen wij aanstonds terug), als gijzelaars vast te houden en alle Nederlandse en buitenlandse ondernemingen te confisqueren. In januari' 46 belegde hij in Soerakarta twee grote bijeenkomsten - bij de eerste bleven Soekarno en alle ministers van het kabinet-Sjahrir demonstratief weg, bij de tweede was opperbevelhebber Soedirman even demonstratief wèl aanwezig. Er werd een Volksfront opgericht. Dat hield midden maart in Malang een groot congres waar ca. 40 van de door Soekarno bedoelde 137 oppositionele groeperingen vertegenwoordigd waren en waar fel tegen het kabinet van leer werd getrokken. Sjarifoeddin die als minister van defensie een gendarmerie had opgericht waarover Soedirman geen zeggenschap had, greep na overleg met Soekarno in - de gendarmerie ontbond het congres en nam Tan Malaka en een aantal medestanders in arrest, onder wie twee jeugdleiders die onmiddellijk vóór de uitroeping van de Republiek de hand hadden gehad in Soekarno en Hatta's ontvoering, Soekarni en Chaeroel Saleh.

XCVoegen wij daardan nogaan toe dathetin oktober '45 in Bantam en, kort voor het laatste congres van het Volksfront, in Soerakarta, Pekalongan en Madioen kwam tot een aanloop in de richting van een sociale revolutie (in Bantam werden talrijke leden van de bestuursaristocratie vermoord), dan is duidelijk dat het eerste kabinet-Sjahrir en trouwens ook het tweede, meer uitgebreide dat hij in maart' 46 vormde (een kabinet waarin de Masjoemi nu wèl was vertegenwoordigd), binnenslands voor ontzaglijke moeilijkheden stond. Trouwaan de denkbeelden die hij in zijn brochure had uiteengezet, keerde Sjahrir zich tegen alle wetteloosheid: pemoeda' s die moorden hadden gepleegd op Indonesiërs die van een pro-Nederlandse houding verdacht waren, liet hij arresteren en vervolgen waar hem dat maar mogelijk was. Zijn zeggenschap was evenwel beperkt. Erger nog: tot zijn diepe verontwaardiging moest hij vernemen dat de pemoeda' s zich op grote delen van Java, zulks in het kader van een actie die, hoe ongecoördineerd ook, één naam kreeg: Bersiap ('weest paraat!'), niet ontzagen om een bloedige terreur te ontketenen tegen drie volksgroepen die als potentiële helpers van Nederland werden beschouwd: de Nederlanders, de Indische Nederlanders en de Am bonnezen.

736 [PDF]

'Bersiap'

XC

XCDe terreur die wij bedoelen, stond in scherpe tegenstelling met de stemming die op Java in de eerste weken na de uitroeping van de Republiek heerste: er was toen geen sprake van gewelddadigheden tegen Nederlanders, Indische Nederlanders of Ambonnezen. Het was in die periode aan de Indonesiërs niet duidelijk, welke houding Groot-Brittannië en Nederland jegens de Republiek zouden innemen. De aankomst van de 'Cumberland', 15 september, gevolgd door de komst van ca. 10 Knil-bommenwerpers, 17 september, wekte ongerustheid bij de pemoe da-groepen en die ongerustheid steeg na de landing van de Seaforth Highlanders en van andere onderdelen van de 2Jrd Indian Division, die eind september en begin oktober in Tandjong Priok werden ontscheept. Als nog alarmerender werd het beschouwd dat in de eerste dagen van oktober zes compagnieën van het Knil uit Balikpapan en Tarakan en één compagnie van de Koninklijke Landmacht uit Australië in Batavia arriveerden, spoedig gevolgd door een bataljon ex-krijgsgevangenen van het Knil uit Singapore. Van aanvaarding van de Republiek was, zo bleek uit de berichten, van Nederlandse zijde geen sprake - er was dus strijd ophanden met het Nederlandse gezag, vertegenwoordigd door de Ne therlands-Indies Civil Administration, de Nica.

XCDe stemming sloeg om en over en weer leidde dat tot gewelddadigheden.

XCDeze gingen uit van de pemoeda's. In en bij Batavia pleegden zij aanslagen op Indonesiërs die van een pro-Nederlandse houding werden verdacht, maar ook wel op Nederlanders en Indische Nederlanders (op 7 oktober werden er in Tjikampek veertien uit een uit Bandoeng afkomstige trein gehaald en vermoord) en vooral op Ambonnese vrouwen en kinderen. Dat leidde tot een reactie van de Ambonnese militairen die deel uitmaakten van de eerste in Batavia aangekomen Knil-compagnieën - trouwens, tot de drie nieuwe Knil-compagnieën die eind oktoberbegin november in Batavia opgesteld werden, behoorden óók vele Ambonnezen. Aan alle Knil-compagnieën was begin oktober door de legercommandant, luitenant-generaal L. H. van Oyen (die op 2 oktober samen met van Mook uit Australië in Batavia was gearriveerd), gelast zich van provocerend optreden te onthouden, maar die terughoudendheid brachten velen niet op. Toen het gezag in het grootste deel van Bandoeng in de tweede helft van oktober door Brits-Indische troepen van de Japanners werd overgenomen, bleken er talrijke Nederlanders, Indische Nederlanders en Ambonnezen door de pemoeda's te zijn opgesloten. Niet anders

737 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

in Buitenzorg (Bogor) - de Brits-Indiërs moesten er ca. veertienhonderd mannen uit de gevangenis en het politiebureau bevrijden, twee-endertig, afkomstig uit de tussen Batavia en Buitenzorg gelegen plaats Depok, allen christenen, bleken te zijn vermoord, de meesten op gruwelijke wijze. Omgekeerd werd midden november even bezuiden Batavia de gehele bezetting van een Indonesische politiepost uitgemoord door Ambonnezen die door het dolle heen waren wegens moorden op hun vrouwen en kinderen. Er ging in die tijd in Batavia geen dag voorbij waarop niet personen gekidnapt werden, van wie men dan later niets meer vernam - Christison berichtte midden december aan zijn ondercommandanten dat er zich in vier weken tijd niet minder dan ca. vijfhonderd van die gevallen hadden voorgedaan; 'a small percentage have been carried out by the Dutch', voegde hij hieraan toe.'

XCLater in december werden twee aanslagen gepleegd op Sjahrir, de eerste door een Indische Nederlander (die de leiding had), vier Ambonnezen en een Menadonees, de tweede door vijf Indische Nederlanders van wie drie bij de Koninklijke Marine dienden. De aanslagen mislukten maar effect hadden zij wèl: Soekarno en de leden van Sjahrirs eerste kabinet beseften dat zij in Batavia niet langer veilig waren, en de Republiek verplaatste begin januari '46 de regeringszetel naar Djokjakarta, waar (ook dat was een belangrijke factor) het hoofdkwartier van de Republikeinse strijdkrachten in opbouw was. Slechts Sjahrir, gemachtigd door het Knip om met Nederland te onderhandelen, bleef, door een lijfwacht beschermd, in Batavia achter.

XCVan begin oktober af werden op Java de niet binnen de Britse linies aanwezige Nederlanders en Indische Nederlanders aan een toenemende druk onderworpen. Er werd een economische boycot tegen hen afgekondigd - een parool dat weliswaar niet overal maar toch wel op veel plaatsen werd opgevolgd. Verscheidene tienduizenden Nederlandse vrouwen en kinderen alsook talrijke mannen bevonden zich toen nog in de Japanse interneringskampen, welke de Indisch-Nederlandse vrouwen en kinderen met verlof der Japanners hadden kunnen verlaten. De hulporganisatie

XCt Aangehaald door getuige W. P. van Veen, Enq., dl. VIlle, p.

738 [PDF]
SOERABAJA

van Mountbattens hoofdkwartier, de Rapioi'; had er zorg voor gedragen dat bij die kampen aanzienlijke voedselvoorraden waren opgebouwd - die bleken nodig ook, toen het de Rapwi, die door vele Indonesiërs als wegbereidster van de gehate Nica werd gezien, door de pemoeda 's en door eenheden van het geregelde leger moeilijk werd gemaakt, de bevoorrading van de kampen in stand te houden.

XCErger nog was dat de pemoeda's, de 1KR-eenheden, hier en daar ook de Indonesische politie zich gingen inspannen om zoveel mogelijk Nederlanders en Indische Nederlanders in handen te krijgen, hetzij door hen, analoog aan wat in Bandoeng en Buitenzorg was geschied, in gevangenissen op te sluiten, hetzij door zich meester te maken van hun interneringskampen. Het eerste deed zich op tal van plaatsen voor, o.m. in Soerabaja. Van begin oktober afwerden er ca. drieduizend Nederlandse en Indisch-Nederlandse mannen enjongens gearresteerd ter opsluiting in de gevangenis aan de Werfstraat. 'Ik werd', aldus in zijn verslag een Nederlandse inspecteur van politie,

XC'op 15 oktober omstreeks 10 uur v.m. met mijn beide zoons het huis uitgesleurd en naar de Simpangclub gebracht, alwaar wij verschrikkelijke folteringen moesten ondergaan. Mijn jongste zoon en ik werden murw geslagen, omdat wij geen 'symbool' (rood-wit speldje) droegen en 'Nica-honden' waren. Zij namen mij toen mee naar het platje; wij moesten ons geheelontkleden, waarna wij gedurende vijf-en-een-half uur in de barre zon hands-up moesten staan, daarbij het hoofd diep gebogen houden. Telkenmale wanneer wij onze armen door vermoeienis lieten zakken, werden wij met geweerkolven op ribben, geslachtsdelen en in okselholten meedogenloos gestompt. Velen lieten daarbij het leven, wijl samoerai-zwaarden een woordje mee spraken.

XCDie middag omstreeks half zeven werd de groep, waarbij ook ik behoorde, naar de gevangenis Werfstraat overgebracht, alwaar wij werden opgewacht door· een ruim duizendkoppig goedgewapend gepeupel, dat ons met lansen, zwaarden, knotsen, stukken gaspijp e.d. aanviel. Verschillenden onzer vonden voor en in de gevangenispoort daarbij de dood. Alhoewel ik vele slagen met knuppels op hoofd en schouders kreeg te incasseren, ontkwam ik tot drie malen toe op wonderbaarlijke wijze aan de dood.

XCIn de gevangenis werden wij opgewacht door honderden losgelaten [Indonesische) veroordeelden, allen voorzien van scherpgepunte bamboes, waarmede wij werden gestoken en geslagen. Na een vluchtige lijfsvisitatie, waarbij ons praktisch alles werd ontnomen, kregen wij met zes-en-dertig man logies in ... één ... cel, om twee dagen later te worden overgebracht naar een grotere cel, die wij met

1

739 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

vijftig man moesten delen. De behandeling in de Werfstraat-gevangenis tart elke beschrijving. Het onthouden van water en voedsel gedurende 48 uren behoorde nog tot de zachtaardige grappen.' 1

XCMidden november (de gevechten in Soerabaja waren in volle gang) werd door de pemoeda's een massamoord op de inzittenden in de gevangenis voorbereid - zij werden op het nippertje gered, doordat een reserve-kapitein van het Knil, J. L. Boer, gewaarschuwd door een Ambonnees die vroeger cipier in de gevangenis was geweest, met één Britse tank en twaalf Brits-Indische militairen (de door de Indonesiërs bij uitstek gevreesde Gurkha's) in de nacht van 9 op 10 november vanuit de Britse enclave naar de gevangenis doorstiet waar hij de wacht wist uit te schakelen; later op de rode konden de Britten de bevrijde gevangenen met vrachtauto's naar het havengebied afvoeren, waarna de meesten met schepen naar Batavia en Singapore werden overgebracht.

XCZulk een afvoer bleek ook vanuit Semarang noodzakelijk." De Britse brigade die daar was geland, kon zich slechts met steun van de Japanners in het belangrijkste deel van de stad handhaven en toen haar voorhoede die, zoals al vermeld, naar Magelang was opgerukt, laatstgenoemde stad, waar een kleine drieduizend zieken uit de interneringskampen te Ambarawa en Banjoebiroe in hospitalen waren ondergebracht, moest ontruimen, diende men die zieken maar ook een aantal valide Nederlandse en Indisch-Nederlandse vrouwen en kinderen die hun leven niet meer zeker waren, naar Semarang te voeren.' Zij werden onder bescherming van de Brits-Indiërs met vrachtauto's naar Arnbarawa en Banjoebiroe gebracht. Daar werden de interneringskampen onophoudelijk door de pemoeda's aangevallen" - kleine aantallen Brits-Indische en door de Britse

1 F. L. A. Catoire: 'Verslag' (1 febr. 1947), p. 3-4 (ARA, Alg. Secr., Eerste zending, XXII, 45). 2 Wat hier volgt is gebaseerd op de studie' de bevrijding der Nederlandse burger-geïnterneerden op Midden-Java (augustus-de cember 1945)', opgenomen in de 1985. Het bleek niet mogelijk, ook de resterende Indische Neder landers en leden van de Ambonnese en Menadonese minderheden uit Magelang mee te nemen. Ca. vijf-en-twintighonderd hunner werden er na het vertrek van de Britse voorhoede gevangen gezet en men schat datvervolgens van hen ca. vierhonderdzestig werden vermoord de overigen werden in de buurt van Djokjakarta opnieuw gevangen gezet. 4 Deze aanvallen hebben, enkele slachtoffers in Magelang meege teld, aan zeven-en-zestig geïnterneerden, hoofdzakelijk vrouwen en kinderen, het leven gekost; bovendien waren er vijf-en-negentig vermisten van dezen zijn vermoedelijk velen, zoal niet allen, vermoord.

740 [PDF]
SEMARANG

bevelhebber te hulp geroepen Japanse militairen wisten de levens van de meeste geïnterneerden te beschermen. Ook zij werden tenslotte naar Semarang overgebracht. Vandaar werden ca.acht-en-twintigduizend personen geëvacueerd, sommigen naar Batavia, anderen naar Singapore, ca. vijftienhonderd naar Thailand ter hereniging met bevrijde krijgsgevangenen (dezen werden er tot hun diepe ergernis door de Britten vastgehouden), maar er waren toen in Semarang (Christison had een Nederlands voorstelom de stad niet te ontruimen aanvaard) nog meer dan tienduizend andere bedreigden aanwezig: Indische Nederlanders, Ambonnezen en Menadonezen.

XCSoekarno en Sjahrir beseften terdege dat het optreden der pemoeda's grote schade toebracht aan de naam van de Republiek - zij boden de Rapioi, die de gevolgen van de boycot ongedaan moest trachten te maken, alle mogelijke hulp maar deze organisatie werd, zoals al vermeld, in de Republikeinse gebieden plaatselijk vaak tegengewerkt. Midden december waren er op heel Java meer dan tweehonderdduizend personen die het voedsel dat zij nodig hadden, hoofdzakelijk van de Rapu/i ontvingen; dat gold toen voor bijna zeventigduizend die zich op dat moment nog binnen de Britse linies in kampen bevonden (onder dezen nu ook talrijke vrouwen en kinderen van Arnbonnese en Menadonese militairen) maar ook voor bijna honderddertigduizend die binnen die linies niet voor hun eigen levensonderhoud konden zorgen. Daarnaast bereikte de Rapwi hulp toen ca. tweeduizendvierhonderd personen buiten de Britse linies.' Welnu, het zijn diegenen geweest die zich op Republikeins territoir bevonden, onder wie de meeste slachtoffers van de Bersiap-acties zijn gevallen.

XCDe Javanen waren door velen steeds voor zachtmoedig gehouden - wie hen beter kende (en dat gold zeker voor de Nederlandse gouvernementsambtenaren) wist dat in menigeen hunner, alsook in menig lid van de andere volkeren die de archipel bewoonden, een verdrongen aggressiviteit smeulde die in situaties van strijd en spanning leiden konJ.74

I De eerst geleid door K M. G. Dewar, vervolgens door luitenant-kolonel ir. D. L. Asjes, tenslotte door luitenant-kolonel G. Wackwitz (in deel II b door ons genoemd als de leider van het 'kolonisatie-kamp' te Kesilir op Java's zuidoostpunt), heeft tot begin maart '46 in totaal ruim f330 mln uitgegeven. Haar werk is in april' 46 overgenomen door de van de oftewel (dat was de nieuwe aanduiding van de Men dient het overigens zo te zien dat (behalve in de begintijd) de en de van de aanduiding waren waaronder hulporganen van het Nederlandse gouvernement en van het leger alsmede het Rode Kruis hun werk verrichtten.

741 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

tot het begaan van onuitsprekelijke wreedheden. Liet één de remmen los, dan had dat een infecterende invloed op anderen.

XCZo ook nu. De Republiek, de revolutie leek bedreigd - dat leidde tot een furie van onbeheerst, veelal sadistisch geweld. Pemoeda-groepen waren er welker geestesgesteldheid, aldus Anthony Reid, aan vervolgingswaanzin grensde 'it was somehow expected', schrijft hij,

XC'that Nica would mark its spies with a special sign. Many were killedfor no better reason than an accidental arrangement of red, white and blue clothing. The prevalence of suspicion and allegations of this type facilitated both revolutionary levelling and simple plunder. Chinese and others with wealth were particularly likely to be labelled Nica-agents.'

XCToen de wreedheden eenmaal waren ingezet, werden diegenen van de oorspronkelijke leiders der jeugdgroepen die op matiging bleven aandringen, terzijde geschoven. 'A distinct style of pemuda-leader emerged, with long flowing hair' (conform Soetomo's radio-oproepen), 'military attire, a pistol (the badge of revolutionary authority) at the waist and a sharp, decisive way of giving commands.' 1

XCDe strijdlust van de jeugdigen die door dergelijke fanatici werden geleid, werd voortdurend aangewakkerd door de gevechten waarin zij zelf waren betrokken, maar ook door berichten in de Indonesische pers en radio over wat elders geschiedde. Een deel van die berichten berustte op niet meer dan geruchten: Britse militairen die op I loktober in Medan waren gearriveerd (van de 26th Indian Division waren op Sumatra behalve in Medan ook detachementen aangekomen in Padang en Palembang"), zouden er de grote moskee in brand hebben gestoken en de wedono (het inheemse districtshoofd) van Tandjong Priok die in werkelijkheid dodelijk getroffen was, toen een auto waarin hij zich bevond, door pemoeda's was beschoten, zou met vijf andere Indonesiërs urenlang zijn gemarteld. Door de Indonesische zender te Batavia werd voorts enkele malen omgeroepen dat Indonesische gevangenen zouden zijn opgehangen, dat op hen zou zijn gewaterd en dat hun geslachtsdelen zouden zijn verbrand.'74

1 Anth. Reid: p. 54-55. 2 Een deel van het Padangse detachement vestigde zich in Boekittinggi, waar zich het Japanse hoofd kwartier voor Sumatra bevond. 3 De bedoelde zender stond onder controle van de Britten maar dezen oefenden kennelijk geen enkel toezicht uit of de Indonesische omroepers zich aan de door de censuur goedgekeurde teksten hielden.

742 [PDF]
'EEN FURIE VAN GEWELD'

XCBerichten als deze bleven op de pemoeda-groepen niet zonder effect: hun furie werd aangewakkerd. Wat werd er tegen ondernomen? Weinig. Er was maar één plaats waar op de van Indonesische zijde bedreven wreedheden werd geantwoord met een poging tot berechting der schuldigen: Semarang, en er waren er twee waar tot represailles werd overgegaan: in Bekassi, beoosten Batavia, door de Britten, in Medan door de japanners.

XCIn Semarang waren in oktober japanse militairen en gemilitariseerde burgers in een van de gevangenissen, de Boeloe-gevangenis, opgesloten samen met ca.twaalfhonderd Nederlandse, Indisch-Nederlandse en Ambonnese mannen. 'De overall van een gevangen genomen japanse vliegenier had', aldus een der Indische Nederlanders,

XC'de begeerte gewekt van een jonge pemoeda. De knaap liet de vliegenier naar buiten halen, ging achter hem staan (dat zagen wij allemaal door de tralies) en sloeg de vliegenier met een bamboestok neer. Bewusteloos werd hij met een speer doodgestoken en vervolgens veranderde de overall van eigenaar. In zijn bebloede overall paradeerde de knaap langs al de cellen om te laten zien hoe fraai hij er uitzag. Een tijd later zagen wij hoe Japanners, twee aan twee aan elkaar gebonden met hun beenwindsels, uit hun cellen gehaald werden en langs ons heen gebracht naar een deur die toegang gaf tot de ruimte tussen de beide gevangenismuren. Wat zich daar afspeelde, was ons visueel niet bekend, maar wel hoorden wij het bekende' Siap, siap' -gebrul. Later bleek dat de Japanners aan de muren waren genageld en toen als oefendoelen voor speersteken hadden gediend. Zij waren allen dood, toen daags daarna de Japanners, gewaarschuwd door een ontsnapte Japanner, de gevangenis heroverden en ons daardoor van een wisse dood redden.' 1

XCEr bleken in Semarang een aantal japanse militairen en meer dan driehonderd japanse burgers te zijn vermoord. De Britten gaven er het inheemse bestuur opdracht, de pemoeda's die die moorden hadden bedreven, op te sporen en te straffen. Men kreeg er velen in handen - de meesten ontsnapten, enkelen werden later door de Nederlandse justitie ter dood veroordeeld.

XCWat Bekassi betreft, het volgende.

XCEind november had een Brits militair transporttoestel er een noodlanding moeten maken pemoeda-groepen hadden er alle twee-en-twintig

1 F. de Rochemont: 'Opmerkingen bij concept-hoofdstuk 7', p. 7-8 (RvO).

743 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

inzittende Brits-Indische militairen vermoord en van de gelegenheid gebruik gemaakt om een nabijgelegen vrouwenen kinderkamp met handgranaten te bestoken. Christison keurde toen goed dat een strafexpeditie zou worden ondernomen: een Brits-Indische eenheid schoot een deel van de Indonesische inwoners van Bekassi dood en stak de plaats in brand.

XCTenslotte Medan. In de buurt van deze stad werden in december enkele japanse militairen vermoord. Andere japanse militairen trokken toen de stad binnen, schoten een groot aantal Indonesiërs dood en onthoofdden er zestig - de afgehouwen hoofden werden op staken tentoongesteld.

XCSoms konden diegenen wier leven in acuut gevaar was, op het nippertje gered worden - dat bleek reeds uit wat wij over de arrestanten in Soerabaja en Semarang vermeldden. Voor andere groepen bedreigden bleek redding niet mogelijk. Er is één transport van ca. driehonderd vrouwen en kinderen naar Soerabaja geweest van wie meer dan honderd omkwamen doordat de vrachtauto's die hen vervoerden, ondanks het verzet van de begeleidende Brits-Indische militairen (zij werden allen gedood) door pemoeda's in brand werden gestoken, en in het gedeelte van Bandoeng dat buiten de Britse enclave viel, werden in één detentieoord ('Huize Bronbeek') minstens tachtig Nederlanders en Indische Nederlanders, onder hen kinderen, vermoord en in een massagraf gestopt. Voorts hebben zich talrijke gevallen voorgedaan waarbij elders Nederlandse en Indisch-Nederlandse mannen, na gemarteld te zijn, werden vermoord. Ook werden gehele gezinnen van Nederlanders, Indische Nederlanders en Ambonnezen om het leven gebracht - soms werden de slachtoffers daartoe levend begraven. Van de Nederlandse, Indisch-Nederlandse en Ambonnese vrouwen en meisjes werden velen verkracht, sommigen bovendien vermoord na op de meest sadistische wijze te zijn gemarteld. En allen wier leven werd gespaard, verloren op Middenen Oost-java in elk geval hun vrijheid: mannen en jongens tussen vijftien en zestig jaar werden er in al of niet geïmproviseerde gevangenissen opgesloten, oudere mannen, vrouwen en kinderen geïnterneerd in de wijken die zij bewoonden, of in loodsen dan wel andere primitieve behuizingen.

XCWij gaven in deel I I C een schatting van van Mook weer dat de Bersiap-acties in totaal ca.drieduizend mensenlevens hebben gevergd. Die schatting is te laag geweest: eind '47 kenden de Nederlandse autoriteiten te Batavia de namen van drieduizendvierhonderd personen die om het leven waren gekomen. Het totaal aantal slachtoffers werd toen, honderd onbekenden meegeteld, op drieduizendvijfhonderd geschat; of daarbij

744 [PDF]
POSITIE DER CHINEZEN

de slachtoffers onder de Ambonnezen zijn meegeteld, is onzeker.'

XCDe Chinezen zijn in de Bersiap-tijd niet vervolgd, wèl enkele maanden later. Deze grote bevolkingsgroep was op Java in maart '42, onmiddellijk na de ineenstorting van het Nederlandse gezag, het slachtoffer geworden van plunderingen. Zij had zich tijdens de Japanse bezetting zo goed mogelijk aan de moeilijkheden van het dagelijks bestaan aangepast. Na de uitroeping van de Republiek liep zij aanvankelijk geen gevaar. Talrijke Indonesiërs die achter de Republiek stonden, namen aan dat deze op de daadwerkelijke steun van Nationalistisch China kon rekenen. Vonden in bepaalde plaatsen of steden wandaden tegen Nederlanders, Indische Nederlanders of Ambonnezen plaats, dan hesen Chinezen de Chinese vlag en werden zij met rust gelaten. Anderzijds voelden de meesten er niet voor, deel te nemen aan de anti-Nederlandse boycot. Anderen waren er die actieve steun gingen verlenen aan het Nederlandse gezag. Dat wekte weerstanden. Hier en daar werden Chinezen gekidnapt - het gevolg was dat vooral vermogenden die zich bedreigd voelden, naar de Nederlandse enclaves vluchtten. Wandaden tegen de Chinezen werden bij verscheidene gelegenheden door Republikeinse autoriteiten veroordeeld maar die autoriteiten bleken niet in staat ze te beteugelen. Het gevolg was dat de traditionele wrokjegens de rijke Chinezen (een kleine minderheid!) tot gewelddaden leidde waarvan de gehele bevolkingsgroep het slachtoffer werd. Begin juni '46 kwam het in Tangerang bewesten Batavia (zie kaart II op de pag.'s 728-729) tot een ware vervolging van de er wonende Chinese minderheid die ca. vijf-en-twintigduizend zielen telde: woningen en winkels werden in brand gestoken en meer dan zeshonderdvijftig mannen, vrouwen en kinderen werden vermoord - velen kwamen in de vlammen om. Diegenen wier leven was

, Ook schatting is vermoedelijk te laag geweest: vermoorden werden alleen aangemeld als zij relaties hadden die dat konden doen, maar talrijke Indisch-Neder landse mannen en vrouwen die met Indonesiërs gehuwd waren, leefden geïsoleerd in de binnenlanden en het is aannemelijk dat onder hen veel meer dan honderd slachtoffers zijn gevallen. Wij vermelden in dit verband dat er eind '48 in heel Indië nog ca.vijf-en-twintighonderd Europeanen zoek waren - dat cijfer sloot evenwel ook personen in die in de Japanse bezettingstijd spoorloos waren verdwenen.

745 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESI~

gespaard, namen de wijk naar het Nederlandse gebied bij Batavia.

XCVervolgens kwam het op Sumatra tot twee uitbarstingen: in september '46 werden in Bagan Siapiapi (zie kaart IV op pag. 846), waar ca. veertienduizend Chinezen woonden, gevechten geleverd tussen Republikeinse militairen en gewapende Chinezen - de Republikeinen werden verdreven maar niet dan nadat zij ter plaatse ca. tweehonderd Chinese burgers hadden vermoord; op hun terugtocht doodden zij er ca. honderdzestig. De tweede uitbarsting deed zich in januari '47 in Palembang voor; zij kostte aan minstens tweehonderdvijftig Chinese burgers het leven.

XCDe in de Bersiap-periode uitgeoefende terreur werd uiteraard ook in Nederland bekend. Journalisten berichtten erover en toen eenmaal van midden november '45 af de postverbindingen per vliegtuig met Batavia waren hersteld, kwamen in Nederland talrijke brieven aan waarin nadere bijzonderheden werden gegeven. De velen die er familierelaties of vrienden in Indië hadden, raakten diep ontsteld - er werd van deze groep uit sterke pressie op het kabinet-Schermerhom en op de Voorlopige Tweede Kamer uitgeoefend om zo spoedig mogelijk met geweld van wapenen een einde te maken aan de terreur. Begin november '45 al waarschuwde Logemann van Mook dat de berichten over de Bersiap-furie (die toen nog pas in de beginfase verkeerde!) 'een Lombok-expeditiestemming' hadden doen ontstaan t, 'die helaas veel spontaner en verbreider is dan de democratische en nationale onbaatzuchtigheid.' 2 Logemann en de overige ministers wensten een akkoord, niet met de Republiek, wèl met Indonesië, maar bij een flink deel van de publieke opinie werd de psychologische basis voor zulk een akkoord door de berichten over de Bersiap-acties weggeslagen - vooral Soekarno werd er volledig mee geïdentificeerd: wat kon men, meenden velen, van deze 'marionet der Japanners' en 'fascistisch georiënteerde man' (termen die voorkwamen in de op loktober '45 door de regering gepubliceerde 'verklaring van zelfverzekerdheid') anders verwachten?

I In 1894 had de expeditie naar Lombok in Nederland een zeer oorlogszuchtige stemming gewekt. 2 Brief, 9 nov. 1945, van Logemann aan van Mook, dl. II, p.2.

746 [PDF]
EVACUATIE VAN BEDREIGDEN

XCEenzelfde effect deed zich in Indië voor. Onder de Ambonnese en de andere militairen van het Knil waren velen wier verwanten of vrienden om het leven waren gebracht - dezulken dorstten naar wraak, ergerden zich mateloos aan het terughoudende optreden van de Britten en wezen het even terughoudende beleid van van Mook (waarover straks meer) af. Van Mook evenwel besefte terdege dat die terughoudendheid al daarom geboden was, omdat scherp optreden de levens van de Nederlanders en Indische Nederlanders die op Republikeins gebied gevangen zaten of feitelijk geïnterneerd waren, in gevaar zou brengen.' Deze mensen moesten in veiligheid gebracht worden. Daarmee waren Soekarno en Sjahrir het eens. Zij hadden nauwelijks greep op de pemoeda-groepen wat zij wèl konden doen was bevorderen dat diegenen, wier aanwezigheid op Republikeins territoir die groepen tot hernieuwde Bersiap-acties kon verleiden, dat territoir verlieten.

XCInderdaad, begin '46 kreeg de Rapu/i verlof, een begin te maken met de evacuatie van Nederlanders en Indische Nederlanders uit het gebied van de Republiek. Voor midden mei '46 waren er (van begin april af door Amacab) ruim twaalfhonderd naar Batavia overgebracht waar het gouvernement een Centraal Evacuatiebureau had opgericht, en in de twee-eneen-halve maand die daarop volgden, nog eens ca. twintigduizend. Er werd daartoe, voorzover het transporten uit Middenen Oost-Java betrof, gebruik gemaakt van vliegtuigen die, de protesten van de pemoeda groepen ten spijt, verlof kregen om in de Republiek op vliegvelden te landen. In augustus en september '46 stonden de evacuaties stil, vermoedelijk omdat de Republikeinse autoriteiten wilden afwachten hoe zich het contact met de tot onderhandelen bevoegde Commissie-Generaal zou ontwikkelen die uit Nederland was gearriveerd. Dat contact verliep goed. Eind september werden de evacuaties dan ook hervat en vervolgens werden tot midden '47 nog eens ca. zestienduizend Indische Nederlanders alsook ca.tienduizend Chinezen naar Batavia geëvacueerd, de meesten in geblindeerde treinen. Daarenboven waren er vele familieleden van in het Knil dienende Ambonnezen, Menadonezen en Timorezen die op eigen gelegenheid naar de Nederlandse enclaves op weg gingen - alleen al in de drie maanden maart, april en mei' 47 (cijfers voor andere maanden ontbreken) kwamen er ca. drieduizend aan.

XCNiet al die geëvacueerden hadden het, toen eenmaal de furie van de

1 Op Midden en Oost-Java waren hier en daar ook de protestantse en katholieke Indonesiërs geïnterneerd.

747 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Bersiap-acties was uitgewoed, even moeilijk gehad - sommigen waren in hun afgeslotenheid tenslotte min of meer met rust gelaten (en dat had bevorderd dat ca. tweeduizend Indische Nederlanders besloten hadden, het gebied van de Republiek niet te verlaten), de meesten evenwel waren onderworpen geweest aan diverse vormen van druk. Maar hoe verschillend de lotgevallen ook waren, er kwam geen geëvacueerde in de Nederlandse enclaves aan die niet te berichten had van diep-schokkende ervaringen van hem of haar zelf of van bekenden en zo leidde de komst der geëvacueerden er over het algemeen toe dat de meeste in Indië aanwezige Nederlanders en Indische Nederlanders er nog sterker dan tevoren van overtuigd raakten dat het koninkrijk zich in Indië maar één doel mocht stellen: korte metten maken met de Republiek.

Spreken met Soekarno ?

XC

XC'Onze Engelse bondgenoten hebben ons in de steek gelaten' - dat was in de laatste maanden van '45 de overheersende indruk bij veruit de rnèeste Nederlanders en Indische Nederlanders in Indië, bij de bevrijde krijgsgevangenen in Singapore, Thailand, Frans-Indo-China en op Luzon (de groep die daarheen uit Japan en Mandsjoerije was overgebracht), en in het moederland bij de regering en bij een flink deel van de Kamerleden en van de publieke opinie. Inderdaad, terwijl het Nederlandse beleid gericht was op uitschakeling van de Republiek, wensten de Labour regering en de Britse opperbevelhebber in Zuidoost-Azië, Mountbatten, dat zij juist ingeschakeld zou worden. Overigens moet onderstreept worden dat de Britten zich niet alleen veel moeite gegeven hebben om de op Java bedreigde minderheden zo goed mogelijk te beschermen maar ook dat zij de daaruit voortvloeiende offers hebben aanvaard. In eerste instantie zetten zij twee divisies in (op Sumatra de 26th Indian Division, op Java de 2Jrd mèt twee squadrons bommenwerpers) - zij voegden er, zodra dat voor de bescherming der minderheden noodzakelijk bleek, een derde divisie aan toe: de uit Singapore afkomstige 5th Indian Division, die aanvankelijk bij Batavia zou worden geland maar, met wijziging van die opzet, naar Soerabaja werd gezonden om er de tot de 2Jrd Division behorende brigade bij te staan. Er zijn op Sumatra, n1.in Medan, Palembang, Padang en Boekittinggi, in totaal ca. achttienduizend direct onder Mountbatten ressorterende militairen geweest (ca. drieduizend Britten

748 [PDF]
BRITSE VERLIEZEN

(ca. achtduizend Britten en ca. drie-en-twintigduizend Brits-Indiërs); dezen hebben op Sumatra slechts lichte verliezen geleden: vijf-en-vijftig gesneuvelden, ruim tweehonderdveertig gewonden en vijf vermisten, maar op Java zijn, vooral als gevolg van de felle gevechten in Soerabaja, de verliezen veel groter geweest: ca. zeshonderd gesneuvelden, (bijna een kwart van alle gesneuvelden aan Nederlandse kant in de vier jaar van worsteling met de Republiek), meer dan veertienhonderd gewonden en meer dan driehonderd vermisten. Die vermisten zijn vermoedelijk voor een groot deel Brits-Indiërs geweest die zich met medenemen van hun wapens bij de troepen van de Republiek hadden aangesloten.

XCMen ziet: de ingezette divisies bestonden in hoofdzaak uit BritsIndische militairen. Een belangrijk element in de overwegingen van de Labour-regering en van Mountbatten! Dat Brits-Indische militairen werden gebruikt in gevechten met troepen van de Republiek Indonesië, leidde van de aanvang af zowel bij het Indian National Congress als bij de All India Moslem League tot felle protesten. Nehroe getuigde in gesprekken met buitenlandse journalisten van zijn verontwaardiging dat hij hulpeloos moest aanschouwen hoe 'that Indian troops should thus be usedfor doing Britain's dirty work against our friends who are fighting the same fight as we.'l

XCOp die factor wees Mountbatten met alle duidelijkheid toen hij op IQ oktober, d.w.z. daags nadat de Britse Chiefs of Staff hem verlof hadden verleend om de 5th Indian Division naar Java over te brengen, in Singapore van Mook, van der Plas en admiraal Helfrich ontving. Verwijzend naar een klemmende waarschuwing die hij van de Viceroy in Brits-Indië, Pield Marshal Wavell, had ontvangen, zei hij dat Brits-Indische troepen niet gemengd mochten worden 'in internal affairs abroad'. Hij had, zei hij, een akkoord gesloten met Aung San in Birma, de Fransen hadden in IndoChina een bespreking gevoerd met Ho-Tsji-Minh - waarom ging Nederland niet tot contact met Soekarno en Hatta over? Hij had besloten, van Batavia uit Buitenzorg en Bandoeng te laten bezetten en troepen te sturen naar Semarang en Soerabaja, die laatste met opdracht om door te stoten naar Malang (een opdracht die niet uitgevoerd kon worden), maar dat hief allemaal de wenselijkheid van politieke besprekingen niet op en, betoogde hij verder, 'arty conversation not including Soekarno and Hatta could not produce worthwhile results since they were the heads of the Indonesian Republic which by common consent was running most of java to-day.' Hij zei voorts dat

I Aangehaald in Bank, p. 152.

749 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

het hem wenselijk leek, het begrip Nica zo spoedig mogelijk door een ander begrip te vervangen. Met dat laatste ging van Mook akkoord (vandaar de begin' 46 ingevoerde nieuwe, door ons al vermelde afkorting: Amacab), en ook was van Mook bereid, het zingen van het Indonesia Raya en het uitsteken van de rood-witte vlag toe te staan maar tot besprekingen met Soekarno en Hatta kon hij niet overgaan, 'government' (het kabinetSchermerhorn), aldus de aantekeningen over deze bijeenkomst, 'would only be antagonised.' 1 Van Mook zei dus niet dat hij uit eigen overtuiging geen contact met Soekarno wenste (daags voor hij naar Singapore vertrok, had een van zijn naaste medewerkers, Abdoelkadir Widjojoatmodjo, de Deputy-Chief Commanding Officer Nica op Java, met zijn medeweten een informele bespreking met Soekarno gevoerd) - dat hij persoonlijk niet tot contact met Soekarno kon overgaan, lag aan het kabinet. Uit Singapore teruggekeerd besloot hij te trachten, het kabinet geleidelijk over de streep te trekken, zulks ook daarom omdat geruchten tot hem doordrongen dat Mountbatten niet bereid was, meer Nederlandse strijdkrachten tot Java toe te laten, tenzij het overleg met de voormannen van de Republiek werd geopend. Het kabinet voor een voldongen feit stellend, verklaarde hij in Batavia aan de pers op 15 oktober (daags voordat Logemann in Den Haag in de Tijdelijke Tweede Kamer alle contact met Soekarno opnieuw afwees) dat hij tot besprekingen met leidende figuren van de Republiek bereid was, 'eventueel later ook met Soekarno.' 2 Het kabinet, hem desavouerend, noemde de betrokken persberichten 'een misverstand'.' Niets daarvan: van Mook hield vol. Op 25 oktober seinde hij aan Logemanrr' voornemens te zijn,

XC'om in een niet te grote bijeenkomst het regeringsstandpunt aan de nationalistische leiders mee te delen. Uiteraard zal het uitgangspunt daarbij zijn dat de Republiek onwettig is, nog afgezien van haar praktisch onvermogen ... Ik stuit echter nog op één moeilijkheid. Wanneer ik van te voren bekend maak dat Soekarno niet onder de leiders mag zijn die ik zalontvangen, dan bestaat de kans op een volkomen mislukking der bespreking ... Gaarne zal ik per omgaande uw antwoord ontvangen of u hiermede akkoord gaat.'

XCLogemann antwoordde op de zçste dat hij niet akkoord ging. Van

XCI Britse aantekeningen over de conferentie te Singapore, IQ okt. 1945 (IC, 14235). 2 Reuter-bericht, IS okt. 1945, NIB, dl. I, p. 370. 3 ANP-bericht, IS okt. 1945, a.v. 4 Tekst van zijn telegram: Enq., punt p, gestenc. bijl. 908 en NIB, dl. I, p. 443· 75

750 [PDF]
WORDT VAN MOOK ONTSLAGEN?

Mook legde dat antwoord naast zich neer - twee dagen later ontmoette hij samen met van der Plas en de vroegere directeur van het kabinet van de gouverneur-generaal, dr. P. J. A. Idenburg, in generaal Christisons woning Soekarno, Hatta, twee leden van het eerste kabinet van de Republiek: Soebardjo (Buitenlandse Zaken) en Sjarifoeddin (Voorlichting), en de Indonesische voorman Agoes Salim. Het gesprek dat in het Nederlands plaatsvond en waarbij Soekarno zweeg, leverde van de zijde der Indonesiërs slechts een toezegging op dat de Republiek bereid was, de steunverlening aan het werk van de Rapwi voort te zetten en samen te werken bij het instandhouden van de openbare diensten.

XCDat van Mook dwars tegen het hem bekende standpunt van het kabinet in, toch Soekarno en Hatta had ontmoet, wekte de hevige verontwaardiging van alle ministers. Zij besloten hem een bindende instructie (een 'aanwijzing') te sturen dat hij het contact met Soekarno moest afbreken - zij besloten óók van Mook ten spoedigste te vervangen. Maar door wie? Van Roijen, minister zonder portefeuille op het departement van buitenlandse zaken, was de eerste die weigerde en in Londen, waarheen Schermerhorn en Logemann zich spoorslags begeven hadden (koningin Wilhelmina die het besluit tot van Mooks ontslag moest ondertekenen, vertoefde in de buurt van de Britse hoofdstad), werd ambassadeur Michiels de tweede. Sterker nog: Michiels zei dat een vervanging van van Mook de relatie met het Labour-kabinet, van welks hulp bij het uitrusten, oefenen en transporteren van strijdkrachten Nederland volledig afhankelijk was, grondig zou bederven. De koningin had een ander argument waarmee zij zich tegen die vervanging keerde. 'Ongetwijfeld' was, zei zij (althans zo werden haar woorden door Logemann in de eerstvolgende kabinetsvergadering weergegeven), door van Mook 'een grote fout begaan. Hierop kan het kabinet reageren op elke wijze die het wenst, doch niet met een ontslag. Het zou onjuist zijn om in de hitte van het gevecht van opperbevelhebber te verwisselen.' Bovendien: er was geen vervanger.!

XCHet kabinet liet het bij de aanwijzing aan van Mook en bij een communique waarin aan deze publiekelijk de pas werd afgesneden: 'In het afwijzend standpunt ten opzichte van overleg met Soekarno is ook bij de luitenant-gouverneur-generaal geen wijziging gekomen.' Dat was een valse voorstelling van zaken: van Mook had zijn standpunt wel degelijk gewijzigd.75

I Ministerraad: Notulen, 4 nov. 1945, a.v., p. 524. 2 Tekst: a.v., p. 524-25.

751 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIIl

XCZo leidde deze eerste aanvaring met het kabinet er dus niet toe dat van Mook werd vervangen, maar effect had zij wèl en een hoogst belangrijk effect bovendien: aan het vertrouwen in hem werd een zware slag toegebracht. Openlijk was hij afgeweken van de door de regering uitgezette koers. Zeker, het kabinet-Schermerhorn mocht aannemen dat hij zich aan de hem gegeven aanwijzing zou houden (dat heeft hij inderdaad gedaan), maar wanneer zou zich de volgende gelegenheid voordoen waarbij hij, eigenmachtig optredend, de regering voor een fait accompli zou plaatsen? In de oorlogsjaren had hij dat tweemaal gedaan - in Washington door aan de vooravond van de 7 december-toespraak gedetailleerd weer te geven hoe de naoorlogse Indische staatsregeling er zou uitzien, in San Francisco door in mei '45 dat betoog te herhalen. Zeker, zijn denkbeelden op dat punt waren door het kabinet-Schermerhorn overgenomen maar dat was de kern van de zaak niet: hij had opnieuw een eigen beleid gevoerd.

XCNadien hebben in het Haagse regeringsmilieu weinigen van Mook meer ten volle vertrouwd. De waardering voor zijn immense werkkracht en zijn leidinggevend vermogen werd niet aangetast maar er bleef bij menigeen de neiging bestaan om, zodra .dat mogelijk was, deze eigenzinnige hoogste gezagdrager heen te zenden.

XCVan Mook nam de hem gegeven aanwijzing (zijns inziens een bewijs dat de regeerders in Den Haag er geen denkbeeld van hadden hoe de verhoudingen in Indië lagen) met gelatenheid in ontvangst. Trouwens, aan die aanwijzing werd reeds enkele dagen later veel van de scherpte ontnomen doordat Logemann hem op 6 november seinde':

XC'Elke vorm van contact is ons welkom, maar indien Soekarno aanwezig, alleen dan wanneer gekozen vorm genoegzaam duidelijk maakt dat geen overleg plaats heeft waarbij hij deelnemer [is] en procedure belooft te leiden tot zijn verdwij75

I Tekst: a.v., p. 55 2 -53.

752 [PDF]
VAN MOOK OVERWEEGT EEN NOODSPRONG

ning. Dit staat dus niet in de weg aan bijeenkomst waarin aan leiders inclusief Soekarno ultimatum wordt voorgelegd.'

XCEen ultimatum? Door wie? Van Christison viel zulk een stap niet te verwachten en van Mook, gesteld al dat hij er aan dacht, was er formeel noch materieel toe in staat. Integendeel: nu hem de mogelijkheid was ontnomen een akkoord met de Republiek na te streven, was zijn eerste reactie dat Nederland verstandig zou handelen om zich niet op Java maar op Borneo en de Grote Oost te concentreren. Wel kwam hij, mede door scherpe protesten van admiraal Helfrich en generaal van Oyen, spoedig van het denkbeeld terug om Java voorshands terzijde te laten maar het enkele feit al dat hij het had geopperd, toont aan dat hij, verstoken als hij was van machtsmiddelen en levend in omstandigheden die wel heel schril afstaken bij die van devroegere gouverneurs-generaal", een tijdlang geneigd was tot een noodsprong.

XCDie noodsprong werd door het kabinet-Schermerhorn gedecideerd afgewezen. Helfrich en van Oyen hadden via van Mook aan het kabinet bericht dat huns inziens ca. vijf-en-zeventigduizend militairen nodig waren 'om geheel Nederlands-Indië te beheersen en te pacificeren' (van Mook die van ooggetuigen had gehoord hoe fanatiek de Indonesiërs in Soerabaja vochten, had daaraan toegevoegd dat zijns inziens Helfrich en van Oyen 'de weerstand van de bevolking onderschatten' 2) - het kabinet nam, zoal niet de door die laatste twee geopperde doelstelling dan toch de door hen opgestelde schatting der benodigde krachten over. Conform het oordeel van de ministeriële Raad voor de Oorlogvoering zond Logemann op 17 november aan van Mook een telegram" dat onder 1 luidde:

XC'Java moet niet prijsgegeven worden doch moet bezet worden met zoveel mogelijk troepen. Bezetting Riouw[-archipel], Borneo en Grote Oost dient zo spoedig mogelijk geschieden conform uw denkbeeld, waarbij misschien geput kan worden uit de ex-krijgsgevangenen. Sumatra bewaren voor latere fase.'

XCOnder 2 werd aan van Mook bericht dat als losse eenheden in totaal

1 Begin november trachtte hij Logemann van die omstandigheden een beeld te geven door deze te schrijven dat hij en de vijftig anderen die in het landvoogdelijk paleis aan het Koningsplein gehuisvest waren, daar over 'niet meer dan een stuk of acht slechte Menadonese bedienden' beschikten. (brief, 7 nov. 1945, a.v.,p. 562) 2 Tele gram, ro nov. 1945, van van Mook aan de regering, dl. VIII a, p. 667 68. 3 Tekst: a.v., p. 668-69.

753 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESI~

27 bataljons oorlogsvrijwilligers naar Indië zouden worden gezonden; zij zouden een aanvulling krijgen met 'hulpwapens als artillerie, pionierafdelingen, tanks en/of pantserwagens' en de daarvoor nodige ca. tienduizend krachten zouden in mei '46 opgeleid zijn; de mariniersbrigade was komende uit de Verenigde Staten; voorts diende in oktober '46 één gehele divisie (dienstplichtigen, niet oorlogsvrijwilligers) geformeerd te zijn, ook al voor de inzet in Indië. 'Samen met de tien- à twaalfduizend ex-krijgsgevangenen ten uwent en enige te vormen reserve zal dan uiteindelijk een sterkte van ongeveer vijf-en-zeventigduizend man ongeveer ultimo 1946 in Nederlands-Indië aanwezig kunnen zijn.'

XCHiermee was de koers definitiefbepaald: ter aanvulling van de strijdkrachten die er al waren, zou Nederland een aanzienlijke militaire macht naar Indië overbrengen. In de Grote Oost (zie kaart III op de pag.'s 768-769) stonden de Australiërs toe dat compagnieën van het Knil in de belangrijkste plaatsen werden ontscheept (er waren er in november op Borneo in Balikpapan, Bandjermasin en Pontianak, op Celebes in Makassar en Menado en er waren er voorts op Ambon en op NederlandsTimor') maar tegen de verdere aanvulling van de Knil-compagnieën op Java maakte Mountbatten bezwaar - voor die aanvulling zou men hebben kunnen putten uit de meer dan twintigduizend bevrijde Knil-krijgsgevangenen die zich bevonden in Singapore, Thailand en (uit Manila afkomstig) op Tarakan en in Balikpapan. Zeker, velen van die ex-krijgsgevangenen konden niet opnieuw ingezet worden maar uiteindelijk bleek dat ca. twaalfduizend daar wèl voor in aanmerking kwamen. Inzet waar en wanneer? Van Mook zag het als bezwaarlijk om van hen de ene kleine eenheid na de andere tot Java toe te laten - zulks zou, mede gegeven de ressentimenten tegen de Indonesische onafhankelijkheidsbeweging welke bij vele ex-krijgsgevangenen leefden, de spanningen slechts doen oplopen" en geen keer in de situatie kunnen bewerkstelligen; dat was ook de opvatting van Christison en Mountbatten. Deze laatste ging nog verder: zijn streven was gericht op een akkoord tussen Nederland en de Republiek - welnu, zolang Nederland niet bereid was, met de Republiek te spreken, was hij niet bereid, Nederlandse troepen tot Java en Sumatra toe te laten, o.m. omdat hij aannam dat dat laatste tot

1 En er was nog één compagnie op Nederlands-Nieuw-Guinea waar zich ook het Papoea-bataljon bevond. 2 Dat bezwaar werd door Helfrich gedeeld. 'Het waren', zei deze aan de Enquêtecommissie, 'oude kolonialen die de zaak door heel andere ogen zouden zien dan verse Nederlandse troepen die nooit in Indië waren geweest.' (getuige Helfrich, dl. VIII c, p. 1290).

754 [PDF]
OORLOGSVRI]WILLIGERS OP MALAKKA

gevechten zou leiden waarin zijn eigen strijdkrachten betrokken zouden worden.

XCDat standpunt leidde er toe dat van wat Nederland in de laatste maanden van '45 en de eerste van '46 aan eenheden naar Indië zond, geen enkele op Sumatra en slechts één (en dat nog maar gedeeltelijk) op Java werd ontscheept.

XCCa. vijftienduizend oorlogsvrijwilligers (I9 van de 27 bataljons die door Logemann waren genoemd), gestoken in Britse en Canadese uniformen en uitgerust met Britse en Canadese wapens, vertrokken van september '45 tot april '46 naar het Oosten.' Zij werden, de eersten nadat zij dagenlang doelloos tussen Batavia en Singapore heen en weer hadden gevaren, op Malakka geconcentreerd.' Zij kwamen er in vervuilde, door de Japanners verlaten barakken en tentenkampen terecht en waren door de gehele gang van zaken bitter teleurgesteld. Die gang van zaken had overigens in militair opzicht enkele voordelen. De oorlogsvrijwilligers waren niet geoefend voor de strijd in de tropen - die oefening kregen zij op Malakka, waar zij door Britse officieren en officieren van het Knil verder werden opgeleid. Bovendien waren die bataljons oorlogsvrijwilligers uitgezonden zonder genie, pantserwagens, artillerie, aan-en-afvoer- troepen en geneeskundige diensten - al die eenheden werden alsnog in Nederland haastig geformeerd en uitgerust en naar Indië gezonden. Er werden daar in totaal vijf brigades gevormd waaraan op Java vier bataljons ex-krijgsgevangenen van het Knil werden toegevoegd - trouwens, de staven der brigades gingen goeddeels uit Knil-officieren bestaan.

XCAls al even frustrerend werd gevoeld wat met de mariniersbrigade gebeurde. Het was een goed opgeleide en goed uitgeruste eenheid (ze had o.m. een grote voorraad munitie bij zich): negen-en-dertighonderd man die midden november '45 aan boord van vijf schepen Amerika verlieten en eind december voor Priok aankwamen. Slechts één bataljon mocht er worden ontscheept en de overigen werden op Malakka aan land gezet; ook deze brigade verkreeg uit Nederland genie-materiaal en artillerie.

I Van eind mei tot oktober '46 vertrokken er nog eens 5 bataljons oorlogsvrijwilli gers. 2 Hetzelfde gold voor ca. driehonderdvijftig vrijwilligers voor de Militaire Luchtvaart van het Knil en voor ca. tweehonderd krachten die voor het Rode Kruis (onder hen waren ook vrouwelijke vrijwilligers) en voor de bestemd waren.

755 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCBegin november werd Mountbattens standpunt aan van Mook, Helfrich en van Oyen bekend: geen Nederlandse strijdkrachten op Java en Sumatra, zolang Nederland niet bereid was met de Republiek te onderhandelen. Door Helfrich en van Oyen werd elke vorm van onderhandelen afgewezen maar van Mook zag contact met de Republiek als onontkoombaar en werd in die opvatting versterkt, toen hem op 6 december in een bespreking te Singapore met Mountbatten en diens chef, de Chief of the Imperial General Staff, Field Marshal Alanbrooke, bleek dat de Britten onder geen beding grootscheepse militaire operaties in Indië wilden ondernemen. Ook Helfrich en van Oyen namen aan die bespreking deel - beiden werden er diep ontsteld toen zij uit een antwoord van van Mook op een hem gestelde vraag vernamen dat deze er, zonder hen in te lichten, mee akkoord was gegaan dat de bataljons oorlogsvrijwilligers vooreerst op Malakka zouden worden geconcentreerd.' Die ontsteltenis droeg er toe bij dat voor van Mook kwam vast te staan dat hij, wilde hij naar een akkoord met de Republiek streven (hij wist dat het Knip Sjahrir tot onderhandelingen gemachtigd had), zo spoedig mogelijk zowel Helfrich als van Oyen diende te doen vervangen door gezagdragers die mèt hem van mening waren dat Nederland de Indonesische nationalisten veel verder tegemoet diende te komen dan tot dusver het geval was geweest - trouwens, zijn verhouding met Helfrich was in de oorlogsjaren slecht geweest en van Oyen zag hij als weinig kapabel.

XCDat deed twee vragen rijzen: hoe kon het kabinet-Schermerhorn er voor gewonnen worden, de gehele Indonesië-politiek een nieuwe grondslag te geven, en hoe kon de Republiek er toe worden bewogen, harerzijds die grondslag te aanvaarden? Op het tweede kon hij geen invloed uitoefenen, op het eerste wèl. Een moeilijke zaak! In Nederland lag zij moeilijk doordat het kabinet-Schermerhorn het 'onaanvaardbaar' had uitgesproken over Soekarno en in Indië overheerste bij de Nederlandse en Indisch-Nederlandse bevolkingsgroepen, beide diep ontsteld door de berichten over de Bersiap-terreur, de behoefte om met geweld een einde te maken aan de Republiek. Ook met die factor moest de

1 Van Mook zei latei aan de Enquêtecommissie dat hij zich tenslotte bij de houding van de Engelsen had neergelegd omdat hij 'daarover niet voortdurend ruzie [had) willen maken.' (getuige van Mook, dl. VIII c, p. 1316).

756 [PDF]
VAN MOOK IN DEN HAAG

landvoogd rekening houden. Hij deed dat door twee maatregelen te nemen: hij droeg er zorg voor dat van der Plas, die door de Nederlandse en Indisch-Nederlandse publieke opinie gezien werd als de figuur die in september aan Nederlandse kant de zaak in het honderd had laten lopen, ontslag nam als lid van de Raad van Nederlands-Indië en als fungerend directeur van het departement van binnenlands bestuur (van Mook maakte hem tot zijn persoonlijke adviseur) en hij bevorderde dat aan Britse zijde generaal Christison die in een vroeg stadium, geheel conform Mountbattens instructies overigens, de indruk had gewekt de Republiek te willen erkennen, werd teruggeroepen.

Geen akkoord met de Republiek

XC

XCMidden december '45 vloog van Mook naar Nederland. De hoofdlijnen van het aanbod dat Nederland aan de Republiek zou kunnen doen, stonden hem duidelijk voor ogen: Indonesië moest een zelfstandig deel worden van het Koninkrijk der Nederlanden en als zodanig een eigen vertegenwoordiging krijgen bij de Verenigde Naties; dat Indonesië moest overigens niet een eenheidsstaat worden (te voorzien viel immers dat, werd het dat wèl, in feite de Republiek Indonesië de gehele archipel zou omvatten) maar een federatie van staten welker bestuursinrichting zou afhangen van hun ontwikkeling; daarbij nam van Mook aan dat, zo al Java en wellicht ook Sumatra deel zouden gaan uitmaken van de Republiek, in Borneo en de Grote Oost deelstaten gevormd zouden kunnen worden waar, gegeven de achterstand in ontwikkeling, Nederland meer invloed zou behouden en die binnen het federatieve geheel een tegenwicht zouden vormen tegen de Republiek. Zou die federatie het recht van afscheiding krijgen, d.w.z. het recht om, als zij dat wenste, het verband van het koninkrijk te verlaten en als onafhankelijke staat de toekomst tegemoet te gaan? De erkenning van dat zelfbeschikkingsrecht beschouwde van Mook als onontkoombaar maar in de voorstellen die hij op 21 december schriftelijk aan het kabinet-Schermerhorn voorlegde', liet hij dat punt rusten, vermoedelijk omdat hij besefte dat het al moeilijk genoeg zou zijn om steun te vinden voor zijn denkbeelden en omdat hij vernomen had dat dat recht van afscheiding al door Logemann aan de

I Tekst: dl. II, p. 394 e.v.

757 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

orde was gesteld - deze had namelijk, enkele dagen voordat van Mook in Den Haag arriveerde, aan Schermerhorn (niet aan de overige ministers!) een memorandum voorgelegd! waarin hij had gesteld dat dat recht inderdaad moest worden erkend, zij het op een afscheiding 'eerst na een zeker getal jaren, bijv. dertig.'

XCVan Mooks denkbeelden werden op 21 december door het kabinet besproken." Logemann voegde eraan toe dat 'het vrijwillig samengaan' (dat impliceerde het recht op afscheiding) 'het allesbeheersende punt' was: 'Ons werk in Indië is', zei hij, 'voorlopig onmisbaar. Wat zou er anders bijvoorbeeld van de vrijheid van godsdienst terecht komen? Doch aan het eind zal moeten staan de vrije lotsbepaling van Indonesië.' Slechts één der ministers wees al deze gedachtengangen af: Ringers, die zich tegen alle onderhandelingen uitsprak - de overigen hadden daar in beginsel geen bezwaar tegen, zij het dat wèl kritische opmerkingen werden gemaakt bij het betoog van Logemann. Zo vroeg Drees zich af hoe het koninkrijk waarvan een federatief Indonesië een zelfstandig deel zou zijn, moest worden geconstrueerd en ook betwijfelde deze of het verstandig was, 'wanneer men thans uitdrukkelijk zou zeggen: 'Na zoveel jaar kun je je eigen weg gaan.' Daardoor zou op dit moment de gehele zaak een veel pijnlijker karakter krijgen' - zulk een aankondiging zou immers koren zijn op de molen van allen die niets van onderhandelingen wilden weten. Er werd besloten dat een door Schermerhorn gepresideerde commissie uit de ministerraad samen met van Mook een plan zou opstellen dat, alvorens aan de Republiek te worden voorgelegd, besproken zou worden met de Britse Labour-regering, welker feitelijke hulp nodig was voor de uitrusting der uit te zenden versterkingen.

XCHet door de ministeriële commissie opgestelde plan" hield in dat de regering van het koninkrijk zou bestaan uit de Kroon, uit een rijkskabinet (acht ministers voor Nederland, vijf voor Indonesië, één voor de Antillen en één voor Suriname), en uit een adviserende rijksraad (met evenveel leden voor Nederland als voor Indonesië en enkele leden voor de Antillen en Suriname) en dat die gehele constructie, die eerst nog op een Rijksconferentie zou worden besproken, 'na vijf-en-twintig jaren' plaats zou maken voor een nieuwe 'op de grondslag van een volledig en vrijwillig deelgenootschap' - was Nederland evenwel van mening dat het na die vijf-en-twintig jaar nog niet verantwoord zou zijn, Indonesië

XC1 Tekst: a.v., p. 330. 2 Notulen: a.v., p. 397 e.v. 3 Tekst: a.v., p.

758 [PDF]
SPOOR WORDT LEGERCOMMANDANT

op eigen wieken verder te laten gaan, dan zou het punt van de afscheiding aan arbitrage worden onderworpen.

XCDit plan werd op 24 december door het kabinet goedgekeurd en drie dagen later door de ministers Schermerhorn, Logemann en van Roijen en door van Mook voorgelegd aan de Britse premier Attlee, nadat er op advies van ambassadeur Michiels nog een wezenlijke wijziging in was aangebracht: de woorden 'na vijf-en-twintig jaren' (een in het Britse perspectief wel heel lange termijn) waren in de Britse tekst van de voorstellen 1 vervangen door de formulering: 'after a certain lapse of years'.

XCAttlee vond het plan een redelijk uitgangspunt voor besprekingen met de voormannen van de Republiek. De afloop daarvan zou ook voor de Britten van veel belang zijn: Java en Sumatra vielen onder hun gezag en vooral hun troepen waren er ingezet. Hij stelde derhalve voor, en dit werd van Nederlandse zijde aanvaard, dat een hoge Britse diplomaat bij de besprekingen met de voormannen van de Republiek zou worden betrokken - dit werd de Britse ambassadeur te Moskou, Sir Archibald Clark Kerr, die de Russische hoofdstad verliet om zich via Londen naar Batavia te begeven.

XCOp al deze punten had van Mook veel bereikt. Maar er waren er meer. Helfrich en van Oyen werden teruggeroepen. Helfrich die in Nederland bevelhebber der zeestrijdkrachten bleef, werd in Indië vervangen door schout-bij-nacht A. S. Pinke en van Oyen werd als legercommandant opgevolgd door de man die op dat moment directeur was van de uit Australië overgekomen Netherlands Forces Intelligence Service, oftewel de Ne.fis, de kolonel van het Knil S. H. Spoor. In politiek opzicht zou Pinke, met Helfrich vergeleken, in van Mooks perspectief slechts in zoverre een verbetering blijken dat hij het gezag miste dat deze laatste in Indië bij talrijke Nederlanders en Indische Nederlanders bezat (Helfrich, die in Soekarno en Hatta slechts 'Japans geschoolde misdadigers' kon zien", zou overigens in zijn nieuwe functie van Mook danig kunnen tegenwerken) - Spoor daarentegen had, meende van Mook, op van Oyen bepaald veel vóór: hij was een bij uitstek inspirerende troepenaanvoerder, voorstander van de geleidelijke ontvoogding van Indonesië, voorstander óók van besprekingen met de Republiek. 'Regelrechte onderwerping', zo zou Spoor zich later in '46 uitdrukken, 'is niet meer van onze tijd.' 3 In zijn omgeving evenwel bevonden zich talrijke, evenals hij uit het Knil af

1 Tekst: a.v., p. 460 e.v. 2 Brief, 13 jan. 1946, van Helfrich aan de Booy, a.v., dl. III, p. 122. Notulen, 17 nov. 1946, van de vergadering van de Commissie-Generaal met de departementshoofden, a.v., dl. VI, p. 292.

759 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESlIl

komstige hoge officieren die wel degelijk een aggressiefbeleid voorstonden, en op dezen zou Spoor onvoldoende overwicht krijgen. 'Zijn zwakke punt', aldus ruim twee jaar later van Mook, 'is een zeker gebrek aan stabiliteit.' i

XCDe berichten over de Bersiap-acties hadden, zoals eerder opgemerkt, in de laatste maanden van '45 bij velen in Nederland alleen maar de wens gewekt om ten spoedigste met de Republiek af te rekenen - in januari '46 verschenen advertenties en aanplakbiljetten van een Stichting die zich noemde 'Indië in nood - geen uur te verliezen', en al die verontrusting bij een deel van de publieke opinie had een merkbaar effect op de Voorlopige Staten-GeneraaL Schermerhorn, Logemann, vier andere ministers (onder wie die van oorlog en van marine) gaven op 3 januari samen met van Mook aan negen leden van de Eerste en elf van de Tweede Kamer een vertrouwelijke uiteenzetting over de stand van zaken en de militaire plannen alsook over de denkbeelden die aan Attlee waren voorgelegd - die eerste samenkomst met die parlementariërs leidde op 7 januari tot een tweede, waar aan Schermerhorn en Logemann scherp verweten werd dat zij, terwijl toch de mogelijkheid van overleg met de Voorlopige Staten-Generaal had bestaan, geheel eigener beweging aan de Britse regering een plan hadden ontvouwd waarin, zij het op vrij lange termijn, de mogelijkheid van een onafhankelijk worden van Indonesië was opgenomen. Een week later, 14 januari, leed Logemann in de Voorlopige Tweede Kamer een duidelijke nederlaag: een meerderheid, bestaande uit alle liberalen, ARP'ers en CHU'ers en een deel van de RKSP'ers, gaf steun aan een voorstel van de RKSP'er Max van Poll dat het parlement, dat, zo werd gemeend, door het kabinet onvoldoende werd ingelicht, een eigen commissie van onderzoek naar Batavia zou zenden - wij komen op die commissie nog terug.

XCDeze oppositie ten spijt besloot het kabinet-Schermerhorn, dat er zeker van was dat het, als de vertrouwenskwestie werd gesteld, door de RKSPfractie niet in de steek zou worden gelaten, voort te gaan op de ingeslagen weg, ja het ging nog een stap verder dan het in december al had gedaan.

I Brief, 12 maart 1948, van van Mook aan Bee!, a.v., dl. XIII, p. 204.

760 [PDF]
DE REGERINGSVOORSTELLLEN VAN 10 FEBRUARI '46

Toen was het van mening geweest dat de vraag of Indonesië zich desgewenst van het koninkrijk kon afscheiden, te zijner tijd aan arbitrage kon worden onderworpen, nu werd, zulks op advies van van Maak, de zaak anders gesteld: die eventuele arbitrage zou niet betrekking hebben op de vraag of maar op de vraag wanneer dat afscheidingsrecht zou worden erkend. Een belangrijk punt in het onderhandelingsaanbod dat aan het kabinet-Sjahrit zou worden voorgelegd! Overigens besloot het kabinet, ten aanzien van de volksvertegenwoordiging voorzichtiger (en zorgvuldiger) te opereren dan het in december had gedaan: het gehele aanbod werd op 7 februari kenbaar gemaakt aan beide Kamers van de Voorlopige Staten-Generaal die daartoe in geheime zitting bijeenkwamen. Er bestaat van die zitting geen verslag - wèl weten wij dat het verloop der discussies van dien aard was dat het kabinet menen mocht, de steun te hebben van een meerderheid der Kamerleden. In het Nederlandse perspectief hield zijn aanbod een stap in van historische betekenis: wat vóór de Tweede Wereldoorlog door geen minister ooit voor wenselijk was gehouden, wat het kabinet-Oerbrandy in de herfst van '42 uitdrukkelijk had afgewezen en wat drie jaar later als reactie op de uitroeping van de Republiek door het kabinet-Schermerhorn niet eens was overwogen, zou nu aan de Indonesische nationalisten worden aangeboden: erkenning, zij het niet onmiddellijk en met een slag om de arm (de arbitrage), van Indonesië's recht op zelfbeschikking.

XCDie regeringsvoorstellen waren voor de Indonesische nationalisten onaanvaardbaar, zulks om vijf redenen. Ten eerste werd de Republiek Indonesië niet genoemd. Ten tweede werd, zonder dat op een Rijksconferentie werd gewacht, door Nederland nu al geschetst hoede structuur van het nieuwe koninkrijk zou zijn. Ten derde zou Indonesië opgesplitst worden in een federatief geheel van deelstaten dat, zo meenden de nationalisten, Nederland rijke mogelijkheden zou bieden voor een verdeel-en-heers-politiek. Ten vierde werd de mogelijke onafhankelijkheid naar een tijdstip verschoven dat zo ver weg lag dat niemand er zeker van kon zijn dat het inderdaad tot die onafhankelijkheid zou komen. Ten vijfde werd die mogelijke onafhankelijkheid niet royaal aangeboden maar aan een door Nederland eenzijdig op te leggen opschortingsrnogelijkheid gebonden: de arbitrage.

761 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESI~

XCDoor van Mook die zich in Den Haag volledig had moeten concentreren op zijn streven om naar Indië te kunnen terugkeren met een aanbod dat wezenlijk verder ging dan wat Logemann in oktober in de Tijdelijke Tweede Kamer had verklaard, werd niet beseft dat dit aanbod voor de Indonesische nationalisten lang niet ver genoeg ging. Het werd hem, toen hij eind januari in Batavia terug was, onmiddellijk duidelijk gemaakt door al zijn naaste medewerkers en adviseurs, onder wie Idenburg, van der Plas, Abdoelkadir, alle departementshoofden (onder wie mr. J. E. van Hoogstraten en generaal Spoor) alsook door de Leidse hoogleraar Kraemer die jarenlang zendeling in Indië was geweest en nu uit Nederland was overgekomen. Hun gemeenschappelijk oordeel was dat op de door het kabinet gedachte basis geen akkoord met de nationalisten te verwachten was. 'Redenen daarvoor zijn', zo seinde van Mook op 31 januari aan Logemann',

XC'in de eerste plaats het gebrek aan ondubbelzinnige erkenning van zelfbeschikking aan het einde van de termijn welke door allen voor verdere opvoeding tot zelfstandigheid noodzakelijk wordt geacht. In de tweede plaats wekt het in de eerste plaats genoemde, gepaard aan een gedetailleerde uitwerking van de structuur tijdens de periode van opvoeding, de indruk dat in onze houding eigenlijk niets nieuws is gekomen en dat van onze kant opnieuween eenzijdig systeem van voogdijschap wordt overgelegd.'

XCVan Mook stelde een nieuwe regeringsverklaring voor die rekening hield met de bezwaren welke geopperd waren door allen die hij had geraadpleegd. Logemann hield zulk een nieuwe verklaring voor een onhaalbare zaak - hij stelde van Mooks voorstel in het kabinet niet eens aan de orde maar gaf deze verlof om, als hij de regeringsvoorstellen in Indië bekend maakte, ter inleiding daarvan 'een meer sprekend staatsstuk' wereldkundig te maken." In dat stuk wilde van Mook o.m. zeggen: 'Onafhankelijkheid en zelfbeschikking hebben in deze moeilijke dagen een stevig fundament nodig', en spreken van 'zelfbeschikking in onze tijd' 3 dat ging Logemann te ver: de woorden 'onafhankelijkheid' en 'in onze tijd' moesten verdwijnen." Doordat Logemanns telegram te laat in Batavia werd ontvangen, kwamen die gewraakte woorden toch voor in de inleiding die van Mook op 10 februari, de dag waarop de rege

I Tekst: a.v., dl. III, p. 331 e.v. 2 Telegram, 3 febr. 1946, van Logemann aan van Mook, a.v., p. 338. 3 Telegram, 8 febr. 1946, van van Mook aan Logemann, a.v., p. 372 e.v. • Telegram, 9 febr. 1946, van Logemann aan van Mook, a.v., p. 374.

762 [PDF]
TEGENVOORSTELLEN V AN DE REPUBLIEK

ringsvoorstellen in Den Haag en Batavia werden gepubliceerd, voor de radio uitsprak. Effect hadden zij niet.

XCZoals eerder vermeld, had het Knip Sjahrir na de vorming van zijn eerste kabinet gemachtigd om met Nederland te gaan onderhandelen. Het einddoel dat daarbij in het oog moest worden gehouden, was aan elke Indonesische nationalist duidelijk: een onafhankelijke Republiek die de gehele archipel zou omvatten. Niet dat dat einddoelonmiddellijk bereikt behoefde te worden! Het was denkbaar dat er een vorm van institutionele samenwerking zou komen tussen die Republiek en Nederland - bovendien besefte Sjahrir dat van feitelijke gezagsuitoefening door de Republiek voorlopig alleen sprake kon zijn op Java en Sumatra. Wat de Nederlandse regering op 10 februari aanbood, was evenwel, zoals van Mooks medewerkers en adviseurs hadden voorzien, onaanvaardbaar en werd door zovelen, vooralook door de linkse groeperingen, door de pemoeda-groepen en door de militaire leiding (en binnen die leiding vooral door opperbevelhebber Soedirman) beschouwd als een bewijs voor Nederlands wil om zijn greep op de archipel te behouden, dat Sjahrir het ontslag van zijn kabinet moest aanbieden. Soekarno evenwel hield rekening met het feit dat, met name gezien de houding van de Britten, het contact met Nederland niet afgebroken mocht worden - hij gaf Sjahrir, die immers zowel voor Nederland als voor Groot-Brittannië aanvaardbaar was, opdracht, een nieuw kabinet te vormen; het kwam op 12 februari tot stand, nadat Soekarno zijn goedkeuring had gehecht aan het tegenvoorstel dat de gehandhaafde minister-president aan van Mook en het kabinet-Schermerhorn zou voorleggen.

XCDat tegenvoorstel' hield in dat de Republiek zou worden erkend 'als draagster van de soevereine macht over het gebied van het voormalige Nederlands-Indië': die Republiek zou met Nederland 'op personeels-, financieel, economisch en ander gebied' afspraken maken welke de Nederlandse belangen 'op billijke wijze' zouden regelen; zij zou voorts 'voor een bepaalde periode' met Nederland 'een federatief verbond' aangaan; was een tot dat alles strekkende overeenkomst getroffen, dan

1 Tekst: a.v., p. 564 e.v.

763 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

zouden alle Nederlandse troepen uit Indië worden teruggetrokken en zolang over de overeenkomst werd gesproken, zou Nederland (dat inmiddels besloten had, de troepensterkte in Indië tot ca. vijf-en-zeventigduizend man op te voeren) alle troepenbewegingen staken en zou de Republiek aan de bescherming en de evacuatie van de geïnterneerden 'speciale aandacht schenken'.

XCOver dit tegenvoorstel viel, aldus van Mook, niet te praten. Alleen al de pretentie dat de Republiek de gehele I~donesische archipel zou vertegenwoordigen, was voor hem (men denke aan de deelstaten welker oprichting hij in Den Haag had voorgesteld) onaanvaardbaar. Sjahrir toonde daar begrip voor en dat viel hem niet moeilijk: mèt Soekarno was hij van mening dat, als de Republiek eenmaal Java en Sumatra omvatte, de van haar uitgaande politieke invloed zo sterk zou zijn dat, hoeveel en welke deelstaten van Mook ook in het leven zou roepen, uiteindelijk de pro-republikeinse krachten overal zouden triomferen. Met dat al wist hij dat hij voorzichtig moest manoeuvreren - hij versterkte zijn positie door, zoals eerder vermeld, de linkse groepering van Tan Malaka uit te schakelen en hij deed, zonder Soekarno of de leden van zijn kabinet erin te kennen, eind maart aan van Mook een geheim voorstel toekomen: Nederland hoefde in eerste instantie niet verder te gaan dan tot erkenning van het gezag van de Republiek over Java en Sumatra. Nadat hij dat voorstel had doorgegeven, lichtte hij Soekarno en zijn kabinet in.

XCTussen zijn denkbeelden en die van het kabinet-Schermerhorn gaapte dus een brede kloof. Was deze te overbruggen? Clark Kerr drong er op aan en van Mook, aannemend dat Indonesische onderhandelaars altijd zouden beginnen met te overvragen, hield het niet voor onmogelijk. Trouwens, wat was het alternatief? Werd geen overeenstemming bereikt, dan zou vroeg of laat gevochten moeten worden. Afgesproken werd dat een delegatie van de Republiek, bestaande uit twee ministers en de secretaris van het kabinet, mèt van Mook naar Nederland zou vliegen om er met de regering te onderhandelen. Had dat zin? Nauwelijks. Met de op 17 mei te houden eerste algemene verkiezingen in zicht kon die regering zich bezwaarlijk binden en bovendien lagen het Nederlandse en het Indonesische standpunt veel te ver uit elkaar. Drees noemde in de eerste vergadering welke het kabinet-Schermerhorn op 10 april in aanwezigheid van van Mook en Idenburg aan de Indonesische voorstellen wijdde', alleen al de vorm waarin de Indonesiërs de zaak wilden gieten,

XCI Notulen:

764 [PDF]
NAAR DE HOGE VELUWE-CONFERENTIE

'politiek onaanvaardbaar': Nederland zou met 'de regering van de Republiek Indonesië' een overeenkomst moeten sluiten - 'dit zou', zei hij, 'in Nederland de zaak doen barsten': het zou in strijd zijn met de Grondwet en met alle uitspraken waarin de regering een overeenkomst met de Republiek had afgewezen. Hoogstens, aldus Drees, zou de Nederlandse regering een eenzijdige verklaring kunnen afleggen waar de Indonesiërs een eigen verklaring tegenover zouden kunnen stellen, en bij dat alles zou de Republiek Indonesië alleen voor Java kunnen optreden en 'dus juister de 'Republiek Java' kunnen heten.' Aldus ook Logemann. Van Mook en Idenburg stelden daar tegenover dat die twee verklaringen niets zouden uithalen en dat Nederland er niet aan kon ontkomen, de 'Republiek Indonesië' te erkennen. Drees maakte nog een beperking: kon Nederland niet de toezegging dat een federatiefIndonesië het recht had, uit het koninkrijk te treden, intrekken? Van Mook hield dat, 'gezien het natuurlijke wantrouwen in onze bedoelingen', voor onmogelijk.

XCEr volgde, daags daarna, een tweede vergadering", waar een door Logemann en van Mook opgesteld concept voor de door Nederland af te leggen verklaring ter tafel lag. Daarin zou de Nederlandse regering verklaren, 'een autonome republiek' (niet: 'de Republiek Indonesië') 'te beschouwen als een integrerend deel van het overeenkomstig haar verklaring van 10 februari I946 als deelgenoot in het koninkrijk langs constitutionele weg tot stand te brengen federatief Gemenebest Indonesië'; 'het huidige de facto-bewind' zou erkend worden 'als het bestuur over Java met uitzondering van de daar thans onder het gezag van het Geallieerd militair bestuur staande gebieden' (Batavia, Buitenzorg, Bandoeng, Semarang en Soerabaja, al deze plaatsen met hun naaste omgeving). Voor minister Ringers ging dat te ver (hij kon 'nog niet verwerken dat wij de facto de Republiek Indonesië zouden erkennen') en ook zijn ambtgenoot van Schaik had bezwaren ('hetgeen wij nu gaan doen, betekent dat wij de zaak uit handen geven aan een organisatie die er niet tegen opgewassen is') maar van Mook wees er op dat men met de positie van de Indonesische delegatie rekening moest houden: 'Het redden van hun gezicht bestaat uit het noemen van de Republiek' (dat was niet geheel juist: niet de Republiek Indonesië zou genoemd worden maar 'een autonome republiek'), 'waarna deze verdwijnt in het Gemenebest.'

XCDe af te leggen verklaring werd door het kabinet goedgekeurd en vervolgens toonden Attlee en zijn minister van buitenlandse zaken Bevin

XCI Notulen: a.v., p. 100

765 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

zich in een op 12 april gehouden bespreking met Schermerhorn, Logemann, van Kleffens, ambassadeur Michiels en van Mook' ingenomen over het feit dat de Nederlandse regering het woord 'republiek' had aanvaard. Bevin voegde daaraan toe dat Groot-Brittannië de Nederlandse strijdkrachten zou blijven uitrusten en dat de Britse strijdkrachten tot het einde van het jaar in Indië zouden blijven, zij het dat zij niet tegen de Republiek zouden optreden - dat was 'not part oj our war commitment and Parliament would not tolerate such action.'

XCTwee dagen later, 14 april' 46, begonnen op het, op het landgoed de Hoge Veluwe gelegen, zwaarbewaakte jachtslot Sint Hubertus de Nederlands-Indonesische besprekingen - besprekingen met een delegatie van de door het kabinet zo uitdrukkelijk afgewezen Republiek Indonesië! Romme die voor het koninkrijk, juist omdat, zo vertrouwde hij, Indië er deel van zou blijven uitmaken, een belangrijke plaats in de wereld weggelegd zag (hij had in '45 enkele malen over 'het Nederlands imperium' geschreven), wijdde er in De Volkskrant een hoofdartikel aan, waar 'De week der schande' als kop boven stond: voor Drees maar ook voor anderen een aanwijzing te meer dat in Nederland de oppositionele krachten niet moesten worden onderschat.

XCDagenlang werd op de Hoge Veluwe van gedachten gewisseld. Er werd niets bereikt. Zo scherp kwamen de standpunten tegenover elkaar te staan dat Schermerhorn in de derde samenkomst (14 april)? op de mogelijkheid van een militair conflict wees - een conflict 'met alle bitterheid van dien en met als gevolg een achteruitzetting voor Nederland en Indonesië beide voor wellicht tientallen jaren'. 'Niet dan met bloedend hart zouden wij', aldus de minister-president, 'hiertoe overgaan doch wij zouden er toe gedwongen kunnen worden' - de minister van de Republiek die antwoordde, zei 'dat men van zijn kant de alternatieven zeer wel beseft.' Van Mook poogde de zaak nog te redden door op de r yde aan het Nederlandse kabinet voor te stellen dat 'de regering der Republiek' betrokken zou worden bij het algemeen bestuur over Indië - het denkbeeld werd afgewezen en hij begaf zich teleurgesteld voor een bezoek naar Londen, maar niet dan nadat hij aan de Raad van departementshoofden in Batavia had bericht dat, als de onderhandelingen op niets zouden uitlopen, 'het kabinet als alternatief voortzetting van de militaire actie op Java [had] aanvaard' 3 de kabinetsnotuien maken daar geen7

I Verslag: a.v., p. 109 e.v. 2 Verslag: a.v., p. 125 e.v. 3 Telegram, 15 april 1946, van van Mook aan de Indische regering (a.v., p. 134-35).

766 [PDF]
DE HOGE VELUWE-CONFERENTIE

melding van, wèl had Schermerhorn er, zoals bleek, in de derde bespreking op gezinspeeld.

XCIn de laatste samenkomsten. op de Hoge Veluwe kwam ook nog Soekarno's positie ter sprake - 'een bijzonder moeilijk punt', zei Logemann in de kabinetsvergadering van 23 april.' 'Een erkenning van de Republiek op de wijze als besproken, is in Nederland zeker wel te verdedigen', zo lichtte hij dat toe (die zeer beperkte erkenning was door de delegatie van de Republiek met beslistheid afgewezen), 'doch een erkenning van Soekarno nimmer.' Er zou van Nederlandse zijde dus gevergd worden dat de Republiek haar president, die tevens haar inspirator en haar symbool was, zou laten vallen.

XCOp 24 april werd de Hoge Veluwe-conferentie beëindigd. De Republikeinse delegatie vertrok naar Djokja 'met', zo constateerde Schermerhorn-, 'niets in handen, geen protocol, slechts een stel notulen." Korte tijd later, in mei, schreef Logemann eigenhandig het concept voor een instructie aan van Mook" waarin in punt 3 werd herhaald dat Soekarno in geen enkel regeringsambt ooit zou worden erkend en waarvan punt 5 luidde:

XC'Indien de pogingen om tot overeenstemming te komen ten aanzien van het neerleggen der wapenen en de deelneming der republikeinse nationalisten aan de Rijksconferentie definitief falen, zal tot gewapende actie tot herstel van het wettig gezag worden overgegaan. De luitenant-gouverneur-generaal besluit daartoe niet dan op machtiging van de Nederlandse regering.'

XCDie instructie werd aan van Mook toegezonden - zulks lag in de lijn van het in november' 45 genomen besluit van het kabinet-Schermerhorn, de troepenmacht in Indië tot ca. vijf-en-zeventigduizend man uit te breiden.

Borneo / de Grote Oost

XC

XCWij schreven tot dusver vrijwel uitsluitend over wat zich in het eerstewaren geweest en daar aan het illegale werk hadden deelgenomen, naar Indonesië konden vettrekken, onder hen Setyadjit. 4 Tekst: NIB, dl. IV, p.

I Notulen: a.v.,p. 159 e.v. 2 A.v. 3 Schermerhorn bevorderde dat mèt de delegatie ook enkele Indonesische nationalisten die tijdens de Duitse bezetting in Nederland

767 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË Ii DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ZUIDCHINESE ZEE INDISCHE OCEAAN 'cocos';~EILANDEN 1000 km III, Nederlands-Indiët çq ç-rçsti Ten westen van de rode stippellijn ligt het deel van Nederlands-Indië dat onder de Britten, ten oosten het deel dat onder de Australiërs viel, De namen van steden en eilanden die eind '46 onder effectief Nederlands gezag stonden, zijn rood gedrukt,

768 [PDF]

.' o lAKAN Q o.ATANIM13AR1/ EILANDEN lP cz> " 'D FLOJ~RE~S?). ~6'<7CJ5aIi~~. ~'~VTIMOR ~OEM13A NED. Koepang. TIMOR .!)

769 [PDF]

halfjaar na Japans capitulatie op Java en Sumatra heeft afgespeeld (de twee hoofdeilanden welke onder Mountbatten vielen, die daar drie divisies aan land had gezet) - nu richten wij de aandacht op wat zich afspeelde in de gebieden die aan het Australische leger waren toegewezen: Borneo en de Grote Oost. Daar bevonden zich, zoals eerder vermeld, in november '45 compagnieën van het Knil in Balikpapan, Bandjermasin en Pontianak (Borneo), in Makassar en Menado (Celebes) en voorts op Ambon, op Nederlands-Timor en in Nieuw-Guinea. Wij laten Nieuw-Cuinca vooreerst terzijde - het Nederlandse gezag was er in '44 hersteld en de handhaving van dat gezag vormde geen probleem. Elders in de Grote Oost alsook op Borneo (zie kaart III op de pag.'s 768-769) bleek het herstel wèl een probleem te vormen, uiteraard niet wat de Japanners betrof (zij werden ten getale van ca. honderdzeventigduizend man in door de Indonesiërs ontruimde gebieden geconcentreerd waar zij voor de eerste twee maanden levensmiddelen meekregen en vervolgens hun eigen voedsel aanplantten en vanwaar zij in '46 met Amerikaanse schepen werden gerepatrieerd") maar alleen wat de Indonesiërs aanging. Slechts op de Molukken en op de minder ontwikkelde . eilanden elders in het oosten van de Grote Oost deed zich dat probleem niet voor, zo op Soemba en Flores alsook op het meer westelijk gelegen Boeton. Voor laatstgenoemde drie eilanden verscheen in oktober en november '45 de mijnenveger 'Abraham Crijnssen' onder commando van luitenant-ter-zee eerste klasse S. Dobbenga, die eerst naar ZuidCelebes, Zuidoost-Borneo (daar deden zich geen moeilijkheden voor) en Bali was gevaren - hij bracht naar Flores uit Makassar ca. tachtig paters en zusters over die op Celebes geïnterneerd waren geweest; bij Boeton was, zo vertelde hij later, 'de bevolking enorm enthousiast ... De sultan

XC1 Ten tijde van de capitulatie bevonden zich naast die ca. honderdzeventigduizend Japanners op Borneo en in de Grote Oost ruim tachtigduizend op Java en op Sumatra bijna negentigduizend. Van hen allen werd vóór april '46 ca. de helft gerepatrieerd (bijna drieduizend die van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid werden verdacht, werden vastgehouden). De overigen werden nog ongeveer een jaar lang gebruikt voor werk in de havens en bij het herstel van wegen, op Sumatra ook voor bewaking van de aardolie-installaties bij Palembang. Er zijn in totaal niet minder dan ca. zes miljoen Japanse militairen en burgers naar hun land teruggevoerd, de meesten in '45, '46 en '47. De Russen daarentegen hebben de door hen in de door het Rode Leger bezette gebieden aangetroffen meer dan een miljoen Japanners eerst naar werkkampen in de Sowjet-Unie gevoerd en van daaruit zijn de laatste Japanners pas in '57 gerepatrieerd; van hen waren bijna zeventigduizend omgekomen en ca. veertigduizend invalide geworden. 77

770 [PDF]
DE TOCHT VAN DE 'CRI]NSSEN'

schreed mij tegemoet en wij gingen naar zijn kraton. De vlag werd gehesen en het Wilhelmus werd erbij gezongen.' 1 Op het benoorden Madoera liggende eiland Bawean evenwel had Dobbenga andere eerste indrukken opgedaan: 'Alles was daar rood-wit.' 2 Ook op Bali was er sprake van verzet" - het Nederlandse gezag, door een Nica-detachement uitgeoefend, ging er steunen op twee Knil-bataljons. Zo ook in Pontianak (West-Borneo). Van hier hadden de Japanners zich naar Brits-Borneo teruggetrokken en het gevolg was dat het Australische detachement dat er in de tweede helft van oktober '45 arriveerde, maar twee dagen aan land bleef - nadien ging een met de (uit Europa gearriveerde) mijnenlegger 'Willem van der Zaan' aangevoerde Knil-compagnie er de gezagdragers van de Nica beschermen; dezen vonden steun bij de Chinezen en de Dajaks maar onder de overige Indonesiërs bleek de Republiek vele aanhangers te hebben.

XCNiet anders was de situatie op delen van Celebes.

XCIn de Minahassa ging begin oktober '45 een Australische compagnie en twee weken later een compagnie van het Knil aan land - een deel van laatstbedoelde compagnie kwam begin '46 in opstand.'

XCIn Makassar (Zuid-Celebes) tolereerden de Australiërs aanvankelijk de Republikeinse agitatie en toen de Australische commandant enige tijd later steun ging verlenen aan de Nica, bleven communisten onder de Australische militairen op allerlei wijzen hulp bieden aan de Republikeinen - zij speelden hun o.m. wapens in handen. Ook in het binnenland77

t Getuige S. Dobbenga, dl. VIII c, p. 1009. 2 A.v., p. 1008. 3 Er lagen daar ca. vierduizend Japanse militairen. Toen de 'Crijnssen' er eind oktober arriveerde, wapperde overal de rood-witte vlag. Slechts door de Japanse commandant aan zware mishandelingen bloot te stellen wist Dobbenga te bereiken dat deze opdracht gaf te verhinderen dat zijn troepen hun wapens aan de Balinezen afstonden - Dobbenga liet dat controleren 'en zoals ik het altijd met de Japanners heb meegemaakt, tot op de spijker en de schoen was alles er.' Enkele dagen later werd een deel van de Japanners door Balinezen overvallen en met de toen buitgemaakte wapens gingen groepen aan boord van prauwen die op de 'Crijnssen' afvoeren. 'Ik heb er even de wapens op gezet', aldus Dobbenga, 'en toen waren ze wel heel gauw weg ... Het was een kwestie van even intimideren.' (a.v., p. 1009). Uiteraard betekende dit niet dat op het eiland sprake was van een effectief herstel van het Nederlandse gezag. • Dat deel schaarde zich in februari '46 aan de zijde van de Republiek. Voordat generaal Spoor met een andere eenheid van het Knil en met een aantaloorlogsvrijwilligers in maart aankwam, was de rebellie door het resterende deel van de compagnie al bedwongen. Samen met de directeur van het departement van binnenlands bestuur, dr. W. Hoven, wist Spoor de onrust geheel te bezweren. Nadien verklaarden de inheemse volkshoofden zich bereid met Nederland samen te werken.

771 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

van Zuid-Celebes was het verzet tegen het herstel van het Nederlandse gezag vrij algemeen. Zo groot was de invloed die van de aanhangers van de Republiek uitging (als hun voornaamste woordvoerder trad dr. G. S. I. I. Ratoe Langie op die door Soekarno tot gouverneur van Celebes was benoemd en die met Japanse hulp van Java had kunnen oversteken), dat midden november '45 aan de Australische commandant een verzoekschrift werd aangeboden waarin verklaard werd dat Celebes deel was van de Republiek en waarin erop werd aangedrongen dat door Australië de beginselen van het Atlantisch Handvest zouden worden toegepast; het verzoekschrift was door bijna vierhonderd Indonesiërs: vorsten, andere volkshoofden en leiders van religieuze groeperingen, ondertekend. De Australiër legde het terzijde en ging korte tijd later op instructie van zijn regering (die harerzijds, zoals eerder vermeld, onder druk stond van het Britse Labour-bewind) eisen dat alle inheemse gezagdragers de Nica zouden erkennen. Een deel van die gezagdragers deed dat vervolgens - anderen weigerden en het kwam in het gebied van Palopo tot langdurige gevechten met Knil-militairen.

XCOp 1 februari' 46 werd het gezag in Makassar overgenomen door de commandant van een Britse (weer hoofdzakelijk uit Brits-Indiërs bestaande) brigade die uit Saigon (Frans-Indo-China) was gearriveerd. De Nica kreeg nu de gelegenheid, krachtiger in te grijpen: Ratoe Langie werd met enkele medestanders gearresteerd en naar een eiland bij NieuwGuinea gedeporteerd. Sommige vorsten en volkshoofden zwaaiden vervolgens om en gingen met de Nica samenwerken, anderen handhaafden hun onverzoenlijke houding; dat laatste gold ook voor de Indonesische pemoeda-groepen die zich inmiddels hadden gevormd - hoe de situatie zich eind '46, nadat de pro-Republikeinse Partai Nasional Indonesia, de PNI, in september verboden was, toespitste en hoe dat toen leidde tot een 'contra-terreur' van Nederlandse zijde ('de Zuid-Celebes-affaire'), zullen wij later in dit hoofdstuk beschrijven.

De oorlogsvrijwilligers ingezet

XC

XCVan de 24 bataljons oorlogsvrijwilligers waren, zoals wij eerder beschreven, 19 samen met de mariniersbrigade (minus één bataljon) op Malakka ondergebracht omdat Mountbatten ze niet tot Java en Sumatra had willen toelaten, zolang er geen besprekingen werden gevoerd tussen de regeringen van Nederland en van de Republiek. In het eerste kwartaal van 77

772 [PDF]
MOEILIJKHEDEN IN SINGAPORE

'46 ging de Britse opperbevelhebber zijn houding WIJZIgen. Om te beginnen kwam toen vast te staan dat de laatste Australische militairen per I maart de archipel zouden verlaten - Mountbatten besefte dat hun plaats door Nederlandse militairen moest worden ingenomen. Voorts was van belang dat de Nederlanders mede op advies van Clark Kerr tot besprekingen met de regering van de Republiek waren overgegaan, en tenslotte moest Mountbatten er rekening mee houden dat zijn drie divisies tegen het einde van '46 geheel zouden zijn teruggetrokken. Dan zou ook zijn uitoefening van het oppergezag eindigen - redelijk was het dat voordien Nederlandse eenheden aanwezig zouden zijn om de plaats van de Britse divisies in te nemen.

XCBegin februari '46 werd een eerste bataljon oorlogsvrijwilligers van Malakka naar Banka overgebracht. Andere bataljons (of delen van bataljons) landden op Lombok en op Bali. Op Java kwamen de eerste in de eerste helft van maart aan, gevolgd door andere alsmede door de mariniersbrigade-van eind maart af waren er geen Nederlandse troepen meer op Malakka. Bij het vertrek uit Malakka deden zich overigens allerlei moeilijkheden voor. Inheemse havenarbeiders kwamen niet opdagen, zodat de oorlogsvrijwilligers zelf voor het laden moesten zorgen, en de gezagvoerders van de Britse schepen die een deel van de troepen vervoerden (er werden ook Nederlandse schepen gebruikt), weigerden reserve-munitie en benzine aan boord te nemen - hun reserve-munitie kregen de oorlogsvrijwilligers tenslotte toch mee.

XCLeerde dit gebeuren hun dat de inheemsen op Malakka en de Britse autoriteiten er weinig voor voelden, bij het vertrek van de Nederlandse oorlogsvrijwilligers behulpzaam te zijn, op de meeste punten waar zij aankwamen, bleek hun dat hun komst niet alle Indonesiërs welkom was. Die laatste ervaring deden ook de 5 bataljons oorlogsvrijwilligers op die na eind maart rechtstreeks uit Nederland in Indië arriveerden - drie in Batavia, één in Semarang, één in Soerabaja; in laatstgenoemde stad waren eerder, nl. in maart, ter latere vervanging van de 5 th Indian Division de mariniersbrigade en een landmachtbrigade aangekomen.'

XCZo kregen de oorlogsvrijwilligers van het eerste bataljon dat bij Batavia ingezet zou worden, van de Indonesiërs een ontvangst die gekenmerkt werd door onverschilligheid. Die vrijwilligers brachten eerst een nacht in een doorgangskamp in Tandjong Priok door (waar zoals vermeld, geen

I Op Sumatra, nl. in Medan, Padang en Palembang, verschenen de eerste Nederlandse eenheden pas in oktober '46: combinaties van bataljons oorlogsvrijwilligers en van inmiddels gevormde Knil-bataljons.

773 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

enkele Indonesische havenarbeider aan het werk was). 'De volgende dag', aldus een oorlogsvrijwilliger',

XC'ging het in convooi ... dwars door Batavia naar ... de zuidoostelijke rand van Meester Corrielis. De Hollanders dachten als bevrijders te worden binnengehaald. Toen ze de stad binnenreden, juichten ze, zwaaiden naar de bevolking en sommigen strooiden met de pas ontvangen sigaretten, zoals ze dat de Geallieerde bevrijders hadden zien doen. Maar de stad zag er leeg, verwaarloosd en vervallen uit en de weinige Indonesiërs die zich op straat vertoonden, reageerden in het geheel niet op ons gejuich.'

XCNiet anders was het in Semarang. De inheemse bevolking zag de vrachtauto's met de eerste Nederlandse militairen, aldus een verslag, 'zonder enig enthousiasme langs rijden, de houding was van onverschillig tot stug' en die militairen voelden zich de eerste weken 'als een kat in een vreemd pakhuis.' 2

XCSpoedig eisten de acties alle aandacht op.

XCDe eenheden van het Indonesische leger en de pemoeda-eenheden hadden, nadat in november '45 de gevechten in Soerabaja en in december die bij de evacuatie van de kampcomplexen Ambarawa en Banjoebiroe waren geëindigd, de Britse divisies over het algemeen met rust gelaten, maar na de aankomst van de bataljons oorlogsvrijwilligers wijzigden zij hun tactiek: deze bataljons en de inmiddels gevormde Knil-bataljons werden van meet af aan aangevallen, zulks vooral in nachtelijke acties. 'In alle steden' (bedoeld worden Batavia, Buitenzorg, Bandoeng", Sernarang en Soerabaja), aldus een geschiedenis van de bataljons oorlogsvrijwilligers, 'werd in meer of mindere mate gevochten en vrijwel iedereen: infanterist, schrijver, kok of chauffeur, deed dienst in de frontsector.' 4 In die steden hadden de Indonesische militairen alle gelegenheid om zich te verbergen - met verlof van Christisons opvolger gaf generaal Spoor derhalve opdracht, de stadsgedeelten waar zich Indonesische militairen

XC1 Aangehaald in J. A. A. van Doorn en W. J. Hendrix: Het Nederlands-Indonesisch confiia. Ontsporing van geweld (derde druk, 1985), p. 270 (verder aan te halen als: van Doorn en Hendrix). 2 Tussen sawahs en bergen. Het leuen van de soldaat in de Tijger brigade (1950), p. 9. 3 Begin april werd een gemengde brigade van Knil- en Koninklijke Landmacht-eenheden door de lucht naar Bandoeng vervoerd en enige tijd later, nadat op de Grote Postweg tussen Batavia en Bandoeng bepaalde steunpunten waren gevestigd, kon men er toe overgaan om periodiek convooien die door pantserwagens en vliegtuigen geëscorteerd werden, dit gedeelte van de Grote Postweg te laten afleggen. 4 (Dep. van defensie, Hoofdkwartier van de Generale Staf, Sectie Krijgsgeschiedenis) B. C. Cats: De LIB's [Light Infantry Battalions} in de tropen (1961), p. 13.

774 [PDF]
'ALS EEN KAT IN EEN VREEMD PAKHUIS'

bevonden, van dezen te zuiveren en stellingen in te nemen die buiten de bebouwde kommen lagen. Soms lukte dat vrij vlot, soms waren er hevige gevechten voor nodig.

XCZagen president Soekarno en de ministers van Sjahrirs tweede kabinet de aankomst van de Nederlandse versterkingen op Java als een aanwij zing dat Nederland voornemens was, vroeg of laat een grote aanval op de Republiek te ondernemen en de gebieden die om Batavia, Buitenzorg, Bandoeng, Semarang en Soerabaja bezet werden, als uitgangsstellingen daarvoor te gebruiken? Wij weten het niet. Dat de Nederlandse regering grootscheeps militair ingrijpen overwoog, was hun bekend - de Indonesische delegatie had immers de notulen van de Hoge Veluwe-conferentie meegebracht. Trouwens, dat die optie door de Nederlanders overwogen werd, lag voor de hand, zij het dat zij voorlopig in reserve zou blijven. Aan niet-Indonesische kant lag immers het oppergezag over Java (en Sumatra) niet bij de Nederlanders maar bij Mountbatten en hij en zijn regering wensten dat met de Republiek werd onderhandeld. Van Mook evenwel kon na de mislukking van de Hoge Veluwe-conferentie in staatkundige zin op Java niets ondernemen, te minder omdat zijn voorstel, de Republiek bij het algemeen bestuur over Indië te betrekken (Mountbatten zou dat denkbeeld alleen maar hebben toegejuicht), door het kabinet-Schermerhorn was afgewezen.

XCNiets doen dus? Dat hield de landvoogd voor steriel en gevaarlijk (de situatie zou er alleen maar verder door afglijden) en zulk een passiviteit was ook in strijd met zijn voorliefde om in grote schema's te denken. In november '45 had hij overwogen, Java tijdelijk terzijde te laten en zich vooreerst op delen van de Buitengewesten te concentreren, en in december had hij aan het kabinet het denkbeeld voorgelegd, in Indië toe te werken op een federatie van deelstaten waarvan de Republiek er één zou zijn. Met die Republiek was geen overeenstemming bereikt - zij had bij monde van Sjahrir Java en Sumatra voor zich opgeëist. Kon de staatkundige opbouw van wat uiteindelijk een federatief Gemenebest moest worden, dan wellicht elders beginnen?

775 [PDF]

Malina / Den Pasar

XC

XCTot het begin van die staatkundige opbouw kon het uiteraard niet komen, zolang het hoogste gezag over Borneo en de Grote Oost niet bij Nederland berustte, maar midden mei '46 mocht van Mook aannemen dat de overdracht van dat gezag (dat na het vertrek der Australiërs bij Mountbatten berustte) niet lang op zich zou laten wachten. Op 21 mei zei hij in een radiotoespraak o.m.: 'De regering acht thans, in afwachting van de ontwikkeling van zaken op Java en Sumatra, het ogenblik gekomen voor georganiseerd overleg met die gedeelten van de bevolking die zich vrij kunnen uitspreken.' 1 Vier dagen later, op 25 mei, ging Mountbatten er in een met van Mook in Singapore gehouden conferentie akkoord mee dat zijn gezag over Borneo en de Grote Oost op 15 juli zou eindigen. In grote haast werd vervolgens door van Mook en zijn medewerkers een conferentie van vertegenwoordigers van Borneo en de Grote Oost voorbereid die op 16 juli in het bergoord Malino (Zuid-Celebes) zou worden geopend.

XCWie zouden die vertegenwoordigers zijn?

XCAlleen in de Minahassa, op Ambon en op Bali was sprake van een verkiezing: in de Minahassa door een kort tevoren ingestelde Voorlopige Vertegenwoordigende Raad welks leden (hoofdzakelijk volkshoofden die zich onder de Nica geschaard hadden) overigens allen door de Nederlandse resident waren benoemd, op Ambon door de gekozen Molukkenraad, op Bali door een Adviesraad. Elders waren het de Nederlandse bestuursambtenaren die aan Batavia berichtten, welke personen huns inziens voor deelneming aan de conferentie in aanmerking kwamen. Onder hun kandidaten waren pro-Republikeinse figuren - dezen werden evenwel uit de groep die Zuidoost-Borneo zou vertegenwoordigen, volledig geweerd juist omdat de Republiek daar een sterke aanhang had. Van Mook maakte de definitieve selectie samen met de directeur Binnenlands Bestuur dr. Hoven (die tot algemeen regeringscommissaris voor Borneo en de Grote Oost zou worden benoemd) en met twee Indonesiërs: de Ambonnees J. Tahija en de pas-benoemde Sultan van Pontianak, Hamid II Alkadri. Laatstgenoemde had de Koninklijke Militaire Academie in Breda doorlopen en was in het Knil tot de rang van kolonel opgeklommen, Tahija, oorspronkelijk onderofficier, was er kapitein in geworden. Beiden waren intelligent maar terwijl Tahija een rustige en

1 Aangehaald in dl. IV, p. 315.

776 [PDF]
DE MALINO-CONFERENTIE

solide figuur was, had Sultan Hamid, die in sommige Nederlandse kringen 'Sultan Max' werd genoemd, de neiging tot een zwierig leven. Hij was de enige overlevende telg uit de door de Japanners uitgeroeide Arabische sultansfamilie van Pontianak, had er weinig voor gevoeld met de sultanswaardigheid te worden bekleed maar had deze tenslotte onder pressie van van Mook aanvaard.

XCEen week lang waren in Malino negen-en-dertig vertegenwoordigers van Borneo en de Grote Oost bijeen. Zij zonden koningin Wilhelmina een telegram om haar te bedanken voor de 7 december-toespraak en schaarden zich voorts eenstemmig achter het door van Mook in zijn openingstoespraak toegelichte denkbeeld om van Indonesië een federatie van staten te maken. Welke en hoeveel? Men kon tot de vorming van vele kleine maar ook van slechts enkele grote overgaan. De vertegenwoordigers van de Zuid-Molukken wilden graag een eigen deelstaat oprichten maar werd dat denkbeeld aanvaard, dan zou men vele deelstaten krijgen. Conform de denkbeelden van van Mook voelde een grote meerderheid van de deelnemers aan de conferentie daar niet voor: buiten Java en Sumatra zouden twee deelstaten voldoende zijn, namelijk de deelstaat Borneo en de deelstaat de Grote Oost. Hoe die deelstaten zouden worden ingericht, zou op een tweede conferentie besproken moeten worden.

XCVoordat wij nu verder gaan, willen wij opmerken dat de vorming van een deelstaat Borneo niet mogelijk bleek- men was er eenjaar na Malino niet verder gekomen dan tot de oprichting van wat wij hier en straks elders 'een sub-deelstaat' willen noemen: West-Borneo, het gezagsgebied van Sultan Hamid.

XCDe deelstaat de Grote Oost kwam wèl van de grond.

XCDe door de conferentie van Malino aanbevolen tweede conferentie werd in december '46 gehouden in Den Pasar, de hoofdplaats van Bali. Er waren inmiddels in de dertien autonome gebieden waarin het gouvernement de Grote Oost had ingedeeld, raden ingesteld, welker leden allen op voordracht van het Binnenlands Bestuur waren benoemd. Allen ledepoppen ? Geenszins: er waren figuren onder van wie het Binnenlands Bestuur wist dat zij aan de zijde van de Republiek stonden. Die raden kozen vijf-en-vijftig deelnemers voor de Den Pasar-conferentie en aan hen voegde de landvoogd vijftien toe. Er kwamen dus in Den Pasar zeventig personen bijeen. Zij besloten er, de landvoogd aan te bevelen, de nieuw op te richten deelstaat 'de staat Oost-Indonesië', Negara Indo nesia Timoer, te noemen, welke staat het Indonesia Raya als volkslied zou hebben - het nationale Indonesische lied dat volkslied van de Republiek

777 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

was geworden. Dat was niet het enige teken van sympathie met die Republiek: aandrang van het gouvernement om Nieuw-Guinea, hetwelk de Nederlandse regering in die tijd als kolonisatiegebied voor de Indische Nederlanders zag, buiten Oost-Indonesië te laten vallen werd afgewezen en toen een aanbeveling voor een president van de nieuwe staat moest worden opgemaakt, kreeg de laatste voorzitter van de inmiddels verboden Partai Nasional Indonesia op Zuid-Celebes, de jurist Tadjoeddin Noor, bijna de helft van de stemmen; aanbevolen werd de benoeming van een lid van de Balinese bestuursaristocratie, van '24 tot '42 een conservatief lid van de Volksraad, Tjokorde Gde Rake Soekawati.

XCDe Den Pasar-conferentie eindigde op 24 december '46. Een week later, op Oudejaarsdag, stelde van Mook de Staat Oost-Indonesië in, samenvallend met de Grote Oost, 'behoudens', aldus de desbetreffende ordonnantie' "'dat nader zal worden beslist omtrent de indeling van het grondgebied van de huidige residentie Nieuw-Guinea en zijn verhouding tot de Staat Oost-Indonesië en de toekomstige Verenigde Staten van Indonesië.' Soekawati werd als president aanvaard en het gezelschap dat in Den Pasar bijeen was geweest, werd 'voorlopig vertegenwoordigend lichaam' - Soekawati breidde het nog met tien door hem benoemden uit. Vervolgens benoemde hij de Makassaarse handelsman Nadjamoeddin Daeng Malewa tot minister-president (Tadjoeddin Noor was voorzitter van het voorlopig vertegenwoordigend lichaam geworden) en deze kreeg tevens de portefeuille van economische zaken - die van financiën werd aan de Nederlander M. Hamelink toegewezen die in '42 bij zijn poging om van Java te ontsnappen in Japanse handen was gevallen en in Makassar was bevrijd.

XCMen kon Oost-Indonesië op dat moment bezwaarlijk als een reële staat zien - het was niet meer dan een aanloop daartoe. Zijn regering miste aanvankelijk belangrijke bevoegdheden (deze werden pas in de periode april-oktober '47 overgedragen) en van vrij politiek leven was geen sprake: op Zuid-Celebes, het volkrijkste en belangrijkste gebied, bestond totjanuari '48 de staat van oorlog en in delen daarvan, waaronder Makassar, bestond die zelfs tot juli '49 (op Bali tot juni '49 2). Tot diepeWerd dit soort hulp geweigerd, dan werden de weigeraars ter intirnidatie van alle overige Balinezen vermoord, 'gewoonlijk met slagwapens

1 Tekst: 1946, no. 143. 2 De situatie op Bali werd in september '47 nuchter geschetst in een in Batavia opgesteld rapport. Er was daar, aldus dit rapport, in de 'een uitgebreid cellensysteem' opgebouwd teneinde aan de rondzwervende guerrillastrijders inlichtingen te geven en hen van voedsel te voorzien.

778 [PDF]
OOST-INDONESIË OPGERICHT

ergernis van de nu onder hen geplaatste Nederlandse ambtenaren bleken voorts verscheidenen van de ministers onbekwaam te zijn en vierde het toespelen van goedbetaalde ambten aan familieleden en vrienden hoogtij. Schermerhorn en de overige leden van de Commissie-Generaal (waarover aanstonds meer) voerden in november '46 een eerste lange bespreking met de voormannen van de a.s. deelstaat Oost-Indonesië, van een aantal autonome gebieden aldaar en van de a.s. sub-deelstaat WestBorneo en, zo schreef Schermerhorn in zijn dagboek,

XC'wij werden het er na afloop van de vergadering als commissie over eens dat men veel beter met de mensen van de Republiek te doen kan hebben dan met de figuren die wij hierbij voor de constructie van deze staten naar voren hebben gehaald. Het is een weinig representatief en althans matig intelligent gezelschap, om over het karakter van een figuur als Nadjamoeddin, die tot eerste minister schijnt te zullen worden gepromoveerd, nog maar te zwijgen. Wij hebben met deze figuur de keuze tussen de gevangenis en de functie van minister-president: hij komt voor beide gelijkelijk in aanmerking. In dit opzicht is Sjahrir een volkomen ander mens. Nadjamoeddin is een gewone profiteur, die tegen welk geknoei dan ook in het minst niet opziet.' 1

XCNatuurlijk ontging van Mook de zwakke structuur van een staat als Oost-Indones~ë niet - hij troostte zich, dunkt ons, met de verwachting dat de euvels slechts van tijdelijke aard zouden blijken te zijn. In elk geval vervulde het hem met voldoening dat vooraanstaande Indonesiërs bereid waren mèt hem aan de geleidelijke opbouw van 'de Verenigde Staten van Indonesië' te beginnen (een duidelijk bewijs dat Nederland niet wenste dat in Indonesië de vooroorlogse verhoudingen zouden worden hersteld!) en dat zij van meet af aan van zekere zelfbewustheid blijk hadden gegeven; dat was al in Malino het geval geweest en hij had na afloop van die conferentie tegen een bezoeker gezegd dat zij een 'vol

XClijke manieren.' Aldus waren sinds november '46 honderdtwintig Balinezen om het leven gebracht en bijna honderdzestig zwaar gewond, 'onder de slachtoffers is ongeveer één derde vrouwen en kinderen.' De guerrillastrijders waren niet eenvoudig rovers, 'want zij ontlenen de verbreidheid van hun organisatie, naast intimidatie door terreur, aan de in de Balinese maatschappij aanwezige brandstof voor een sociale en nationale revolutie. De omstandigheden en onze eigen politiek van machteloosheid dragen ons reactie en onderdrukking op als laatste middel om te trachten er iets van terecht te brengen. Wij geven op Bali meer macht in handen van de in hoofdzaak conservatief-feodaal ingestelde zelfbestuurders dan wij ooit gedaan hebben en van plan waren.'(NIB, dl. XI, p. 516 e.v.). 1 Het dagboek van Schermerhorn, p. 121 (13 nov. 1946 en volgende dagen).

779 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

slagen verandering' in hem had teweeggebracht - 'vier-en-een-half jaar' (d.w.z. van begin '42 af) had hij 'voortdurend tegenslag gehad' maar Malino was gelukt en 'men moest eens geluk hebben om de tegenslag weer te kunnen dragen.'!

XCWas het wel zulk een groot succes? Logemanns opvolger mr. J. A. Jonkman gaf in de lente van '47 aan enkele van zijn hoofdambtenaren opdracht, aan de hand van alle uit Batavia ontvangen rapporten een nota te schrijven over de politieke verhoudingen in de eind '46 opgerichte deelstaat Oost-Indonesië. Er werd in dit in mei '47 afgesloten stukgeconstateerd dat de voorstanders van een federalistische opbouw eenvoudig niet opgewassen waren tegen de Republiek, 'omdat zij machteloos staan tegenover de Republikeinse propaganda.' Nederland had met OostIndonesië niet op voet van gelijkwaardigheid en vrijwilligheid een akkoord gesloten - neen, het 'volstond ... met de creatie van de staat bijwege van investituur' (van Mooks ordonnantie van 31 december '46). 'Hierdoor werd de staat Oost-Indonesië reeds bij zijn geboorte het stigma van minderwaardigheid opgedrukt.' Conclusie:

XC'Indien dus Oost-Indonesië een tweede-rangs-staat is, dan is ook zijn regering een tweede-rangs-ftguur en kan de heer Soekawati onmogelijk op één lijn worden gesteld met de heer Soekamo die als gelijkwaardige figuur staat tegenover de Landvoogd, terwijl de heer Soekawati slechts als diens vazal kan worden aangemerkt."

XCBegin juli '47 legde Schermerhorn eenzelfde oplme vast. Geërgerd door het feit dat het kabinet-Beel in een regeringsverklaring de deelstaat Oost-Indonesië en de sub-deelstaat West-Borneo in één adem had genoemd met de Republiek Indonesië, schreef hij over de machthebbers in Den Haag:

XC'Dat zij het voorstellen alsof het oordeel van deze beide staten zulk een groot gewicht in de schaal heeft gelegd, is eigenlijk misselijk. Zij kunnen uitstekendzeiden dat die drie letters de afkorting waren van Negara Ikoet Toean, de 'Volg-demeester staat'. (Anth. Reid: The Indonesian National Revolution, p.

1 Van Maak zei dat tegen de bestuursambtenaar D. van der Meulen en deze vertelde dit in februari '47 aan dr. H. N. Boon, die toen in Batavia van Mooks adviseur voor buitenlandse zaken was. (c. Wiebes en B. Zeeman: 1946-1949, p. 26-27). 2 Tekst: dl. IX, p. 365 e.v. 3 was de afkorting van maar in Oost-Indonesië zelf waren velen die

780 [PDF]
OOST-INDONESIË

weten dat zowel Soekawati als Max' eenvoudig het lied van van Mook zingen en verder niets.' 2

XCDit was, zoals nog blijken zal, wat Oost-Indonesië betrof te simpel voorgesteld - het feit blijft bestaan dat van Mook en de Nederlandse kabinetten, wanhopig een tegenwicht zoekend tegen de Republiek, in de vorm van de deelen sub-deelstaten (er kwamen er meer) bouwsels gingen optrekken welke na de soevereiniteitsoverdracht spoedig werden weggeblazen.

XCHet is, zoals wij eerder betoogden, het mislukken van de Hoge Veluweconferentie geweest (eind april '46) dat van Mook er toe heeft gebracht, een concreet begin te maken met zijn federalistische politiek wij moeten nu terugkeren naar de verdere verwikkelingen met de Republiek in '46.

Commissie-Generaal / Linggaqjati

XC

XCVoordat wij over het instellen van de Commissie-Generaal gaan schrijven, heeft het zin dat wij twee vragen beantwoorden: hoe reageerde in de eerste maanden van '46 de Nederlandse publieke opinie op het nieuws uit Indië en welke betekenis hadden de verkiezingsuitslag van I7 mei '46 en de formatie van een nieuw kabinet voor het regeringsbeleid?

XCEr bestaat geen analyse van hetgeen pers en radio in Nederland over Indië berichtten in de ruim acht maanden die verliepen tussen de uitroeping van de Republiek Indonesië (I7 augustus '45) en het mislukken van de Hoge Veluwe-conferentie (eind april '46), en evenmin van de commentaren welke in die periode in de media werden gegeven. Wij herinneren er intussen aan dat, zoals wij in ons vorige deel weergaven, de op I oktober '45 uitgegeven 'verklaring van zelfverzekerdheid' (de verkla

XC, Sultan Hamid van West-Borneo. 2 Het dagboek van Schermerhorn, p. 755 (10 juli

781 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ring waarin het kabinet-Schermerhorn alle contact met de Republiek en met Soekarno, 'marionet der Japanners', had afgewezen) in de katholieke, anti-revolutionaire en liberale dagbladen alsook in Het Vrije Volk (SDAP, spoedig PvdA) was onderschreven - kritiek was slechts duidelijk geuit in De Waarheid en, hier en daar iets minder duidelijk, in het dagblad Het Parool en in vier linkse weekbladen, waaronder Vrij Nederland, Later in oktober alsmede in november en december kwamen uit Indië talrijke berichten over de Bersiap-acties; dat deze plaatsvonden tegen de zin van de nieuwe minister-president van de Republiek, Sjahrir, was niet bekend - de afkeer van de Republiek en met name van Soekarno werd versterkt. Dat betekende niet dat de publieke opinie als geheel zich op het standpunt stelde dat in Indië alles bij het oude moest blijven, althans: toen het Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Publieke Opinie, het Nipo, begin februari '46 de vraag stelde: 'Vindt u dat ieder volk, ofhet nu blank, zwart of bruin is, recht heeft op onafhankelijkheid?', werd daar door 90 % van de ondervraagden op geantwoord met 'ja' en slechts door 9 % met 'neen' (I % had geen oordeel), Die voorkeur voor onafhankelijkheid ('vrijheid'), niet onbegrijpelijk bij een volk dat zelf vijf jaar onderdrukking achter de rug had, droeg evenwel een algemeen, abstract karakter en behelsde geen antwoord op de vraag hoe men het regeringsbeleid inzake Indië beoordeelde, Die vraag werd gesteld, kort nadat het kabinetSchermerhorn op 10 februari het zelfbeschikkingsrecht van Indonesië, dat overigens pas na geruime tijd verwezenlijkt moest worden en dan eventueel gekoppeld zou zijn aan arbitrage, had erkend, De vraag luidde: 'Bent u het eens of niet eens met de manier waarop onze regering de Indische kwestie behandelt?' Antwoord: 'eens' 36 %, 'oneens' 30%, 'geen oordeel' 34 %, Een hoog percentage, dat laatste! En hoe moest dat 30% 'oneens' geïnterpreteerd worden? Dat antwoord was gegeven zowel door personen (communisten en links-socialisten) die vonden dat de regering ten onrechte alle contact met de Republiek had afgewezen, als door anderen die, conform de parolen van de Stichting 'Indië in nood, geen uur te verliezen', meenden dat veel forser moest worden opgetreden tegen de terreur waarvan Nederlanders, Indische Nederlanders en Arnbonnezen het slachtoffer waren geworden,

XCHoe spraken de kerkgenootschappen zich uit?

XCBij de grootste twee: de Rooms-Katholieke en de Nederlandse Hervormde Kerk, bleef het oude verlangen om heel Indië voor het Christendom te winnen een belangrijke rol spelen, De aartsbisschop, kardinaal de Jong, die er over het algemeen conservatieve opvattingen op nahield, deed in januari '46

782 [PDF]
DE NEDERLANDSE PUBLIEKE OPINIE BEGIN' 46

zoste een biddag houden voor 'Nederlands-Oost-Indië' (in de regeringsuitspraken werd van 'Indonesië' gesproken). In een brief aan de gelovigen die op die dag in alle kerken werd voorgelezen, wees hij er op dat in Indië vele duizenden Nederlanders nog steeds gevangen zaten,

XC'ja, velen zijn reeds het slachtoffergeworden van de niets ontziende haat van opgezweepteinlandse bevolkingsgroepen.En naarmatede opstandigebeweging in omvang mocht toenemen, zalook het bekeringswerk onder de inlandse bevolking er de nadelige terugslagvan ondervinden.'

XCDe aartsbisschop riep tenslotte in zijn brief op tot gebed voor een vreedzame ontwikkeling van de verhouding 'tussen het Moederland en de overzeese gebiedsdelen', voor herstel van orde en rust en voor herstel van de 'zwaarbeproefde Missie'.'

XCDe Nederlandse Hervormde Kerk stelde zich genuanceerder op. Niet zonder moeite! Een in november '45 gevormde synodale commissie legde midden december aan de Generale Synode een concept-synodale boodschap voor, bestemd voor minister Logemann (hij had om een uitspraak gevraagd met het oog op de te houden Rijksconferentie) en voor alle hervormden. In dat concept werd gesteld dat de kerk krachtens haar aard en opdracht 'niet anders kan doen dan haar stem verheffen voor een algehele liquidatie der koloniale verhouding." Vooral Kraemer, lid van de commissie (hij zou spoedig tot de Partij van de Arbeid toetreden), had op die formulering aangedrongen maar een van de andere leden, ds. A. A. van Ruler (lid van de ARP) legde aan de Generale Synode een nota voor waarin hij betoogde dat het meerderheidsstandpunt geenszins steun vond in de Bijbel. Kraemer en van Ruler kregen de opdracht tot onderling overleg en deden na een dag weten dat zij zich beiden konden beroepen op uitspraken in de Bijbel. Aan hen werd toen een derde lid, ds. J. G. Woelderink (evenals van Ruler lid van de ARP) toegevoegd - gedrieën werden zij het eens over een synodale boodschap die in maart '46 aan alle hervormde gemeenten werd doorgegeven.' 'Aan de ene zijde menen wij', zo stond daar o.m. in,

XC'dat wij de koloniale verhouding, met name waar die reeds zo lang als een vernederingwordt ervaren,niet mogen continueren,zodrade drangnaarvrijheid door een ontwakende natie wordt verstaan als de roeping, zichzelf voor de

XC1 Aangehaaldin Bank,p. 162-63. 2 Aangehaaldin Documenten Ned. Herv. Kerk, p. 16. 3 Tekst:a.v.,p.

783 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

vormgeving van eigen leven ... verantwoordelijk te stellen ... Evenwel, en dit is de tweede richtlijn, Nederland kan onmogelijk tot Indonesië staan in een verhouding als die elk ander willekeurig volk ... tot Indonesië heeft. Nederland is een bijzondere deelgenoot in het lot van de totnogtoe door haar overheerste of geleide naties. Wij zouden ons karakter, een Christelijk volk te zijn, verloochenen wanneer wij zonder meer de opdracht die ons in de historie toeviel, zouden prijsgeven'

XCde opdracht namelijk om de gehele archipel tot beschaving, zo mogelijk tot het Christendom te brengen. Aldus kwam de synodale boodschap tot 'een dubbele verklaring':

XC'Ten eerste meent zij dat de toezegging, op 7 december 1942 door onze overheid aan Indonesië gegeven, behoort te worden gestand gedaan; een gelijkwaardig en gelijkberechtigd deelgenootschap binnen een vrijwillig aanvaard Rijksverband aan Indonesië aan te bieden schijnt haar de enige loyale wijze van handelen .

XC. . . In de tweede plaats zal de christelijke kerk echter naast het bovenstaande een uitdrukkelijke wens moeten stellen. Het is ons opgelegd, binnen het raam van de nieuwe status aan te dringen op de mogelijkheid, de zo gebrekkig aangevangen vervulling van onze geestelijke opdracht voort te zetten ... Daartoe moge aan de kerk in Indonesië eenzelfde vrijheid gelaten worden als in Nederland, met dien verstande dat hetgeen staatsrechtelijk 'godsdienstvrijheid' heet, zowel de ruimte voor uitoefening als die voor uitbreiding van het christelijk geloof dient te omvatten.'

XCOver de Republiek stond in het synodale rondschrijven geen woord - Schermerhorn en Logemann mochten het rondschrijven zien als een stuk dat steun gaf aan hun beleid.

XCMidden februari vertrok de eerder door ons vermelde parlementaire commissie van onderzoek naar Batavia. Een Kamermeerderheid had er vijf leden in benoemd (drie uit de Tweede, twee uit de Eerste Kamer), maar een van die vijf, het lid voor de CHU, overleed kort voor het begin van de reis. Vier leden restten: van Poll die als voorzitter optrad, oudminister Ch. J.M. Welter (beiden RKSP),W. J. A. Meyerink (ARP) en drs. H. A. Korthals (Liberale Staatspartij). Welter en Meyerink waren voor de oorlog vele jaren in Indië werkzaam geweest zij

I. H.

784 [PDF]
DE COMMISSIE-VAN POLL

stempel op het commissoriale rapport. Dat rapport werd eind april aan de Voorlopige Tweede Kamer voorgelegd - het had voor de Republiek (steeds als 'de 'Republiek" aangeduid) geen goed woord over. Trouwens, voor die 'Republiek' bestond, aldus de commissie, op Ambon en elders in het oosten van de Grote Oost geen spoor van sympathie en op Borneo en Celebes vond zij, en dat louter in het zuiden, slechts steun bij minderheden. Wat Java betrof, werden de Bersiap-acties en hun gevolgen in den brede beschreven, zij het dat, aldus de commissie, de toestand op Sumatra (de commissie had een kort bezoek kunnen brengen aan Medan) 'de meest bedroevende en chaotische van geheel Indië' werd genoemd.' De teneur van het rapport was dat de Britten Nederland in de steek hadden gelaten, dat het kabinet-Schermerhorn van Mook de lakens had laten uitdelen, dat van Mook veel te veel gewicht toekende aan de 'Republiek' en dat in heel Indië het Nederlandse gezag ten spoedigste moest worden hersteld.

XCHet rapport, op 6 mei in de Voorlopige Tweede Kamer besproken, bleek op de fracties van anti-revolutionairen, christelijk-historischen en liberalen (er had zich, meende Kerstens, bij leidende figuren in deze kringen tegen Schermerhorn, Logemann en van Mook een 'wantrouwen' ontwikkeld, 'dat ik niet aarzel pathologisch te noemen' 2) veel indruk te hebben gemaakt - de conclusie van Schouten, voorzitter van de ARPfractie, was dat het kabinet-Schermerhorn een beleid had gevoerd, dat gericht was op 'een ontzien van de revolutionairen in Indië.' 3 Van Poll evenwel legde in overeenstemming met de denkbeelden in katholieke kringen (de zeer behoudzuchtige Welter was niet kandidaat gesteld voor de Tweede Karner") andere accenten: hij diende een motie in waarin, ongeacht de mislukking van de Hoge Veluwe-conferentie, op voortgezette besprekingen, ook met de Republiek, werd aangedrongen - daarbij moest richtlijn zijn dat in heel Indië autonome bestuursorganen zouden worden gevormd; 'enigerlei republikeinse vorm voor het inwendig bestel van het autonome gebiedsdeel of van een zijner onderdelen, mits gezuiverd van Japanse invloeden' (geen Soekarno!), werd niet uitgesloten. Die motie werd door de anti-revolutionairen, christelijk-hlstorischen, liberalen en staatkundig-gereformeerden afgewezen maar verwierf de steun van de socialisten, de meeste katholieken en de commuJ.Voorlopige Eerste Kamer maar werd door de KVP-leiding ook als lid van de 'echte'

1 Aangehaald in Bank, p. 169. 2 Brief, 12 maart 1946, van P. A. Kerstens aan E. van Hoogstraten, a.v., p. 168. A.v., p. 169. 4 Welter was lid geworden van de

785 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

nisten. Zij werd op 7 mei met vijf-en-veertig tegen vijf-en-twintig stemmen aanvaard. 'Dat tien dagen voor de verkiezingen', schrijft Bank, 'een Kamermeerderheid tot stand was gekomen voor een Indonesisch beleid van nieuwe onderhandelingen en het stichten van deelstaten, was van politieke betekenis voor de nadien te vormen coalitie.' 1 Inderdaad, zo was het.

XCDie coalitie werd er een van de Katholieke Volkspartij en de Partij van de Arbeid. De verkiezingsuitslag was, zoals in hoofdstuk 2 uiteengezet, voor laatstgenoemde partij teleurstellend geweest: de KVP had de grootste fractie gekregen. De KVP'er Beel werd formateur en zou, als hij slaagde, minister-president worden. Voor Schermerhorn was er in het nieuwe kabinet geen voor de hand liggende plaats maar ook het ministerschap van Logemann werd niet voortgezet - hij had zoveel weerstanden gewekt dat de leiding van de PvdA hem liet vallen." Wel stelde die leiding prijs op het behoud van de portefeuille der overzeese gebiedsdelen en haar kandidaat: Jonkman, de oud-voorzitter van de Volksraad die in '4I de staf had gebroken over het zijns inziens door immobilisme gekenmerkte beleid van gouverneur-generaal van Starkenborgh, was voor Beel aanvaardbaar - lid van de PvdA werd Jonkman pas daags na zijn benoeming.

XCHij was een man van veel, niet altijd even duidelijke, woorden, voorstander van een akkoord met de Republiek (aan de persoon van Soekarno tilde hij minder zwaar dan Logemann) maar in nog sterker mate voorstander van bestendiging van de band tussen Nederland en Indië. In een eerste bijeenkomst met de chefs van de afdelingen van zijn deparrement" zei hij dat 'de primaire opgave van de Nederlandse staat ... handhaving van onze taak overzee' was.

XC'Nederland was altijd, was tot voor deze oorlog, en moet blijven, een wereldrijk Wij hebben proefondervindelijk bewezen, traditioneel recht te hebben op een taak overzee. Daartoe behoeven wij een wereldrijk in die zin dat wij vaste steunpunten hebben. Dus ook een arbeidsveld, waar wij een zeker monopolie

XCI Bank, p. I_7I. 2 Hij bleef lid van de Tweede Kamer. J Tekst: NIB, dl. V, p. 59

786 [PDF]
JONKMAN VOLGT LOGEMANN OP

hebben. Doch wij erkennen het streven van de Indonesische volkeren om een eigen staatsverband te hebben als volkomen rechtmatig'

XCdat staatsverband dienden de Verenigde Staten van Indonesië te zijn, deel van het Koninkrijk der Nederlanden.

XCHet nieuwe kabinet: vijfKVP'ers, vijf PvdA'ers, drie partijlozen', trad op 19 juni in functie. Drie dagen later reisden Beel en Drees (die de portefeuille van sociale zaken had behouden en opnieuw vice-ministerpresident was geworden) naar Londen voor overleg met van Kleffens, minister zonder portefeuille sinds I maart '46, met ambassadeur Michiels en met van Starkenborgh die uit Parijs, waar hij ambassadeur was geworden, was overgekomen. Van Kleffens en van Starkenborgh, beiden vooral lettend op de stemming in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, waren van mening dat Nederland het geschil met de Republiek uit eigen kracht niet tot een aanvaardbare oplossing zou kunnen brengen - zij meenden dat de bemiddeling van de Verenigde Naties moest worden ingeroepen.' Dat sprak Beel en Drees niet in het minst aan - trouwens, dat denkbeeld was in strijd met de op 7 mei aangenomen Kamermotie. Hun conclusie was dat het zenden van troepen (nu niet langer bataljons oorlogsvrijwilligers maar divisies dienstplichtigen) moest worden voortgezet maar dat tegelijkertijd met de Republiek verder onderhandeld diende te worden, waarbij men opnieuw gebruik zou kunnen maken van de goede diensten van een Britse vertegenwoordiger (als zodanig werd Clark Kerr vervangen door Lord Killearn, Brits ambassadeur te Cairo); die onderhandelingen zouden, gegeven de talrijke acties van het Indonesische leger en van de pemoeda-groepen, eerst moeten leiden tot een wapenstilstand en vervolgens tot een akkoord met de Republiek, van welke gevergd zou worden dat zij haar opgaan in de Verenigde Staten van Indonesië zou aanvaarden.

XCWie zou of zouden die onderhandelingen voeren?

XCIn Indië had tot dusver slechts van Mook met Sjahrir gesproken maar- beter kon Nederland, meende hij, toewerken op een trusteeship namens de Verenigde

I Zie Bijlage I achter in dit deel. 2 In Parijs teruggekeerd legde van Starkenborgh zijn inzichten in een voor Beel en Jonkman bestemd memorandum neer (tekst: dl. IV, p. 526 e.v.) waarin hij betoogde dat Nederland, 'verarmd' als het was, de wederopbouw-taak in Indië alléén niet aan kon, 'te minder in een wereld die onwelwillend toeziet, medewerking onthoudt en met schadelijke inmenging dreigt. Een beleid, ingegeven door het zo begrijpelijk verlangen, Nederland bij uitsluiting van anderen als voogd en leider van Indië te bestendigen, is niet meer verantwoord'

787 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

was het verstandig, onderhandelingen die voor de gehele toekomst van het koninkrijk van zo eminent belang waren, toe te vertrouwen aan een luitenant-gouverneur-generaal die de neiging had zijn regering voor voldongen feiten te plaatsen en bij wie de vraag wat in Nederland wel of niet politiek-haalbaar was, kennelijk niet veel gewicht in de schaal wierp? Hij had eind mei in een brief aan Logemann 1 het denkbeeld geopperd dat men, als er een opvolger voor hem moest worden benoemd, niet een gouverneur-generaal maar een met grotere bevoegdheden uitgeruste functionaris zou uitzenden: een commissaris-generaal, zoals die enkele malen in de negentiende eeuw was opgetreden"; van Mook had daarbij op Schermerhorn gewezen." Dit denkbeeld was het dat door Beel, Drees en Jonkman overgenomen werd, zulks met dien verstande dat zij een uit drie personen bestaande Commissie-Generaal wilden uitzenden; die commissie zou, aldus de eerste opzet, buiten de luitenant-gouverneur-generaal om aan het werk gaan. Dáár protesteerde van Mook tegen in heftige bewoordingen - een protest dat effect had: hij werd 'ambtshalve' óók lid van de commissie. Schrijven wij evenwel in het vervolg over 'de Commissie-Generaal', dan zullen wij in de regel de commissievan-drie op het oog hebben en dat is ook in zoverre reëel dat die drie zich volledig op hun politieke taak konden concentreren, terwijl op van Mook als luitenant-gouverneur-generaal reeds een ontzagwekkende arbeidslast drukte.

XCNadat van Schaik, voorzitter van de Tweede Kamer, de functie had geweigerd, werd Schermerhorn tot voorzitter van de Commissie-Generaal benoemd; leden werden van Poll" en de man die op dat moment nog waarnemend burgemeester van Amsterdam was, F. de Boer, voordien directeur van de Stoomvaartmaatschappij Nederland. In het kader van zijnmaar deze had geweigerd lid te worden van een commissie die door Schermerhorn werd

I Tekst d.d. 31 mei 1946 in a.v., p. 386. 2 Zo was van den Bosch, de man die het Cultuurstelsel op Java had ingevoerd, commissaris-generaal geweest. J Op 29 mei, twee dagen voordat hij aan Logemann schreef, had van Mook in een aan Beel gerichte nota ('zeer geheim, strikt persoonlijk') (tekst: dl. IV, p. 371 e.v.) betoogd dat onderhandelingen met de Republiek alleen zouden slagen wanneer er sprake was van een 'in wezen directe erkenning' van Indonesië's 'onafhankelijkheid'. Hij was zich bewust dat dat voor Nederland te ver ging. Geweld dus? Neen: zijn 'conclusie' was, 'dat zowel de ontwikkeling van zaken als ons nog steeds bestaand tekort aan militaire en andere kracht een oplossing, die in eerste instantie en in hoofdzaak op geweld zou berusten, zou uitsluiten en gevaarlijk maken voor het Rijk en voor onze positie in de wereld.' Werd toch tot die oplossing besloten, dan zou hij ontslag vragen. 4 Beel had voor het katholieke lid eerst aan oud-minister mr. M. P. L. Steenberghe gedacht

788 [PDF]
SAMENSTELLING VAN DE COMMISSIE-GENERAAL

luchtkarteringswerkzaamheden was Schermerhorn voor de oorlog enkele malen in Indië geweest, van Poll, zoon van een officier van het Knil, had er twee bezoeken aan gebracht en de Boer, een oud-marine-officier, had er jarenlang gewoond - hij was er hoofdbestuurslid geweest van de Vaderlandse Club. Drie, zo leek het, nogal ver uit elkaar liggende figuren. In Indië zou echter blijken dat Schermerhorn, in tegenstelling tot wat hij had verwacht, met van Poll uitstekend kon samenwerken - deze laatste kreeg spoedig begrip voor de kracht van het Indonesische nationalisme. Bij de Boer lag dat moeilijker: hij stond bij tijd en wijle sterk onder invloed van de grote Indische ondernemers die over het algemeen aan het bestaan van de Republiek een eind wilden maken.

XCIn haar instructie was aan de commissie voorgeschreven dat zij tot unanieme besluiten en aanbevelingen diende te komen (elk van de leden had dus een vetorecht) - dat maakte de positie van lid/voorzitter Schermerhorn extra moeilijk. Moeilijk was zij óók doordat de rechtse oppositie in de Kamers (ARP, CHU, SGP en de Partij van de Vrijheid) zich tegen de instelling van de commissie had uitgesproken 1 en doordat in Indië door een groot deel van de Nederlanders en de Indische Nederlanders van meet af aan de opvatting gehuldigd werd dat het door de socialist Schermerhorn voorgezeten gezelschap met zijn drie socialistische secretarissen (mr. P. Sanders, mr. 1. Samkaldenen mr. J. de Visser-) geen andere bedoeling had dan Indië aan de Republiek te verkwanselen. Nu, dat was allerminst Schermerhorns bedoeling.

XCHet heeft, dunkt ons, zin om op zijn opvattingen iets dieper in te gaan omdat, terwijl de Boer in geen enkele Nederlandse partij invloed had en van Poll slechts een zeer geringe in de KVP, wat Schermerhorn dacht van veel betekenis was voor de opstelling van de Partij van de Arbeid - door een brief-, soms ook telegramwisseling met partijvoorzitter Vorrink stond hij met zijn geestverwanten in nauw contact. Schermerhorn nu oordeelde positief over het Indonesische nationalisme en had er oog voor dat de Republiek er een authentieke manifestatie van was. Hij was een doorzetter, had er geen bezwaar tegen om zijn mandaat te overschrijden (er was de commissie voorgeschreven dat zij, optredend namens de regering, niet verder mocht gaan dan deze wenste), had persoonlijkeSanders niet. 3 Eerder genoemd als secretaris van de commissie die over het beleid van het Driemanschap van de Nederlandse Unie

1 In het kabinet-Beel had één rruruster tegen dat instellen gestemd: Rin gers. 2 'Twee rode Joden', vond schout-bij-nacht Pinke (brief, 17 juni 1947, aan Helfrich, dl. IX, p. 383-84). Samkalden was inderdaad van Joodse afkomst maar

789 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

belangstelling voor zijn Indonesische tegenspelers maar verdiepte zich toch niet voldoende in hun motieven: hij zag niet in dat het uiteindelijke doel van de Republiek was, háár territoir met dat van heel Indonesië te laten samenvallen - veeleer koesterde hij de verwachting dat de 'mensen van goede wil' aan weerszijden elkaar zouden vinden in de aanvaarding van een constructie waarbij Indonesië, hoezeer ook autonoom, nog voor lange tijd deel van het koninkrijk zou blijven. Dát te bevorderen zag hij als Nederlands belang en opdracht beide. Zijn mening was, zo zei hij in oktober '47 in een onder de titel Indonesië en Nederlands roeping uitgegeven radiotoespraak ('roeping' - een typerend woord!)

XC'dat ons lot als volk er door bepaald wordt of wij erin slagen, tezamen met die elementen uit de republikeinse wereld die hebben geleerd dat van internationale zijde meer en erger gevaren dreigen dan van een Nederland dat tot dieper inzicht kwam " uit eigen kracht de positieve weg van vertrouwen te hervinden. Lukt dat niet, dan zullen wij als volk niet meer dan een droge boterham overhouden niet alleen, maar dan zakken wij in de rangorde der volkeren tot die van een natie die in een groot ogenblik van haar historie gefaald heeft.' 2

XCWie zo over 'Nederlands roeping' dacht, moest wel ambivalent staan tegenover de Republiek Indonesië: zij was te waarderen als zij zich in de met Nederland verbonden Verenigde Staten van Indonesië invoegde, maar was zij recalcitrant en wekte zij de indruk, geheel haar eigen weg te willen gaan, dan kon het heilzaam en in elk gevalonvermijdelijk zijn dat haar macht met militaire middelen werd gebroken. In Batavia zag Schermerhorn spoedig in dat de Nederlandse legerleiding, geprikkeld door de plaatselijke aanvallen der Indonesiërs, ging dorsten naar een algemeen offensief en dat er ook in van Mooks omgeving velen waren wier gedachten zich in die richting bewogen - hij was er lange tijd een tegenstander van maar nimmer vanuit het principiële inzicht dat juist een grijpen naar de wapens de oplossing welke hem voor de geest stond, volslagen onmogelijk zou maken. Daardoor zou hij zich in de weken die aan de Eerste Politionele Actie voorafgingen, als een aarzelende figuur ontpoppen - trouwens, ook voordien deden zich ogenblikken voor die hem in verwarring stortten. Deze bleef in de betrekkelijk kleine Bataviase wereld van hooggeplaatsten niet verborgen. 'Schermerhorn huilt, van

1 Waaraan dacht Schermerhorn daarbij? Wellicht aan de Sowjet-Unie, wellicht aan grijpgrage Amerikaanse ondernemers, wellicht aan beide factoren. 2 Schermerhorn: p. 20.

790 [PDF]
SCHERMERHORNS OPVATTINGEN

Poll bidt, de Boer vloekt' - dat was het gezegde waarmee begin '47 aangegeven werd hoe de leden van de Commissie-Generaal reageerden, telkens wanneer (en dat was herhaaldelijk) de onderhandelingen volledig dreigden te mislukken.'

XCNog voordat die onderhandelingen begonnen, scherpte Sjahrir, vermoedelijk mede onder pressie van de militaire leiding die zich zorgen maakte over de versterking der Nederlandse troepenmacht, zijn eisen aan. Op 15 juni '46 legde hij aan van Mook een voorstel voor? dat gemodelleerd was op de overeenkomst welke de Franse regering in maart had getroffen met Ho-Tsji-Minhs regime in Vietnam: ook Sjahrir wenste een overeenkomst tussen twee regeringen. Daarbij moest de Nederlandse die van de Republiek erkennen 'als dejacto uitoefenende het gezag over Java en Sumatra', de door de Britten bezette gebieden inbegrepen. Nederland en de Republiek moesten voorts samenwerken 'aan de spoedige vestiging van een Indonesische Vrije Staat, omvattende alle delen van het voormalige Nederlands-Indië', en die vrije staat zou met Nederland een bondgenootschap aangaan. Een van de onderdelen van de te sluiten overeenkomst zou verder zijn dat de Republiek geen nieuwe militairen zou aanwerven en dat Nederland geen nieuwe troepen naar Indonesië zou overbrengen. Natuurlijk wist Sjahrir dat een groot deel van de bevolking van de Zuid-Molukken de Republiek afwees en dat zowel het Nederlandse gouvernement als de Nederlandse regering met de opvat.. tingen dier Zuid-Molukkers rekening wenste te houden - aansluitend bij een denkbeeld dat van Mook op de Hoge Veluwe-conferentie had geuit, nam hij derhalve in zijn concept-overeenkomst het volgende artikelop:

XC'Indien een bepaald gebied bij monde van zijn vertegenwoordigers vooralsnog bezwaren heeft tegen onvoorwaardelijke aansluiting bij de te vormen Vrije Staat, zal voor zulk een gebied voorlopig een bijzondere verhouding in de Vrije Staat en tot het Koninkrijk der Nederlanden in het lever;t worden geroepen in over

1 Wiebes en Zeeman: p. 29 (4 febr. 1947). 2 Tekst: dl. IV, p. 467 e.v.

791 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

eenstemming met die bezwaren.Na verloop van drie jaren zal bij volksstemming over die verhouding nader worden beslist.'

XCDat laatste (van Mook had de termijn van drie jaar niet genoemd) was een concessie van twijfelachtige waarde: wat zou, als Nederland de soevereiniteit over de archipel aan die Vrije Staat had overgedragen, na drie jaar van zulk een volksstemming terechtkomen? Afgezien daarvan werd Sjahrirs voorstel door van Mook en de Nederlandse regering als onaanvaardbaar beschouwd. Trouwens, Sjahrir kwam in grote moeilijkheden.

XCOp I7 juni lekte in de Republiek uit dat hij, nadat hij midden maart voorgesteld had dat Nederland de Republiek als draagster van de soevereiniteit over de gehele archipel zou erkennen, nadien aan van Mook het geheime voorstel had gedaan dat het gezag van de Republiek vooreerst slechts defacto zou worden erkend over Java en Sumatra. Grote opwinding ontstond. De militaire leiding, de pemoeda-groepen en allerlei linkse groeperingen beschuldigden Sjahrir van verraad. Er ontstond een complot en in de ochtend van 28 juni werd hij met een aantal medestanders in Soerakarta gekidnapt en in een bungalow van de Soesoehoenan (de vorst van Soerakarta) opgesloten. Vice-president Hatta die, evenals Soekarno en het gehele kabinet, Sjahrirs geheime voorstel achteraf had goedgekeurd (het voorstel van I5 juni stond op dezelfde basis), had de avond tevoren een radiotoespraak gehouden en op matiging aangedrongen. Dat had dus geen succes gehad. Twee dagen na de ontvoering, op 30 juni, sprak Soekarno. Hij wierp zijn gehele prestige in de waagschaal, eiste dat Sjahrir en de zijnen zouden worden vrijgelaten en betoogde dat men de leiders van de Republiek ten volle kon vertrouwen. Inderdaad, Sjahrir en zijn medestanders mochten de bungalow van de Soesoehoenan verlaten en Soekarno wist, nadat hij de voornaamste opposanten had laten arresteren, de crisis te bezweren. Hij had daarbij als president alle macht aan zich getrokken en bleef enkele maanden per decreet regeren. Voor hem stond vast dat, teneinde de Britten niet in de armen der Nederlanders te jagen, duidelijk naar een overeenkomst met Nederland moest worden gestreefd - hij keurde goed dat Sjahrir, gehandhaafd als minister-president, het hoofd werd van de Republikeinse delegatie voor de onderhandelingen met de Commissie-Generaal.

XCOp twee punten vergemakkelijkte het kabinet-Beel vervolgens het contact van die commissie met de Republiek: begin augustus ging het er in beginsel akkoord mee dat het de facto-gezag van de Republiek niet alleen over Java maar ook over Sumatra zou worden erkend, tenminste 79

792 [PDF]
SJAHRIR ONTVOERD

als een voorlopig onderzoek zou aantonen dat de Sumatranen dat begeerden, en eind september keurde het, een voorstel van van Mook volgend, unaniem goed dat de Commissie-Generaal, die inmiddels in Batavia was aangekomen, desgewenst ook met Soekarno zou onderhandelen - meer dan een jaar nadat hij president van de Republiek was geworden, was dus de 'marionet der Japanners' ook persoonlijk als onderhandelingspartner aanvaard. Een en ander maakte van Mook uitgesproken optimistisch.' De Malino-conferentie was, meende hij, een succes geworden - vier grote staten zag hij nu ontstaan: Java, Sumatra, Borneo, de Grote Oost; Nederlandse diensthoofden en adviseurs zouden de organen van de Republiek kunnen versterken en in het federale centrum zou men Indonesiërs in de regering kunnen opnemen en, voorzover Nederlanders voorlopig de leiding der departementen zouden behouden, Indonesiërs aan hen toevoegen 'om het vak te leren', aldus een nota die hij op 27 september aan de Commissie-Generaal voorlegde.' Natuurlijk, rust en orde moesten worden hersteld - dat moest men, aldus van Mook, op Java en Sumatra in eerste instantie aan de organen van de Republiek overlaten.

XCInmiddels was komen vast te staan dat de gezagsuitoefening door Mountbatten op 30 november '46 zou eindigen en dat op die datum de laatste Britse troepen Java en Sumatra zouden hebben verlaten. Het eerste dat de Commissie-Generaal nu diende te bereiken was een overeenkomst over een wapenstilstand - er moest een einde komen aan de voortdurende aanvallen op de Nederlandse eenheden bij Batavia, Buitenzorg, Bandoeng, Semarang en Soerabaja. Zouden die eenheden na het vertrek van de Britten dan sterk genoeg zijn om de risico's van zulk een wapenstilstand te aanvaarden? Gemeend werd van wèl: zonder steun van Britten of Brits-Indiërs hadden zij al stevig van zich afgebeten en bovendien was de eerste divisie dienstplichtigen op komst.

XCOp I4 oktober werd door een apart daartoe gevormde, gemengde commissie de bestandsovereenkomst ondertekend. Dat had in zoverre slechts een gedeeltelijk effect dat talrijke pemoeda-groepen en hier en daar ook eenheden van het geregelde Indonesische leger zich niets van de overeenkomst aantrokken; de aanvallen op de Nederlandse stellingen en posten werden voortgezet. Trouwens, de overeenkomst was wèl door de Indonesiërs die van de gemengde commissie deel uitmaakten, en dus door Soekarno en het kabinet-Sjahrir aanvaard maar niet door opperbevelhebber Soedirman.

XCI Tekst: a.v., dl. V, p. 409 e.v.

793 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCDat laatste bleek ook te velde, want aan de verschillende fronten konden de plaatselijke Nederlandse en Indonesische bevelhebbers het niet eens worden over het definitieve verloop van de demarcatielijn - een lijn (de 'van Mook-lijn') welke van Mook eind augustus per proclamatie had aangegeven. Sjarifoeddin, minister van oorlog van de Republiek, reisde samen met de chef van de generale staf, generaal Oerip Soernohardjo, de fronten langs, op Java samen met Spoors chef-staf, generaalmajoor D. C. Buurman van Vreeden, en van Mooks plaatsvervanger Idenburg (directeur-generaal algemene zaken), op Sumatra samen met van Mooks kabinetschef (en Idenburgs opvolger) dr. P. J. Koets - slechts in de gebieden van Medan en Padang op Sumatra wist hij te bereiken dat de plaatselijke bevelhebbers een demarcatielijn aanvaardden maar bij Palembang en overal op Java weigerden zij dat.

XCHet treffen van een bestandsovereenkomst was één ding - het treffen van een politiek akkoord een tweede.

XCBij het formuleren van het Nederlandse voorstel speelde van Mook een belangrijke rol. Zijn denkbeeld was het om in dat akkoord af te spreken dat 'de Verenigde Staten van Indonesië' mèt Nederland een 'Unie' zouden vormen (dat begrip was aan de Union Française ontleend) - de koning (of koningin) van Nederland zou hoofd van die Unie worden. Met dat laatste werd van de Republiek een vooral psychologisch belangrijke concessie gevraagd: de archipel zou onder de Nederlandse Kroon blijven ressorteren. Anderzijds: wat zou dat reëel betekenen? Welke bevoegdheden zou de Kroon krijgen? In moeizame onderhandelingen met de delegatie van de Republiek werd het concept voor een overeenkomst opgesteld - zij zou door de regeringen van Nederland en van de Republiek alsmede door het Nederlandse parlement en door het Knip moeten worden goedgekeurd.

XCBegin november '46 werd het concept in de vorm die het toen had, naar Den Haag geseind. Het kabinet wijdde er op de ade een bespreking aan die gekenmerkt werd door geïrriteerdheid omdat de CommissieGeneraal niet alleen haar concept aan de Indonesische delegatie had overhandigd nog voordat zij zich ervan had vergewist of het de instemming van het kabinet had, maar ook omdat zij de hoofdinhoud had laten doorgeven door het Amerikaanse persbureau United Press. Het kabinet voelde zich voor een voldongen feit geplaatst - 'vele leden', aldus de notulen 1, uitten er hun 'grote bezorgdheid' over, 'de overgrote meerder

1 Notulenv a nov. 1946, a.v., dl. VI, p. 106 e.v.

794 [PDF]
HET CONCEPT VOOR DE LINGGAD]ATI-OVEREENKOMST

heid is van mening dat de commissie haar instructie heeft overschreden.' Moest zij derhalve publiekelijk gedesavoueerd worden? Neen, dan zou de grootst mogelijke onzekerheid ontstaan; besloten werd dat de commissie op de grondslag van haar concept haar werk kon voortzetten maar dat het kabinet zich tegelijkertijd alle vrijheid zou voorbehouden om de overeenkomst die tot stand zou komen, te verwerpen. Dat het kabinet dat laatste niet onmiddellijk had gedaan, deed voor Ringers, die zich van meet af aan niet in het regeringsbeleid had kunnen vinden, de deur dicht: hij nam ontslag als minister van openbare werken en wederopbouw - de PvdA'er Vos, reeds minister van verkeer en waterstaat, ging zijn portefeuille waarnemen. I Op II november vergaderde het kabinet opnieuw. Nu ging het over de inhoud van de concept-overeenkomst. Er was maar één minister die bereid was, de Commissie-Generaal te machtigen, het stuk namens de regering te ondertekenen: Lieftinek, die zich grote zorgen maakte over N ederlands financiële positie bij voortgezette onzekerheid. Alle overigen zat dwars dat, aldus de notulen", 'behoud van het koninlerijle, te weten een eenhoofdig gezag voor de vier rijksdelen', 'uitgangspunt' was geweest voor de aan de Commissie-Generaal verstrekte instructie, maar dat de commissie zich nu een 'Nederlands-Indonesische Unie' had gedacht die weliswaar een koning aan het hoofd zou krijgen maar toch heel iets anders was dan dat ene koninkrijk.

XCIn de ochtend van diezelfde I Ide november bereikten de leden van de Commissie-Generaal en van Mook de Republikeinse havenstad Cheribon. In het ca. 40 km ten zuiden daarvan op een vulkaanhelling gelegen plaatsje Linggadjati zouden zij in het landhuis van een Chinese miljonair op basis van het concept overeenstemming moeten bereiken met de Indonesiërs: de delegatie onder Sjahrir, èn Hatta, èn Soekarno. 'Ik zat', aldus Schermerhorn in zijn dagboek,

XC'in de auto met van Maak ... , Sjarifoeddin naast de chauffeur en een TRI-officier, wiens functie blijkbaar was, langs de weg het Merdeka-geroep uit te lokken. Grote massa's mensen stonden aan de kant van de weg, waarvan de reacties totaal verschillend waren. Er waren er die inderdaad vrij vuil deden, maar er waren ook mensen, vo oral onder de Chinezen, die ons uitermate vriendelijk toeknikten. De TRI-officier brulde 'Merdeka' en het publiek brulde terug. Ik merkte op dat bij ons de koningin dat toch anders doet en dat toejuichingen daar kennelijk iets

XCI Een opvolger voor Ringers werd pas eind februari '47 benoemd: Neher, tevoren directeur-generaal van de PIT, lid van de Partij van de Arbeid. 2 Notulen, II nov. 1946, NIB, dl. VI, p. 193 e.v.

795 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

spontaner zijn dan hier het geval is. Het was duidelijk een in elkaar gezette show.' I

XCDrie dagen lang werd met de Indonesiërs geconfereerd. 'Men aanvaardde weliswaar onze constructie ... maar', zo noteerde Schermerhorn,

XC'waar het eigenlijkom ging was voor hen het geven van een duidelijk soevereine verschijningsvorm aan de republiek. Zij hebben een jaar gepraat over 100% Merdeka en het is een uiterst pijnlijke operatie om daarvan iets tegenover de volgelingen te moeten inslikken ... Immers, in hun gedachtenleeft de voorstelling dat de Republiek Indonesia geïdentificeerd moet worden met het gehele gebied van het voormalige Nederlands-Indië.' 2

XCOp de derde dag der besprekingen, 13 november, werd men het eens en kon de Commissie-Generaal aan minister Jonkman de tekst telegraferen van de ontwerp-overeenkomst waarmee Soekarno en Hatta akkoord waren gegaan.' Dat ontwerp hield in dat de Nederlandse regering en de regering van de Republiek zouden samenwerken om vóór I januari '49 (zeg: binnen twee jaar) èn de Verenigde Staten van Indonesië èn de Nederlands-Indonesische Unie te vormen - nadien zou het Koninkrijk der Nederlanden slechts bestaan uit Nederland, de Nederlandse Antillen en Suriname. De koning der Nederlanden zou hoofd van de Unie worden en die Unie zou eigen 'organen' bezitten (die werden niet gespecificeerd) om besluiten te nemen ter behartiging van de gemeenschappelijke belangen. In de Verenigde Naties zouden de Verenigde Staten van Indonesië een eigen vertegenwoordiging krijgen. Die Verenigde Staten, 'een soevereine, democratische staat op federatieve grondslag' (Soekarno en Hatta hadden er op gestaan dat het woord 'soeverein' werd ingevoegd), zouden het gehele grondgebied van Nederlands-Indië omvatten (ook dus Nederlands-Nieuw-Guinea), 'met dien verstande', aldus artikel 3, 'dat, indien de bevolking van enig gebiedsdeel, ook na overleg, langs democratische weg' (een volksstemming werd niet uitdrukkelijk genoemd) 'te kennen geeft, niet of nog niet tot de Verenigde Staten van Indonesië te willen toetreden, voor dat gebiedsdeel een bijzondere verhouding tot deze Staten en het Koninkrijk der Nederlanden in het leven kan worden geroepen.' Die Verenigde Staten zouden er drie zijn: de Republiek, Borneo en de Grote Oost - anders gezegd: Java (met Madoera) en Sumatra, waar, aldus artikel 14, de Nederlandse on

XCI Het dagboek "an Schermerhorn, p. I09-IO (13 nov. 1946). 2 A.v., p. II I. Tekst: NIB, dl. VI, p. 246 e.v.

796 [PDF]
DE BESPREKINGEN IN LINGGADJATI

dernemingen aan de eigenaren zouden worden teruggegeven, zouden de Republiek vormen. Integraal! 'De Nederlandse regering', aldus artikel I, 'erkent de regering van de Republiek Indonesië als defacto uitoefenende het gezag over Java, Madoera en Sumatra. Daartoe zullen de door de Geallieerde of Nederlandse troepen bezette gebieden geleidelijk, doch uiterlijk op het in artikel 12 vermelde tijdstip door wederzijdse samenwerking in het Republikeinse gebied worden ingevoegd'

XChet in artikel 12 vermelde tijdstip was 1 januari 1949.

XCWas voorts de overeenkomst eenmaal tot stand gekomen (d.w.z. was zij goedgekeurd en waren, zoals gebruikelijk, de ratificatie-oorkonden uitgewisseld), dan zouden beide partijen overgaan tot vermindering van de troepensterkte.

XCOp twee punten nu werd dit concept nog in Linggadjati gewijzigd, zulks in overleg tussen de Indonesische delegatie en de CommissieGeneraal. Ten eerste was in artikel 1 gezegd dat de door de Geallieerde of Nederlandse troepen op Java en Sumatra bezette gebieden 'geleidelijk' in het Republikeinse gebied zouden worden ingevoegd, maar bij nader inzien vonden Soekarno en Hatta dat te vrijblijvend. Op hun aandrang werd ingevoegd: 'Hiertoe zal aanstonds een aanvang worden gemaakt met de nodige maatregelen.' Ten tweede meenden Soekarno en Hatta dat de arbitrage over geschillen die naar aanleiding van de overeenkomst zouden kunnen rijzen, geregeld moest worden; derhalve werd aan de op 13 november naar Den Haag doorgeseinde 16 artikelen nog een artikel 17 toegevoegd waarin stond dat de delegaties van Nederland en van de Republiek bij geschillen overeenstemming moesten zien te bereiken en lukte hun dat niet, dan zou aan hen een èf door hen samen gekozen èf door de president van het Permanente Hof van Internationale Justitie benoemde voorzitter van andere nationaliteit worden toegevoegd die bij voortgezet meningsverschil een beslissende stem zou uitbrengen.

XCEr was, ook in de aldus aangevulde ontwerp-overeenkomst (zij werd op 15 november èn door de Commissi.e-Generaal èn door de delegatie van de Republiek ondertekend) heel veel niet geregeld - er was bijvoorbeeld met geen woord gerept over de positie van de nog op Republikeins gebied geïnterneerde Nederlanders en Indische Nederlanders. En wat zou er gebeuren met de Nederlands-Indische staatsschuld? De ontwerpovereenkomst zweeg over dat alles.

XCInderdaad, dat ontwerp was niet meer dan een aanzet: van de zijde van de Commissie-Generaal en van van Maak een poging om door vertrouwen te schenken vertrouwen te verwerven. Zowel de commissie als van

797 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Mook besefte dat tal van hindernissen genomen moesten worden voordat uiterlijk op I januari '49 het einddoel zou zijn bereikt; zij evenwel achtten het van primair belang, zulks mede om gevechten op grote schaal te voorkomen, dat dat einddoel duidelijk was gesteld: een Unie met twee samenstellende delen, nl. het Koninkrijk der Nederlanden en de Verenigde Staten van Indonesië (met daarin als evident dominerende eenheid de Republiek die Java en Sumatra zou omvatten) - een Unie die geen koninkrijk was maar wèl een koning zou krijgen. Een vreemde constructie! Schermerhorn zag dat heel wel in. 'Het meest wezenlijke punt van alles blijft toch', noteerde hij tien dagen na het einde van de besprekingen te Linggadjati,

XC'dat het Koninkrijk, althans in zijn oude vorm, in twee stukken gaat en men de Verenigde Staten van Indonesië daaronder niet meer mag begrijpen. In plaats daarvan schept de Unie een bepaald verband, dat men toch nauwelijks een rijksverband kan noemen. Wel is van Poll van plan om het geval in Nederland toch over die boeg te gooien, maar ik benijd hem bij deze bezigheid niet. Zegt men: er is een staatsverband, dan is dat wèl juist. De moeilijkheid voor de heren zal wel zijn dat hier iets geschapen is waarvan geen voorbeeld bestaat.' 1

XCZowel in Nederland als in de Republiek alsook bij de Nederlanders en Indische Nederlanders in Indië rezen grote bezwaren tegen de ontwerpovereenkomst van Linggadjati.

XCWij beginnen met Nederland.

XCDaar had het kabinet-Schermerhorn, menende dat het aanbeveling verdiende om de grondwettige regel te verzachten dat wijzigingen in de Grondwet door de Staten-Generaal in tweede lezing met een meerderheid van twee-derde moesten worden aanvaard, voorgesteld dat die twee-derde meerderheid door een van drie-vijfde zou worden vervangen. In eerste lezing had de Voorlopige Tweede Kamer dat voorstel begin mei '46 goedgekeurd - na de verkiezingen leek dat vooral daarom van belang omdat de Katholieke Volkspartij en de Partij van de Arbeid samen twee-en-zestig van de honderd Tweede Kamer-zetels innamen. Beide partijen steunden het Indonesië-beleid, hetwelk, dat was duidelijk, vroeg

XCI Hel dagboek van Schermerhorn, p. 125 (23 nov.

798 [PDF]
NEDERLAND EN DE OVEREENKOMST VAN LINGGADJATI

of laat tot grondwetswijziging zou leiden. Was dan nog steeds een meerderheid van twee-derde nodig, dan zou de regeringscoalitie tegen de rechtse oppositie de steun nodig hebben van de CPN - een vooruitzicht dat werd afgewezen. Helaas voor de coalitie: eind oktober werd het voorstel inzake de drie-vijfde meerderheid met zeven-en-vijftig tegen zes-en-dertig stemmen verworpen - bij velen die tegenstemden, speelde datgene een rol wat zij in de pers hadden gelezen over de voorstellen waarover de Commissie-Generaal met de delegatie van de Republiek onderhandelde. Over die voorstellen lichtte minister Jonkman op 6 november de Indische commissie uit de Tweede Kamer gedetailleerd in - hij moest constateren dat alleen de CPN'er Paul de Groot en de PvdA-leden Logemann en Joekes ze met instemming begroetten.

XCInderdaad, van de Partij van de Arbeid mocht men aannemen dat zij de overeenkomst van Linggadjati van harte zou ondersteunen. Zij had begin september '46 een Indonesisch congres gehouden dat, 'overtuigd dat tussen Nederland en Indonesië geen oorlog kan of mag worden gevoerd', o.m. als zijn oordeel had uitgesproken, 'dat gestreefd behoort te worden naar een samengaan van staatkundige eenheden, gelijk in status, de ene op generlei wijze onderworpen aan de andere ... , vrijelijk verenigd als leden van een gemeenschap van naties' (de Unie).' Binnen de Katholieke Volkspartij evenwellagen de verhoudingen veel moeilijker: zij kende een vrij sterke groep die uitgesproken negatief over de Republiek dacht en zij had een parlementaire leider, Romme, die van een 'imperium' droomde en bij wie ook in de periode waarin de CommissieGeneraal in Indië onderhandelde, het behoud van de eenheid van het koninkrijk vooropstond. Op 3 november, acht dagen voor de besprekingen in Linggadjati begonnen, had hij aan van Poll geschreven:

XC'Laat ons, wanneer de Engelsen weg zijn, gerust doorstoten - alleen voor orde en rust, alleen tegen de extremisten, niet tegen de Repoeblik. Zolang er nog ergens extremisten zijn, moet die taak van orde-herstel worden doorgezet - dat zal de wapenstilstand toch niet verbieden'

XCdat verbood hij natuurlijk wèl. Voor een Unie (inderdaad: een onduidelijk verbond van twijfelachtige bestendigheid) voelde Romme niets - hij riep van Poll op, die constructie tegen te houden, 'als het moet, door gebruik van uw vetorecht. Een dergelijke constructie legt m.i. de kiem voor latere ontbinding van het koninkrijk - als het niet direct die

1 Aangehaald in a.v., p. 2.

799 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ontbinding is.' 1 Om deze tegen te gaan, legde hij aan een bijeenkomst van het kader van de KVP die midden november werd gehouden, een resolutie voor waarin uitgesproken werd dat onder alle omstandigheden 'het algemeen welzijn van het koninkrijk' moest prevaleren boven dat van de vier samenstellende delen (Nederland, de Verenigde Staten van Indonesië, de Nederlandse Antillen en Suriname) - anders gezegd: van de Unie wilde hij een echt, een volwaardig koninkrijk maken. De resolutie werd aangenomen. Zij hief de bestaande verdeeldheid niet op maar overdekte deze slechts en die verdeeldheid kwam ook in de katholieke pers duidelijk tot uiting. Van de katholieke dagbladen sprak slechts De Tijd, die onder hoofdredactie was komen te staan van oud-minister Kerstens, zich duidelijk ten gunste van het akkoord van Linggadjati uit.

XCUiteraard diende het kabinet met deze gedachtengangen in de kringen van de grootste coalitiepartner rekening te houden maar geheel afgezien daarvan hadden de meeste ministers al uit zichzelf grote bezwaren tegen het akkoord. Hun grootste moeilijkheid was evenwel dat dat akkoord door het Britse Labour-kabinet en door de Amerikaanse regering met warme instemming was begroet. De minister van buitenlandse zaken, jhr. mr. C. G. W. H. van Boetzelaer van Oosterhout en de minister zonder portefeuille van Kleffens, die beiden ter bijwoning van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York vertoefden, waarschuwden het kabinet met klem tegen verwerping van het akkoord, opmerkend dat 'wijziging van deze overeenkomst', aldus hun, ook voor koningin Wilhelmina bestemd telegram",

XC'die nu eenmaal geheel in de lijn van de algemene ontwikkeling in de wereld ligt, op essentiële punten zowel tegenover de Republiek Indonesië als uit het oogpunt van de publieke opinie in de wereld uitgesloten moet worden geacht. Door degenen die beweren dat afbraak van het koninkrijk plaats heeft, wordt uit het oog verloren dat dit geen afbraak maar een verbouwing is en dat juist door afwijzing van de overeenkomst afbraak zou worden veroorzaakt, aangezien het enige alternatief zou zijn een oorlog van volk tegen volk met een voor ons te verwachten verlies van elke band met Indië. Een dergelijke ontwikkeling zou bovendien de gehele wereld tegen ons innemen."

XC1 Aangehaald in Bank, p. 215-16. 2 Tekst d.d. 17 nov. 1946: NIB, dL Vl, p. 29394. 'Vier weken later seinde van Kleffens aan van Boetzelaer die weer naar Den Haag was teruggekeerd, dat als het akkoord van Linggadjati werd afgewezen, 'het koninkrijk (in de zin van Nederland plus Indië) te gronde' zou gaan en Nederland 'een staat als Zweden' zou worden, 'een land dat een toekomst achter zich heeft ... Het Nederlandse volk is evenmin als een andere natie bestemd om onder te gaan in een lekkend scheepje, gevuld met beginselen.' (tekst d.d. 12 dec. 1946: a.v., p. 542 e.v.).

800 [PDF]
'BIJNA EEN GODSDIENSTOORLOG'

XCEr ontstonden in Nederland felle debatten ('bijna een godsdienstoorlog', werd aan van Mook geschreven') en er kwam een stevige agitatie tegen de overeenkomst van Linggadjati op gang. De pers berichtte dat de chef van de generale staf en de bevelhebber der zeestrijdkrachten, Kruls en Helfrich, zoals wij al in hoofdstuk 2 weergaven, hun bezwaren aan de koningin hadden voorgelegd, een aantalleden van de Raad van State wees er samen met andere hooggeplaatsten, onder wie Welter, het kabinet op dat de overeenkomst op een erkenning de jure van de Republiek neerkwam en dus in strijd was met de 7 december-toespraak en vijf hoogleraren in de rechten, onder wie Verzijl, schreven aan het kabinet dat goedkeuring van Linggadjati rechtens ongeoorloofd was.

XCTegen die achtergrond diende het kabinet-Beel zijn standpunt te bepalen, voorgelicht door de Commissie-Generaal die uit Batavia was overgekomen. Van veel gewicht was daarbij het feit dat de KVP-fractie zich op 27 november achter Romme's denkbeelden schaarde: in de voorgestelde Unie moest de Kroon van wezenlijke betekenis worden, de arbitrage moest op een andere wijze worden geregeld en er moest uitdrukkelijk worden bepaald dat de Unie niet opzegbaar was, met andere woorden: de overeenkomst van Linggadjati moest niet worden verworpen maar aangevuld - 'aangekleed', zoals men korte tijd later ging zeggen.

XCOp 28 november begon het kabinet aan een reeks van acht lange vergaderingen die aan de overeenkomst werden gewijd. Slechts één minister, de PvdA'er Vos, was bereid de overeenkomst te aanvaarden conform de tekst van IS november, alle overigen, ook de PvdA'ers Drees, Lieftinck en Mansholt, wezen dat af. Schermerhorn zag een oplossing: hij was het die voorstelde dat aan de overeenkomst zoals zij daar lag, een stuk zou worden toegevoegd waarin de aanvullingen zouden worden opgenomen die van Nederlandse zijde wenselijk werden geacht. Het kabinet besloot toen tot toevoeging van twee stukken: een door de Commissie-Generaal te schrijven toelichting op de overeenkomst en een verklaring van het kabinet. In die kabinetsverklaring kwam te staan, ten eerste, dat het politieke akkoord vergezeld moest gaan van een financieeleconomisch waarbij de Nederlands-Indische staatsschuld door Indonesië zou worden overgenomen en het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië waarborgen zou krijgen voor zijn voortzetting, en, ten tweede, dat Nederlands-Nieuw-Guinea een aparte status diende te krijgen: het mocht

I Brief, 4 dec. 1946, van F. de Boer: a.v., p. 489.

801 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

niet een deel worden van de (in oprichting zijnde) staat Oost-Indonesië. Op die grondslag was het kabinet bereid, de overeenkomst van Linggadjati (waarvan op IS november alleen maar het ontwerp was vastgesteld) te laten ondertekenen door de Commissie-Generaal.

XCHier moest de Tweede Kamer zich over uitspreken, zulks tegen een achtergrond van grote verdeeldheid en onduidelijkheid in den lande (begin december, toen van de 'aankleding' van de overeenkomst nog niets bekend was, was bij een onderzoek van de publieke opinie gebleken dat 38% van de ondervraagden vóór de overeenkomst was, 36 % er tegen en 26 % geen mening had). In die Kamer diende de rechtse oppositie een motie in die uitsprak dat de toezeggingen van de 7 december-toespraak dienden te worden nageleefd en dat de overeenkomst van Linggadjati daarmee in strijd was. Romme voelde aan dat die motie de steun zou krijgen van een aanzienlijk aantal KVP'ers - om dat te voorkomen legde hij aan de voorzitter van de PvdA-fractie, van der Goes van Naters, het denkbeeld voor dat zij samen een motie zouden indienen waarin de Kamer zou uitspreken dat zij de toelichting door de Commissie-Generaal en de verklaring van het kabinet, beide aan haar voorgelegd, als wezenlijke onderdelen van de overeenkomst zag. De PvdA-fractie keurde dat denkbeeld goed - dat deden óók partijvoorzitter Vorrink en Schermerhorn, beiden in het Kamergebouw aanwezig (Schermerhorn die in het kabinetsberaad als eerste van een mogelijke 'aankleding' had gerept, gaf zijn akkoord met de woorden: 'Het is een rotding maar jullie moeten het doen' 1), en vervolgens werd de motie op 20 december met vijf-enzestig tegen dertig stemmen aangenomen. Aangenomen werd ook een tweede, alleen door Romme ingediende motie, dat alle nog geïnterneerde Nederlanders en Indische Nederlanders ten spoedigste door de Republiek moesten worden vrijgelaten.

XCDe aanneming van de motie-Rommefvan der Goes van Naters stimuleerde de buitenparlementaire oppositie om haar actie (de overeenkomst was nog altijd niet ondertekend) uit te breiden. Ter voortzetting van de

1 Aangehaald in Gase, p. IS.

802 [PDF]
DE MOTIE-ROMME VAN DER GOES VAN NATERS

arbeid van de Stichting 'Indië in nood - geen uur te verliezen" was midden december een breed samengesteld Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid gevormd met Gerbrandy als voorzitter - een comité dat onmiddellijk adhesiebetuigingen kreeg van o.m. Schouten, Tilanus, Stikker, Oud- en generaal Winkelman." Dit Comité nu liet begin '47 een tegen Linggadjati gericht 'Smeekschrift' in den lande circuleren waaronder ca. driehonderdduizend personen hun handtekening zetten, en het belegde drukbezochte protestvergaderingen. Ook de Raad van State deed weer van zich spreken, nu als college: hij gafbeginjanuari '47 de koningin in overweging", 'de overeenkomst van Linggadjati niet te doen ondertekenen dan nadat schriftelijk is vastgelegd dat de vertegenwoordigers der Republiek de in de motie-Rommefvan der Goes van Naters genoemde stukken als bindende interpretatie aanvaarden.' Nu, dat zulks diende te geschieden stond voor het kabinet vast: dat had het op 2 januari in een buitengewone vergadering van de ministerraad uitgesproken en Schermerhorn had toen meegedeeld, 'dat de Commissie-Generaal zich met de voor ondertekening gestelde voorwaarden in het algemeen verenigt.' 5

XCMaar waren die voorwaarden ook voor de Republiek aanvaardbaar?

XCDe meeste Nederlanders en Indische Nederlanders in Indië hadden voor het akkoord van Linggadjati geen goed woord over. De ondernemers onder de Nederlanders waren zo verontwaardigd dat de voorzitter van de Ondernemersraad voor Nederlands-Indië, jhr. mr. C. H. V. de Villeneuve, die zich ten gunste van het akkoord had uitgesproken, werd afgezet (prompt benoemde van Mook hem tot zijn adviseur), en de legercommandant, generaal Spoor, zond eind december een door een groot aantal van zijn hoogste officieren toegejuichte, lange brief aan Beel"

1 Deze Stichting had in november aan alle leden van de Staten-Generaal een telegram gezonden van de volgende inhoud: 'Wilt gij Hitler terug? Wilt gij Mussert terug? Waarom zoudt ge dan zeventig miljoen Indonesiërs aan Soekarno uitleveren?' (aan gehaald in: p. I33). 2 Oud werd door het bestuur van de Partij van de Arbeid waar hij nog lid van was, ter verantwoording geroepen - hij trad op I2 januari '47 uit het Comité. 'Wat wij over het Comité schrijven, is gebaseerd op een in '81 door Jelle Hekman geschreven, ongepubliceerde studie: 'Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid'. 4 Advies d.d. 7 jan. I947: dl. VII, p. 7 e.v.sMinisterraad: Notulen, 2 jan. 1947, a.v., dl. VI, p. 722 e.v. 6 Brief d.d. 21 dec. 1946 in a.v., dl. VI, p. 6rr e.v.

803 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

waarin hij schreef dat er geen vertrouwen was in de Commissie-Generaal, 'niet bij mij, niet bij mijn staf, niet bij mijn omgeving, niet bij mijn troepen en niet bij enig belangrijk gedeelte van de Europese burgerbevolking in dit land.' Vooralook onder de Indische Nederlanders waren er velen die een overdracht van de soevereiniteit aan de Republiek met sombere gevoelens tegemoet zagen - in een militair Inlichtingenrapport, dat vlak na de in Linggadjati gevoerde besprekingen was opgesteld", was gesproken van 'de buitengewoon onrustige stemming die zich dreigt meester te maken van de Indo-Europese gemeenschap. Deze mensen' (van velen waren nog steeds verwanten geïnterneerd) 'hebben grotendeels elk vertrouwen in de regering verloren, voelen zich 'verkocht en verraden" (of, zoals enkele maanden later, d.w.z. na de ondertekening van het akkoord van Linggadjati, werd gerapporteerd, 'volkomen aan de heidenen overgelaten' 2).

XCEn de voormannen van de Republiek?

XC'Zij hebben', had Schermerhorn op de laatste dag van zijn besprekingen met Soekarno en Hatta geschreven, 'een jaar gepraat over 100 % Merdeka en het is een uiterst pijnlijke operatie om daarvan iets tegenover de volgelingen te moeten inslikken.' Pijnlijk was het inderdaad. De Republiek pretendeerde de gehele archipel te vertegenwoordigen, maar in het akkoord van Linggadjati was slechts sprake van haar erkenning defacto op Java en Sumatra - erkenning ter voorbereiding van haar invoeging in de Verenigde Staten van Indonesië die onder de Nederlandse Kroon zouden ressorteren. Zou dat aanvaard worden? Er werd een grote voorlichtingscampagne op touw gezet, waarvan de strekking was dat het akkoord van Linggadjati vooral van belang was om de positie van de Republiek te versterken en dat haar leiders hun einddoel niet uit het oog verloren. Hatta betoogde op 3 december jegens een gehoor van studenten in Djokjakarta dat het akkoord een 'springplank' was voor een volgende fase van de strijd 'ter verovering van de soevereiniteit en de vrijheid van een Indonesische Republikeinse staat die geheel Nederlands-Indië omvat'; zij die zich tegen het akkoord keerden, deden zulks, aldus Hatta, 'uit romantisch heroïsme'." Sjarifoeddin, die (wij maakten er al melding van) op Sumatra rondreisde om er te bereiken dat de Republikeinse troepen zich aan de in oktober voorlopig vastgestelde wapenstilstand zouden houden, zei er op 6 december dat uit het akkoord van LinggadjatiBandoeng aan de gouverneur van Java, a.v., dl. VIII, p. 404 e.v. 3 Aangehaald in Bank, p.

I Tekst d.d. 14 nov. 1946 in a.v., p. 480. 2 Rapport, 28 april 1947, van de resident te

804 [PDF]
DE REPUBLIEK EN LINGGADJATI

voortvloeide dat de Republiek uiterlijk op I januari' 49 ook dejure zou zijn erkend. 'Als de overeenkomst is ondertekend door beide partijen', betoogde hij verder, 'mogen onze schepen naar buiten, mogen wij gezanten naar het buitenland zenden, mogen wij onze eigen vliegtuigen gebruiken en onze eigen vlag voeren.' De Sumatraan A. K Gani, minister van welvaart, had daaraan toegevoegd dat de Unie een onding was:

XC'De overeenkomst is maar een compromis en bovendien moeten wij bedenken dat iedere samenwerking tussen twee soevereine staten gewoonlijk ... niet van lange duur is. De verbintenis met Nederland is niet natuurlijk, is onlogisch. Het is duidelijk dat onze verbindingen met landen in het Pacific-gebied het eerste komen.'

XCHet verslag van de toespraken van Sjarifoeddin en Gani werd aan Nederlandse kant pas in september '47, d.w.z. na de Eerste Politionele Actie, op Sumatra gevonden 1 en ook vond men toen op Java een stuk waaruit bleek dat Sjarifoeddin, Sjahrir en generaal Oerip Soemohardjo (de chef van de Republikeinse krijgsmachtstaf) eind november gedrieën hadden verklaard dat de 'vredespolitiek' alleen maar 'noodgedwongen' werd gevoerd, 'teneinde het militaire apparaat een adempauze te verschaffen, Nederland van Engeland en Amerika te verwijderen, in die landen wapens te kopen en tenslotte Nederland met een hernieuwd militair apparaat geheel uit Indonesië weg te rangeren.' 2 Dat Sjarifoeddin zich zo had uitgelaten, was evenwel midden december '46 al aan de geheime dienst, de Nefis, bekend - trouwens, in die dagen werd van de Republikeinse opperbevelhebber generaal Soedirman een radiotoespraak opgevangen, waarin hij gezegd had: 'De strijd zal voortduren, ook al wordt het ontwerp aangenomen ... De eventuele aanneming betekent voor Indonesië slechts een adempauze' 3 hij vertrouwde dat vooral de pemoeda-eenheden dat zouden begrijpen. Welnu, dat wensten die laatsten kennelijk niet te doen en dus gaf de opperbevelhebber, beseffend dat hij het elan der jongeren niet kon ontberen, op 26 december in een tweede radiotoespraak alle Republikeinse troepen de instructie om 'de strijd voort te zetten' en een maximum aan krachten naar de fronten te zenden.' Vier dagen later, op 30 december, slaagde de Nefis er in, een radiotelefonisch gesprek af te luisteren tussen de TRI-commandant op Sumatra (eenJ. J.J.

1 Het wordt geciteerd in van de Velde: 1928-1949 (r982), p. r8r-83. 2 Aangehaald in C. O. Dorren: (r955), p. r30. 'Aangehaald in dl. VI, p. 632. 4 Aangehaald a.v., p. 696.

805 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

bevelhebber die er zich aan had gestoten dat Nederlandse vliegtuigen herhaaldelijk verkenningstochten uitvoerden boven Republikeins gebied en dan soms passagierstreinen bestookten, waardoor vele Indonesiërs werden gedood of gewond) en zijn verbindingsofficier in het TRl hoofdkwartier. De IRI-commandant had zich zeer ingenomen getoond met Soedirmans tweede toespraak en had aan het slot gezegd: 'Laat het deze keer niet blijven bij de rede van de legercommandant' (bedoeld: opperbevelhebber) 'laat ons op Sumatra maar beginnen, geef mij de kans maar!' 1 Hij wàs meteen begonnen - de Nederlandse eenheden die in oktober bij Medan, Padang en Palembang de plaats van de Britse zonder grote moeilijkheden hadden kunnen innemen", waren aangevallen en waren tot tegenaanvallen overgegaan; daarbij hadden zij hun stellingen bij Medan en vooralook bij Palembang weten op te schuiven. Daarvan was weer het gevolg geweest dat de Republikeinse strijdkrachten de watertoevoer naar Medan hadden afgesloten.

XCInjanuari '47 werd op Java in de Republiek de actie tegen goedkeuring van de overeenkomst van Linggadjati voortgezet en uitgebreid - Soetomo ('Boeng Torno') die als 'de held van Soerabaja' werd gezien, hield toespraken op bijeenkomsten waar tienduizenden aanwezig waren. In het Knip, het Republikeinse noodparlement, was geen meerderheid voor de overeenkomst te vinden; dat probleem loste Soekarno op door het ledental bij presidentieel decreet tot vijfhonderdveertien uit te breiden, onder wie nu ook vijftig afgevaardigden voor Sumatra waren, alsook twaalf voor Borneo en negen-en-twintig voor de Grote Oost - die afgevaardigden voor Borneo en de Grote Oost waren bijna allen op Java woonachtig. Hun benoeming moest men zien als een teken dat de regering van de Republiek de besluiten van Malino en Den Pasar niet als het laatste woord beschouwde - trouwens, er zetelden in Djokjakarta Republikeinse gouverneurs voor Borneo en voor de Grote Oost.'

I Aangehaald a.v., dl. VII, p. 18. 2 Dr. Boon had dat als een gunstig uitvloeisel gezien van het ondertekenen van de concept-overeenkomst van Linggadjati: 'duizend doden waren uitgespaard die anders zeker in Sumatra zouden zijn gevallen.' (Wiebes en Zeeman: p. 15-16 (13 dec. I946)). 3 In die tijd trad de Indische Nederlander E. F. E. Douwes Dekker, de achterneef van Multatuli, die in I9I2 de Indische Partij had opgericht, als een van Soekarno's naaste adviseurs op - hij woonde bij hem in huis. Op grond van zijn geheim contact met de Japanners was hij in januari '4I door het Nederlandse gouvernement gearresteerd en een jaar later samen met ruim honderdveertig 'NSB'ers' naar Suriname getranspor teerd. In de zomer van '46 was de groep naar Nederland overgebracht waar allen in vrijheid werden gesteld. Douwes Dekker kreeg de gelegenheid om naar Indië terug

806 [PDF]
DE REPUBLIEK EN LINGGADJATI

XCEind februari kwam het nieuwe Knip bijeen, niet in Djokjakarta dat door Soekarno en het kabinet-Sjahrir als te roerig werd beschouwd, maar in Malang. Hatta zei er in zijn openingstoespraak dat 'het verkrijgen van volledig gezag over geheel Indonesië' afhing van 'de fysieke kracht van het volk van alle delen van het gehele vaderland', en Sjahrir betoogde dat de overeenkomst van Linggadjati 'niet [moest] worden beschouwd als een eeuwige wet voor de betrekkingen met Nederland doch slechts als een fase in de Indonesische strijd om een onafhankelijke en zelfstandige natie te worden' - 'voor mij', zei hij ook, 'bestaat er geen Malinegebied en bestaan er geen Buitengewesten, voor mij bestaat alleen ons vaderland Indonesië.' Linggadjati noemde hij 'het middel tot vereniging van de Buitengewesten met de Republiek.' 1 Al die betogen slaagden er niet in, bij de Knip-leden die lid waren van de Partai Nasional Indonesia of van de Masjoemi, het wantrouwen te overwinnen - zij bleven weg, toen op 5 maart' 47 gestemd moest worden. De uitslag was dat de regering van de Republiek met tweehonderdvier-en-tachtig stemmen vóór en twee tegen werd gemachtigd, het akkoord van Linggadjati te ondertekenen; wel te verstaan: het 'naakte', niet het 'aangeklede'.

XCDe naar Batavia teruggekeerde Commissie-Generaal kreeg het moeilijk. Moeilijk doordat in januari en februari '47 Romme voor het eerst in de door de Nederlandse troepen bezette gebieden verscheen en tot ergernis van de commissie en van Mook (die over Romme sprak als 'die man met zijn roze varkenssmoel'en hem in een brief aan Logemann 'net als alle gezeten Nederlandse politici geborneerd en eigenwijs' noemde') zich links en rechts aggressief uitdrukte', moeilijk doordat het kabinet-Beeltafel had geslagen, zeggende 'dat het nu maar eens uit moest zijn en zij Linggadjati als de bliksem moesten tekenen zoals in zijn motie was verordonneerd'

2 te keren. Hij nam in Djokjakarta een Indonesische naam aan: Setiaboedi. In april '47 werd hij door Soekamo tot minister van staat benoemd. I Publikatie van de 18 april 1947, dl. VIII, p. 290 e.v. 2 Wiebes en Zeeman: p. 32 en 203 (9 febr. 1947). Brief d.d. 10 maart 1947, dl. VII, p. 706. 4 De hoogste Republikeinse autoriteit die hij ontmoette, was de onderminister van voorlichting. Romme tekende over het gesprek aan dat hij deze had gezegd dat de Republiek 'slechts over mijn lijk' een internationale status zou krijgen, de onderminister zei aan derden dat Romme op

807 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

de commissie in feite had uitgebreid met twee kandidaat-leden: een financieel-economische deskundige, drs. S. Posthurna, een van de directeuren van de Nederlandse Bank, die met het akkoord niet veel op had, en de volkenrecht-specialist Verzijl. een van de ondertekenaars van de brief van de vijf hoogleraren aan het kabinet', maar moeilijk vooral doordat de commissie niet alleen voor het akkoord moest opkomen maar ook voor de 'aankleding' welke door de Republiek pertinent werd afgewezen. Dat laatste deelde de Republikeinse delegatie op 8 februari mee.

XCOp twee punten leek de Commissie-Generaal vervolgens succes te boeken: er kwam schot in de vrijlating van grote groepen geïnterneerde Indische Nederlanders en nadat aan verschillende sectoren opnieuw was gevochten (bij Soerabaja hadden bij enkele gelegenheden de Nederlandse eenheden het initiatief genomen), kon op 14 februari aan Den Haag het heugelijk bericht worden doorgegeven dat generaal Soedirman op de r yde te middernacht een algemeen 'staakt het vuren' zou gelasten. Maar het akkoord! De uitlatingen van Republikeinse voormannen dat het door de Republiek slechts als 'een adempauze' werd gezien, waren aan de Commissie-Generaal en aan van Mook bekend - zij legden ze terzijde omdat zij die uitlatingen louter als tactische argumenten beschouwden waarmee Soekarno en het kabinet-Sjahrir Linggadjati aan een onwillige achterban wilden verkopen, en omdat zij vertrouwden dat veel ten goede zou keren als de overeenkomst eenmaal was getekend. Trouwens, wat zou uit een weigering voortvloeien? Noch de regering van GrootBrittannië, noch die van de Verenigde Staten, die met bevrediging hadden vernomen dat het Knip Linggadjati had goedgekeurd, zouden daar ook maar iets van begrijpen! Dat buitenlands-politieke aspect wierp veel gewicht in de schaal. Anderzijds: was het kabinet niet verplicht, slechts met het 'aangeklede' Linggadjati genoegen te nemen? Zowel in Batavia als in Den Haag werd wanhopig naar een oplossing gezocht - Jonkman was het die tenslotte een door de Commissie-Generaal geopperde mogelijkheid voorstelde: alleen het 'naakte' Linggadjati zou

in Bank, p. 236). Tegen de secretaris van van Poll zei Romme: 'Wat verwachten de heren van de Republiek van hun houding? Over zes maanden zijn zij, als wij willen, dood en begraven.' (a.v., p. 274). I Verzijl had aan Jonkman gezegd dat het 'aangeklede' Linggadjati wèl aanvaardbaar voor hem was.

808 [PDF]
LINGGADJATI ONDERTEKEND

worden ondertekend maar daarbij zou de Nederlandse delegatie doen weten dat Nederland zich mede gebonden achtte aan de 'aankleding'. Lange vergaderingen van het kabinet waren nodig, eer deze weinig bevredigende oplossing (die, aldus Drees, 'niet bepaald fraai' was') door het kabinet was aanvaard. Unaniem machtigde het op 17 maart de Commissie-Generaal, het akkoord, met inachtneming van de geschetste oplossing, te ondertekenen - een besluit dat de instemming had verworven van van der Goes van Naters en van Romme- maar dat op voorstel van Drees niet aan het parlement werd voorgelegd.

XCHet eerste gevolg van het besluit was dat de Boer als lid van de . Commissie-Generaal zijn ontslag aanbood en dat Posthuma en Verzijl deden weten, niet langer in aanmerking te willen komen voor een benoeming als zodanig.

XCOp 25 maart werd het akkoord door de Commissie-Generaal en de delegatie van de Republiek in Batavia ondertekend. 's Avonds ging een gezelschap hoge Nederlandse functionarissen, onder wie Boon, naar het Hotel des Indes. Het was, aldus Boon, 'vrijwel verlaten. Enige sombere gezichten van planters en officieren zaten aan de kant van de gebruikelijke dansende paren. De weigering van een niet onaanzienlijk deel van de Nederlandse bevolking' (hij bedoelde de Nederlanders en Indische Nederlanders in Indië) 'om zich neer te leggen bij de totstandkoming van de overeenkomst is zeer bedenkelijk.' 3

XCDie negatieve houding bestond niet alleen bij de bedoelde Nederlanders en Indische Nederlanders in Indië maar ook bij de Republiek. Samenwerking in de geest van Linggadjati werd in Nederland begeerd door het kabinet-Beel en een aanzienlijk deel van de publieke opinie en in Indië door van Mook, de twee overgebleven leden van de CommissieGeneraal: Schermerhorn en van Poll, een kleine groep medestanders en een aantal Indonesische hooggeplaatsten in de pas-opgerichte deelstaat8 0

I Ministerraad: Notulen, IS maart 1947, dl. VII, p. 782. 2 Romme kwam tot die omzwaai in het licht van adviezen die hij bij enkele Amerikaanse vrienden had ingewonnen. 3 Wiebes en Zeeman: p. 50 (26-27 maart 1947).

809 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Oost-Indonesië maar in de Republiek door geen enkele gezagdrager. Want de uitlatingen van Republikeinse voormannen waarin Linggadjati slechts als 'een adempauze' was voorgesteld, waren niet tactische argumenten geweest maar hadden hun werkelijke opvatting weergegeven: hun einddoel was en bleef dat hun Republiek als soevereine staat de gehele archipel moest omvatten.

XCGelijk vermeld, had het kabinet-Beel zijn besluit om het 'naakte' Linggadjati te laten ondertekenen zonder dat de Republiek de 'aankleding' zou hebben aanvaard, niet ter goedkeuring aan het parlement voorgelegd - natuurlijk was elke fractie bevoegd, de zaak eigener beweging aan de orde te stellen, maar de grootste twee die voor de motie-Romme/van der Goes van Naters hadden gestemd, lieten dat na en men moest wel aannemen dat een motie waarin het regeringsbeleid werd afgekeurd, door de Tweede Kamer zou worden verworpen. Het was trouwens niet zo dat de regering de uitspraak van de Tweede Kamer uit het oog had verloren: de 'aankleding' mocht dan voorshands niet door de Republiek zijn aanvaard, het bleef de plicht van de Commissie-Generaal en van van Mook om in het voortgezette contact met de regering van de Republiek te bereiken dat zij alsnog een financieel-economische overeenkomst met Nederland zou sluiten en de positie van het Nederlandse bedrijfsleven zou waarborgen. Voorzover de publieke opinie zich voor Indië interesseerde (vele mensen deden dat in het geheel niet), legde een groot deel daarvan zich bij de ondertekening van Linggadjati neer, ervan uitgaand dat het kabinet-Beel het voor en tegen zorgvuldig had overwogen en een besluit had genomen dat, mede in het licht der internationale verhoudingen, onvermijdelijk was.

XCEen ander deel van de publieke opinie huldigde evenwel heel andere opvattingen en dat gold vooral voor de groep waaruit het Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid was voortgekomen. Binnen die groep gold het voor niemand sterker dan voor Gerbrandyen Welter. In '41 had Gerbrandy die laatste zonder spijt uit zijn tweede kabinet zien verdwijnen maar nu hadden zij elkaar gevonden in een gemeenschappelijke diepe afkeer van wat, in hun visie, door het kabinet was en werd bedisseld. Zij zagen het als verraad aan het koninkrijk, als een verloochenen van zijn verleden, als een prijsgeven van zijn toekomst. Hun comité ging een

810 [PDF]
GERBRANDY OVERWEEGT EEN STAATSGREEP

buitenparlementaire pressiegroep vormen. Die groep kreeg enige steun van het grote bedrijfsleven, veel minder overigens dan zij had verwacht (zij had gehoopt, in '47 minstens f I mln van dat bedrijfsleven te ontvangen maar kon, en ook dat met moeite, slechts een kwart daarvan inzamelen), en ook vond zij, zij het in bescheiden mate, weerklank in de pers (het duidelijkst in Elseviers Weekblad, dat in '45 was begonnen te verschijnen), maar zij bleef een kleine minderheid. Zij had het 'naakte' Linggadjati verworpen - het was, zij het 'aangekleed', door de Tweede Kamer . aanvaard. Voor een man als Schouten, fractieleider van de ARP, was de kous daarmee af: Nederland was weer een parlementaire demoeratie - natuurlijk mochten de tegenstanders van Linggadjati actie blijven voeren voor hun denkbeelden maar louter met de middelen van die democratie: op vergaderingen, in de pers, via de radio, in het parlement; het gezag van de regering moest evenwel gerespecteerd worden; wilde men een ander beleid, dan moest men langs democratische weg naar de vorming van een andere regering streven. Zo dachten Gerbrandyen Welter er niet over. Wanneer, zo meende vooral Gerbrandy, de regering het koninkrijk verkwanselde, zulks met medewerking van een parlement dat, zo zag hij het, goeddeels uit personen bestond die eenvoudig niet beseften wat op het spel stond, dan was het zowel de plicht als het recht van een vastberaden minderheid om die regering ten val te brengen en het roer te wenden. De ontwikkeling van deze en dergelijke denkbeelden nam enige tijd in beslag - pas in de eerste maanden van '47 besprak Gerbrandy met de Utrechtse hoogleraar F. C. Gerretson (deze was begin' 4 7 tot het Comité Rijkseenheid toegetreden) de vraag of een staatsgreep principieel geoorloofd was. Zeker, deed Gerretson hem begin april '47 weten, de antirevolutionaire opvattingen kenden het recht van opstand maar alleen 'tegen een revolutionaire regering' en hoe kon men ooit het Nederlandse volk duidelijk maken dat het langs democratische weg samengestelde kabinet-Beel zulk een regering was? 1 Dat antwoord weerhield Gerbrandy niet - het schijnt dat hij later in april contact opnam of liet opnemen met allerlei organisaties van oud-militairen, wellicht ook uit de rechtersector van de vroegere illegaliteit (welke dat zijn geweest, weten wij niet), er gingen althans in die tijd in den lande zoveel geruchten de ronde doen over een dreigende staatsgreep dat op I I mei ten huize van Vorrink in

XCI Brief, 4 april '47, van C. Gerretson aan Gerbrandy, aangehaald in J. Hekman: 'Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid', p. 48.

811 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Den Haag een bespreking werd gehouden van deze met de ministers Drees en Mansholt, met van Heuven Goedhart en van Randwijk (hoofdredacteuren resp. van Het Parool en van Vrij Nederland) en met wellicht ook Logemann en mr. G. Slotemaker (die in de illegaliteit nauw met van Heuven Goedhart en van Randwijk had samengewerkt); er werd daar overlegd hoe men zich tegen zulk een staatsgreep kon verzetten. Drees en Mansholt namen, schijnt het, de zaak niet al te ernstig op maar het zekere voor het onzekere nemend, stelden van Heuven Goedhart, van Randwijk en Slotemaker het concept op voor een 'proclamatie' waarin o.m. stond: 'Reactie - houdt u aan de regels - afwijking betekent burgeroorlog.' 1 Voorts waarschuwde van Heuven Goedhart de burgemeester van Amsterdam, d' Ailly, en deze schreef, eveneens voor alle zekerheid en wellicht na met Beel contact te hebben opgenomen, ook al een proclamatie, gericht aan de burgerij van de hoofdstad, die als volgt begon:

XC'Stadgenoten!! Op dit ogenblik trachten misdadige reactionaire elementen het wettig gezag opzij te schuiven en zich meester te maken van de staatsmacht. Met mijn gehele persoon stel ik mij achter de wettige regering en Hare Majesteit de Koningin; zo ook het bestuur der stad.' 2

XCEr kwam geen staatsgreep (had hij zich wèl voorgedaan, dan zouden de Partij van de Arbeid en het NVV onmiddellijk een algemene staking hebben uitgeroepen) - het Comité Rijkseenheid beperkte zich er toe, een nieuw 'smeekschrift' te laten ondertekenen (dat deden nu ca. tweehonderdveertigduizend personen, van wie ca. honderdduizend in de provincie Zuid-Holland woonden) en een verzoekschrift te richten tot de Tweede Kamer opdat deze de procureur-generaal bij de Hoge Raad opdracht zou geven, alle leden van het kabinet-Beel te vervolgen wegens schending van de Grondwet. Dat verzoekschrift werd voor kennisgeving aangenomen.

XCIn de tijd gaan wij nu even iets verder.

XCDe Eerste Politionele Actie, in juli '47 ingezet en door het Comité Rijkseenheid met warme instemming begroet, leidde begin augustus tot een hoogst kritieke situatie. Van Mook, Spoor en al hun adviseurs wensten dat het kabinet-Beel machtiging zou geven om op te rukken naar Djokjakarta en van Mook ging daarbij zo ver dat hij op de rzde aan

I 28 juni 1969. 2 Aangehaald in R Roegholt: dl. II (1979), p. 123.

812 [PDF]
GERBRANDY OVERWEEGT EEN STAATSGREEP

Den Haag berichtte dat de situatie hem zou kunnen nopen om zonder zodanige machtiging naar het hart van de Republiek door te stoten. Gerbrandy, kennelijk op de hoogte van de uit Batavia binnengekomen vertogen, hield op de rade een radiotoespraak voor de NCRV waarin hij de kabinetten-Schermerhorn en -Beel van ongrondwettig handelen betichtte en van Mook aanspoorde om door te zetten. 'Heel Batavia', zei hij, 'en heel het lijdende volk van Nederlands-Indië ... schreeuwt om hulp en uitkomst! Die kreet verstaan en daarnaar handelen betekent opklaring in Indië, opklaring in Nederland, opklaring in een groot deel van de wereld!' I Nu, die 'opklaring in Nederland' zou, dat besefte het Comité Rijkseenheid, met massale stakingen gepaard gaan. Om die te keren begon het comité aan de vorming van een Organisatie van Stakingsbrekers: vrijwilligers konden zich opgeven om in elk geval de openbare nutsbedrijven gaande te houden.

XCHet kabinet-Beelliet Gerbrandy straffen voor zijn radiotoespraak: de regeringscommissaris voor het radiowezen legde hem begin september een twee maanden durend verbod op om voor de radio te spreken. Toen het kabinet vervolgens aanvaardde dat een door de Verenigde Naties ingestelde Commissie van Goede Diensten zich met het NederlandsIndonesisch conflict ging bemoeien, stond voor het Comité Rijkseenheid vast dat Indië verloren zou gaan. Gerbrandyen Welter vroegen een audiëntie bij koningin Wilhelmina aan - op advies van het kabinet weigerde zij hen te ontvangen. Nadien kwam het denkbeeld van de staatsgreep tot nieuw leven en in dat kader werd nu, gezien het feit dat de Eerste Politionele Actie het prestige van de strijdkrachten had versterkt, contact opgenomen met generaal Kruls, de chef van de generale staf, en met generaal Spoor. Gerbrandy zocht Kruls op om, aldus deze in zijn in '75 verschenen memoires", 'de mogelijkheid van een machtsovername met behulp van de strijdkrachten' te bespreken. 'Ik heb hem', schreef Kruls verder, 'de vraag gesteld waar of hij dacht dat hij en ik binnen vier-en-twintig uur na een dergelijke stunt zouden zijn en hem daarna tevens mijn antwoord gegeven: 'veilig op het politiebureau'.' 3 De datum van dit gesprek is niet bekend - wèl dat Gerbrandy niet de moed opgaf. Op 3 februari '48 sprak hij, samen met Welter, over zijnJ.

t Aangehaald in p. 254-55. 2 Kruis noemde Gerbrandy niet maar schreef slechts over 'een door mij hogelijk gewaardeerd politicus die ik zelfs een staatsman zou willen noemen' (H. Kruis: (1975), p. 195) het lijdt geen twijfel dat hij daar Gerbrandy mee bedoelde. 3 A.v.

813 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

plannen met een hoge officier uit Indië, die een van Spoors naaste medewerkers was: de generaal-majoor van het Knil E. Engles, die in Indië hoofd was van het directoraat Centrale Opleidingen (en eind '46 zijn instemming had betuigd met Spoors brief aan Beel) en naar Nederland was overgekomen. 'De heren Gerbrandy en Welter', zo lichtte Engles in een brief van 4 februari Spoor in, I 'waren overtuigd dat dit kabinet zo spoedig mogelijk moest vallen, desnoods met geweld, en zij verzekerden mij dat dit geweld aanwezig is en slechts wacht op een sein hunnerzijds.'

XCLater in dit gesprek drukte Gerbrandy zich evenwel minder optimistisch uit:

XC'T.a.v. het gewelddadig verzet gaf de professor toe dat de aanwezige krachten hiervoor aanmerkelijk kleiner waren dan hij zich oorspronkelijk had voorgesteld. Hij was dan ook tot de conclusie gekomen dat hiermede voorlopig moet worden gewacht tot een gunstiger tijdstip dan wel tot een voldoende kracht is te verzamelen.

XCDe professor blijft echter van mening dat onder de huidige omstandigheden in Indië zelf een koersverandering in de politiek is te doen, waarvoor hij echter een uitschakeling van de hoogste leiding noodzakelijk acht. Wederom gaf hij de verzekering dat wanneer zulks in Indië zou plaatsvinden, dit door daadwerkelijke acties in Holland zou worden gesteund.'

XCDaarmee was dus het initiatief aan de legercommandant in Indië toegespeeld - deze evenwel die, schijnt het, in '47 wel eens met verlangen naar een staatsgreep had uitgezien", moet in '48 beseft hebben dat een

1 Tekst: dl. XlII, p. 71-72. 2 Wij citeren van 9 december 1975: 'Nog tijdens zijn leven heeft de voormalige ... hoofdredacteur van dr. Bruins Slot, aan zijn vertrouweling op de redactie, Ben van Kaam, verteld over een werkbe zoek aan de troepen in Indonesië, waar hij in 1947' (d.w.z. in mei '47) 'met de toenmalige AR-fractieleider Jan Schouten was. Daar had generaal Spoor de twee AR-politici uitgenodigd, mee te doen met een rechtse staatsgreep. De twee gezags getrouwe heren hadden dit voorstel echter verontwaardigd van de hand gewezen.' Wij vermelden in dit verband dat Gerbrandy in '51 tegen een CHU-Kamerlid dat eind '49 vóór de oprichting van de Nederlands-Indonesische Unie had gestemd, zei: 'U hebt toen uw land en uw God verloochend' (M. van Amerongen en 1. Cornelissen: (1972), p. 138) en dat hij zich in' 52 in het maandblad afvroeg of in de Indonesische kwestie niet het juiste moment was gemist

814 [PDF]
DE VERENIGING NEDERLAND-INDONESIË

greep naar de macht in Indië, zulks als het ware voor de ogen van de Commissie van Goede Diensten, geen enkel nuttig effect kon hebben. Er geschiedde dus niets en in Nederland bleef het Comité Rijkseenheid slechts op normale wijze actie voeren. Die activiteit werd evenwel steeds geringer. Het Comité juichte het toe dat van Mook in de herfst van '48 werd ontslagen en het had hoge verwachtingen van de in december '48 ingezette Tweede Politionele Actie. Toen van die verwachtingen niets uitkwam en in de loop van '49 duidelijk werd dat aan de soevereiniteitsoverdracht niet viel te ontkomen, was een audiëntie bij koningin Juliana het laatste dat het Comité ondernam. In die audiëntie, in augustus '49 verleend, overhandigden vier leden van het Comité: Gerbrandy, Welter, generaal Winkelman en J. W. Meyer Ranneft (oud-vice-president van de Raad van Nederlands-Indië, nu lid van de Raad van State), aan de vorstin een memorandum, waarin haar werd voorgesteld, het zittende kabinet Drees/van Schaik heen te zenden en een zakenkabinet te vormen - een onzinnig denkbeeld. In '50 werd het Comité opgeheven. Een deel van zijn activiteit werd toen voortgezet door een nieuwe organisatie: de Stichting Rijksbehoud. Zij zette zich vooral ten gunste van de uit Indië gekomen Indische Nederlanders en Ambonnezen in.

XCNaast die buitenparlementaire oppositie van rechts was er een van links. Daarin speelde de eind '45 opgerichte Vereniging Nederland-Indonesië een belangrijke rol. Communisten en niet-communisten werkten erin samen. Zij was het die begin februari '46 in de Markthallen te Amsterdam een demonstratieve vergadering belegde waar ca. twintigduizend personen aanwezig waren en waar op een vreedzame oplossing van het geschil met de Republiek werd aangedrongen. In november' 46 bood de vereniging aan de regering en het parlement een petitionnement aan waarin hetzelfde werd bepleit. Meer dan tweehonderdduizend Nederlanders hadden er hun handtekening onder gezet. Kort voor de Eerste PolitioneleJ.

om gebruik te maken van 'het recht tot verzet' - Bruins Slot had toen onmiddellijk in gereageerd door o.m. te schrijven: 'Een verwerpelijke politiek, een die zelfs grondwetsschennis inhoudt, kan en mag geen reden zijn om revolutie te maken.' (aangehaald in Hekrnan: 'Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid', p. 49)·

815 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Actie evenwel deed het bestuur van de Partij van de Arbeid weten dat de PvdA'ers die van de vereniging lid waren, haar dienden te verlaten omdat zij met communisten samenwerkten. De vereniging werd daardoor verzwakt.

XCIn nog veel sterker mate gebeurde dat in de loop van '48. De communistische staatsgreep in Praag deed menigeen besluiten, elk samengaan met communisten te beëindigen en in september leidde het feit dat, nadat Soekarno de communistische opstand in Madioen (waarover later meer) had laten neerslaan, het bestuur van de vereniging in dat conflict geen partij wilde kiezen ertoe dat de communisten en bloc de vereniging verlieten; ook enkele bestuursleden die Indonesiër waren, maakten zich toen van haar los. Het gevolg van dit alles was dat de vereniging ten tijde van de Tweede Politionele Actie, december '48, nauwelijks meer invloed had op de publieke opinie.

XCSchrijvend over Gerbrandy, het Comité Rijkseenheid en de Vereniging Nederland-Indonesië hebben wij onze samenvatting van de worsteling met de Republiek Indonesië, die wij tot dusver slechts weergaven tot de ondertekening van het 'naakte' Linggadjati, 25 maart '47, onderbroken. Wie optimistisch dacht, zag die ondertekening als het begin van een vreedzame ontwikkeling. Niets daarvan. In de nacht van 19 op 20 juli, nog geen vier maanden later, werd de Eerste Politionele Actie ingezet.'

XCHoe is het daartoe gekomen?

Eerste Politionele Actie

XC

XCVoordat wij over de Eerste Politionele Actie schrijven dienen wij op drie complexen in te gaan: ten eerste de kennelijke onwil van de Republiek Indonesië om in de geest van het akkoord van Linggadjati met Nederland

1 Evenmin als de Tweede is die Eerste een politionele actie geweest - het was een militaire veldtocht, die als 'politioneel' werd aangeduid in een tot mislukken gedoemd streven om het buitenland zand in de ogen te strooien. Wij willen desondanks de term 'Politionele Actie' handhaven.

816 [PDF]
BESPREKINGEN NA LINGGADJATI

samen te werken, ten tweede de versterking van de Nederlandse strijdkrachten in Indië en ten derde de financieel-economische factoren welke het voor Nederland wenselijk maakten om de op Java en Sumatra bezette gebieden aanzienlijk uit te breiden.

XCDoor van Mook en de twee overgebleven Commissarissen-Generaal werden na de ondertekening van Linggadjati aan Sjahrir en de overige leden van de Republikeinse delegatie tal van voorstellen gedaan die in de lijn van het akkoord lagen. Van Mook wenste dat een gemeenschappelijk secretariaat zou worden opgericht; dat van Nederlandse kant alle anti-Republikeinse en van Republikeinse alle anti-Nederlandse propaganda zou worden gestaakt; dat de wederzijdse voorlichtingsdiensten zouden gaan samenwerken; dat er een gemeenschappelijke regeling zou worden getroffen voor de voedselvoorziening; dat het spoorwegverkeer van Batavia naar Bandoeng v.v. weer op gang zou komen; dat er tussen Batavia en Djokjakarta een regelmatige vliegdienst zou worden ingesteld; dat de Republiek zich mèt Nederland moeite zou geven om de Australische boycot van Nederlandse schepen opgeheven te krijgen; en vooralook dat de besprekingen, strekkende tot de in artikel 14 van het akkoord van Linggadjati afgesproken teruggave van Nederlandse ondernemingen, zouden beginnen.

XCDie laatste besprekingen werden op 9 april geopend en in dat kader werd van Nederlandse kant mede voorgesteld, een gemeenschappelijk goederen- en deviezenregime in te stellen. Dat kon, zo werd gemeend, voor de Republiek aantrekkelijk zijn, omdat van Mook eind januari een verbod had afgekondigd om produkten, van Nederlandse ofbuitenlandse ondernemingen afkomstig, zonder verlof uit te voeren - de Nederlandse marine had toen opdracht gekregen om de hoofdzakelijk door Chinese handelaren bedreven clandestiene uitvoer, die vooral van Sumatra uit van aanzienlijke omvang was (uitvoer naar Malakka en Singapore), te verhinderen. Ook deed de Commissie-Generaal het voorstel dat Soekarno een bezoek aan Batavia en de Commissie-Generaal er een aan Djokjakarta zou brengen.

XCAl die voorstellen (er kwamen er in mei en juni meer, waarop wij nog terugkomen) werden door de Republikeinse delegatie in ontvangst genomen - er werd antwoord beloofd en dan hoorde de Commissie

817 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Generaal verder niets. Het zag er naar uit dat, terwijl Nederland de Republiek naar zich toe trachtte te halen, de Republiek niets naliet om zich van Nederland te verwijderen. Trouwens, er deden zich op Java meer en meer gevallen voor waarin Indonesiërs die met het Nederlandse bestuur samenwerkten, al was het maar op het gebied van de voedselvoorziening, het slachtoffer werden van aanslagen door pemoeda-groe pen.'

XCHet was van Nederlandse zijde de bedoeling om ten spoedigste Indonesiërs uit de Republiek een plaats te geven in de Nederlandse buitenlandse dienst maar dat denkbeeld werd door de Republikeinse delegatie verworpen: zij wenste met medewerking van Nederland eigen vertegenwoordigers te krijgen in Australië, Singapore, Brits-Indië en Thailand - dat was nu weer voor de Nederlandse delegatie onaanvaardbaar. In het akkoord van Linggadjati had Nederland de Republiek defacto erkend - dat leidde er toe dat zij eveneens de facto erkend werd door de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Australië, China, Egypte, Syrië en Iran. Egypte ging evenwel verder. De Republiek had in Hongkong enkele oude Amerikaanse Dakota's en Catalina-vliegboten kunnen kopen - een van die vliegboten had Agoes Salim, nu minister van buitenlandse zaken van de Republiek, naar Cairo gebracht en deze wist daar te bereiken dat tussen Egypte en de Republiek een vriendschapsverdrag zou worden gesloten en dat Egypte bij die gelegenheid de Republiek ook de jure zou erkennen. Radio Djokjakarta berichtte op I I juni dat dat verdrag gesloten en die erkenning dejure een feit was. Dat liet slechts de conclusie toe dat de Republiek, geheel vooruitlopend op de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië, zich nu reeds als een onafhankelijke en soevereine staat beschouwde.

XCIndonesische maatregelen in het militaire vlak wezen in dezelfde richting. De pemoeda-groepen hadden binnen de strijdkrachten van de Republiek een, zoals bleek, onafhankelijke positie gehad - zij maakten niet deel uit van het geregelde leger van de Republiek, de Tentara Republik

1 In Bandoeng waren na de Japanse capitulatie verscheidene Indonesische bestuurs ambtenaren met het Nederlandse gouvernement gaan samenwerken maar eind april '47 rapporteerde de resident dat hun stemming 'de laatste tijd helaas beneden nul' was. Een van die Indonesiërs had gezegd: 'Ik zie de gehele tragedie voor mijn ogen ontwikkelen. Indonesiërs die loyaal met u zijn gaan samenwerken, (gaan) zich eindelijk realiseren, welke domheid en misdaad zij begingen tegenover hun gezin en tegenover zichzelf. Zij kunnen niet meer terug en er is voor hen geen hoop meer in de toekomst.' (rapport, 28 april 1947, van de resident te Bandeeng aan het algemeen hoofd van de tijdelijke bestuursdienst op Java, dL VIII, p. 404 e.v.).

818 [PDF]
VERSTERKING DER STRIJDKRACHTEN

Indonesia oftewel de TRI Begin juni '47 nu ging de Republikeinse regering over tot de vorming van één leger waarin alle pemoeda-groepen moesten worden ingevoegd: het Indonesische Nationale Leger, de Ten tara Nasional Indonesia oftewel de TNI Was dat alleen maar een adrninistratieve reorganisatie? Zeker niet: de nieuwe naam onderstreepte dat de Republiek, geheel in afwijking van het akkoord van Linggadjati, zichzelf als 'Indonesië' beschouwde.

XCNu het tweede complex: de versterking van de Nederlandse strijdkrachten.

XCEerst de marine.

XCWij maakten er al melding van dat van Mook haar eind januari '47 de opdracht had gegeven om de Republikeinse gebieden te blokkeren. Die blokkade was mogelijk doordat de marine met kleine en snelle eenheden was uitgebreid: korvetten, die goeddeels van Australië waren overgenomen. De onderzeeboten waren in de loop van '46 uit de Indische wateren teruggetrokken (de marineleiding had daar in januari toe besloten) en ook de kruiser 'Tromp' was naar Nederland teruggekeerd. Nadien beschikte Pinke, nu vice-admiraal, afgezien van de mijnenvegers, over vier torpedobootjagers (de 'Banckert', de 'Evertsen', de 'Piet Hein' en de 'Kortenaer'), acht korvetten en ca. dertig patrouilleboten. Het was moeilijk om al deze schepen te onderhouden (begin '47 was de capaciteit van het marine-etablissement te Soerabaja nog maar ruim een tiende van die van voor de Japanse bezetting) en ook de bevoorrading van het personeel met levensmiddelen leverde problemen op' maar de beschikbare eenhe8 1

I In maart '47 deelde admiraal Pinke in Den Haag in een vergadering van de Raad voor Militaire Aangelegenheden mee dat de marine in Indië zelf voor voldoende levensmiddelen moest zorgen. Ze had op Bali een eigen ploeg om groente te kopen, bezat op Celebes bij Malino een veekraal en een groentekwekerij en stuurde op dat eiland van tijd tot tijd een gewapend convooi naar een met Nederland samenwerkende sultan in het binnenland om over voldoende rijst te beschikken. 'Verder', aldus Pinke, 'moeten veel meer werkzaamheden met eigen personeel worden uitgevoerd dan vroeger, toen men veel inlandse krachten kon aantrekken. Thans durven de inlanders bij ons niet in dienst te treden.' (Raad voor Militaire Aangelegenheden: Notulen, II maart 1947, dl. VII, p. 736 e.v.).

819 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

den, van welke ook de mijnenvegers voor patrouillediensten werden gebruikt, waren voldoende om de blokkade redelijk effectief te maken. Die eenheden werkten daarbij samen met de Marineluchtvaartdienst die haar bommenwerpers had moeten afstaan maar behalve over een aantal transportvliegtuigen ook de beschikking had gekregen over ruim tien vliegboten.

XCWij voegen hier nog aan toe dat de blokkade na de ondertekening van het akkoord van Linggadjati was gehandhaafd en dat zij na de Eerste Politionele Actie de nood in de aan de Republiek gelaten gebieden deed stijgen. Dat was toen ook Pinke's bedoeling. 'Ik zal de Republiek ter zee wurgen', schreef hij in januari '48 aan Helfrich.'

XCNu het leger.

XCZoals bleek, waren eind '45 en in de loop van '46 negen-en-twintig bataljons oorlogsvrijwilligers naar Indië gezonden: jongeren waren dat, goeddeels uit de Binnenlandse Strijdkrachten afkomstig, van wie de meesten in de zomer van '45 dienst hadden genomen, toen Indië nog niet van de Japanners bevrijd was.' Die bevrijding behoefde niet door te gaan - het ging, dat was duidelijk, van de herfst van '45 af om heel iets anders: herstel van het Nederlandse gezag. Er behoefde in het kabinetSchermerhorn niet lang over te worden gesproken of men daar voldoende vrijwilligers voor bijeen zou krijgen - zoals wij al vermeldden, besloot dat kabinet in november '45 om aan de vrijwilligers dienstplichtigen toe te voegen, in eerste instantie één divisie.

XCEen moeilijkheid werd daarbij gevormd door artikel 192 van de Grondwet: 'Dienstplichtigen te land mogen niet dan met hun toestemming naar overzeese gebieden worden gezonden.' Zeker, de Londense regering had in juni '44 in verband met de oorlogvoering tegen Japan dat artikel bij wetsbesluit (E 45) buiten werking gesteld (de bedoeling was geweest dat een legerkorps van drie divisies, de z.g. Expeditionaire Macht, uit bevrijd Nederland zou worden uitgezonden om de strijd met de Japanners aan te binden) maar de oorlog met Japan was ten einde. Om nu toch een uitzending van dienstplichtigen wettelijk mogelijk te

I Brief, 24 jan. 1949, van Pinke aan Helfrich, a.v., dl. XII, p. 617 e.v. 2 Ook met de bewuste bedoeling om daartoe bij te dragen? Dat gold niet voor allen. 'Uit een onderzoek', schrijft Bank, 'dat een keuringsarts in Den Haag hield onder driehonderd aspirant-oorlogsvrijwilligers en dat ging over bewuste motieven, bleek bij 26 % de wens tot positieverbetering te overheersen, bij 28 % voorkeur voor de militaire dienst als zodanig, bij 18 % 'de meer idealistische behoefte, aan de bevrijding van Indonesië mee te werken', 'en tenslotte bij 17% de neiging tot een avontuurlijk bestaan.' (Bank, p.260).

820 [PDF]
ARTIKEL 192 GRONDWET

maken legde het kabinet-Schermerhom begin '46 aan het Voorlopige Parlement een voorstel voor tot wijziging van artikel 192 dat nu zou gaan luiden: 'Dienstplichtigen te land mogen zonder hun toestemming niet dan krachtens een wet naar Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen worden gezonden." Dat voorstel werd in eerste lezing met vier-en-vijftig tegen twintig stemmen aangenomen. Conform de Grondwet moest het na de algemene verkiezingen ook in tweede lezing worden goedgekeurd. Tot die tweede lezing kwam het pas begin oktober '46, kort na het vertrek van de eerste divisie dienstplichtigen: de voorgestelde Grondwetswijziging werd toen, met alleen de stemmen van de CPN-fractie tegen, door de Tweede Kamer aanvaard. Nadat ook de Eerste er haar goedkeuring aan had gehecht, werd zij eind december' 46 afgekondigd. De erop gebaseerde aparte wet verscheen begin augustus '47 in het Staatsblad, d.w.z. na het begin van de Eerste Politionele Actie. Toen was op de eerste divisie dienstplichtigen een tweede gevolgd. Moet men dan zeggen dat die twee divisies zonder wettelijke basis uitgezonden zijn? Strikt genomen wèl, maar niet alleen het kabinet-Beel maar ook het gekozen parlement hadden die zaak niet strikt willen bezien. In augustus '46 had Jonkman de ministeriële Raad van Militaire Aangelegenheden in overweging gegeven om, vooruitlopend op de wijziging van artikel 192 en op het aannemen van het daaruit voortvloeiende wetsvoorstel, met spoed een apart wetsvoorstel in te dienen waarop de uitzending van de eerste divisie dienstplichtigen kon worden gebaseerd, maar premier Beel had gezegd dat dat 'niet nodig' was, 'omdat hij steeds in de StatenGeneraal heeft volgehouden dat het Londense KB'(E 45 dus) 'voldoende dekking voor deze uitzendingen biedt en zulks ook door de StatenGeneraal is aanvaard.' 2 Het was, om een in ander verband door Drees gedane uitlating te herhalen, 'niet bepaald fraai' - het was ook in politiek opzicht van enige betekenis omdat onder diegenen die zich tegen de uitzending van de eerste en de tweede divisie dienstplichtigen verzetten, het argument de ronde kon doen dat die uitzending in strijd met de Grondwet plaats vond.

XCEr waren méér wettelijke bepalingen nodig.

XCIn '38 was voor dienstplichtigen de duur van de z.g. eerste oefening

I In dit voorstel werd, evenals elders, van 'Curaçao' gesproken, zulks conform de Grondwet, maar wij willen terwille van de duidelijkheid het begrip 'de Nederlandse Antillen' aanhouden. 2 Raad voor Militaire Aangelegenheden: Notulen, 14 aug. dl. V, p. 214 e.v.

821 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

(daarna gingen dienstplichtigen met groot verlof) op elf maanden bepaald en voor de lichtingen van '41 en volgende jaren (er moesten dan meer opleidingsmogelijkheden zijn) op twee jaar. Begin '46 waren de eerste dienstplichtigen opgeroepen maar men hield er toen al rekening mee dat zij langer dan twee jaar in Indië zouden moeten blijven. Tegelijk nu met het wetsvoorstel tot wijziging van artikel 192 van de Grondwet werd eind '46 een Wet Dienstplichtvoorzieningen aangenomen die de eerste periode van werkelijke dienst tot drie jaar uitbreidde en bovendien bepaalde dat de minister van oorlog bevoegd was, die termijn voor bepaalde groepen dienstplichtigen, bijvoorbeeld de in Indië dienenden, nog verder te verlengen. Gold die Wet Dienstplichtvoorzieningen ook voor diegenen die vóór eind '46 in dienst waren gekomen? Inderdaad, zij het dat sommige commandanten in Indië meenden dat dezen, conform de wet uit '38, na twee jaar met groot verlof gezonden moesten worden. Wij komen op de moeilijkheden die uit het terugzenden van militairen naar Nederland voortvloeiden, nog terug.

XCIn de jaren '44 en '45 had de regering gehoopt dat de gehele Expeditionaire Macht kon worden geoefend in Groot-Brittannië maar het Britse kabinet deed begin '46 weten dat daar slechts sprake kon zijn van oefening van het kader. Uiteraard moest er een geoefend kader zijn voordat men dienstplichtigen (dienstplichtigen van de Iichting-tay) kon oproepen.' De keuringen vingen in januari aan en de eerste groepen goedgekeurden kwamen begin mei onder de wapens. Er werd, alle materiële en personele moeilijkheden ten spijt (wat dat laatste betreft, denke men ook aan de zuivering van alle beroepsmilitairen en van het reservekader) hard gewerkt en die eerste divisie kon, geheel volgens plan, op 1 september '46 worden opgericht. Het was minister Jonkman die haar naam bedacht: 'de Zeven december-divisie' - zijn voorstel werd door koningin Wilhelmina graag goedgekeurd.

XCLiep nu alles zonder horten of stoten? Neen. Er was veel weerstand tegen het vertrek naar Indië.

XCEr waren in de lente van '46 negentienduizend man in dienst, uit de Binnenlandse Strijdkrachten afkomstig, die zich niet voor de strijd in Indië hadden opgegeven en wier z.g. kort verband-acte begin mei dan wel begin augustus afliep - man voor man werd hun gevraagd of zij

I Er was overwogen, in plaats van de lichting '45 de lichting '39 op te roepen; deze dienstplichtigen waren al geoefend en velen hadden in de Meidagen van '40 enige gevechtservaring opgedaan. Het denkbeeld was afgewezen, o.m. omdat de betrokke nen niet meer zo jong waren. , Ook voor dienstneming bij een gerenommeerde eenheid als het Korps Mariniers voelden maar weinigen. De mariniersbrigade had eind '45 Amerika moeten verlaten nog voordat zij op de gewenste sterkte was gebracht. In '45 hadden zich tallozen als vrijwilligers aangemeld maar toen midden '46 gepoogd werd, de brigade met ca. tweeduizendvijfhonderd beroepsmariniers uit te breiden, kreeg men er slechts ca. vijfhonderd bijeen. 2 Raad voor Oorlogvoering: Notulen, 24 sept. I946, dl. IV, p. 332 e.v. 3 Hoevelen om die reden in '46 om vrijstelling vroegen, is niet bekend - wèl weten wij dat het er in totaal in de jaren '46, '47, '48 en '49 ruim negentien honderd zijn geweest. Een kleine veertienhonderd van dezen handhaafden hun bezwaren. Nadien werd de gegrondheid van die bezwaren in bijna achthonderd gevallen erkend. Van de resterende ca. zeshonderd bezwaarden werd door ruim driehonderd de militaire dienst ook in tweede instantie pertinent geweigerd - zij kwamen voor de Krijgsraad. 4 Er werden in die tijd van de zijde van de CPN, wellicht ook van andere links-revolutionaire groeperingen, paperassen doorgegeven waarop stond wat men moest doen om voor de dienst medisch te worden afgekeurd.

822 [PDF]
VERTREK DER DIENSTPLICHTIGEN DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

bereid waren, die kort verband-acte in een lang verband-acte om te zetten ter wille van hun uitzending naar Indië; dat werd door praktisch allen geweigerd.' In een van de laatste vergaderingen van de Raad voor Oorlogvoering van het kabinet-Schermerhorn zei Meynen, de minister van oorlog, 'dat het verzet bij de troep tegen uitzending naar N ederlandsIndië steeds toenemende is, ook onder de nieuwe lichting.' 2 In juli, na de vorming van het kabinet-Beel, toonde een onderzoek van de publieke opinie aan dat op de vraag 'Bent u het er mee eens dat onze soldaten naar Indië worden gezonden?' door 50 % van de mannen en 36 % van de vrouwen 'ja' geantwoord was en door 41 % van de mannen en 44 % van de vrouwen 'neen' (9% van de mannen en 20% van de vrouwen zeiden: 'geen oordeel'). Er waren voorts velen die op grond van gewetensbezwaren vrijstelling vroegen - veel meer dan Nederland voor de Tweede Wereldoorlog had gekend", en vooral door van de ePN en de EVe uitgaande agitatie werd de tegen troepenuitzending gerichte stemming militanter" toen bekend werd dat, na de z.g. kwartiermakers die al onderweg waren, een eerste contingent van de Zeven december-divisie, ca. drieduizend man sterk, spoedig met de 'Boissevain' Amsterdam zou verlaten - het vertrek was bepaald op maandag 24 september. Men wist in brede kringen dat dat vertrek naderde doordat dat eerste contingent kort tevoren inschepingsverlof had gekregen: de betrokken dienstplichtigen moesten zich op maandag 17 september weer in de kazernes aanmelden vanwaar zij naar de 'Boissevain' zouden worden overgebracht. Op die maandag nu ontbrak bijna 40 %, op dinsdag nog steeds meer dan 30 % - die avond hield generaal Kruls een radiotoespraak waarin hij niet naliet te zeggen dat allen die niet alsnog opkwamen, als deserteurs zouden

823 [PDF]

worden beschouwd en dus voor de Krijgsraad zouden dienen te verschijnen.

XCOp zaterdag 22 september vonden in Amsterdam grote demonstraties tegen de troepenverschepingen plaats - er werd met kracht tegen opgetreden en er viel een dode. Dat laatste droeg er toe bij dat oproepen van de CPN en de EVC om op maandag in staking te gaan, een aanzienlijk succes hadden. Er reden geen trams in de hoofdstad en in tal van andere gemeentelijke alsook in particuliere bedrijven was het werk neergelegd - neergelegd, zo werd in Den Haag verontrust geconstateerd, óók door katholieke arbeiders. 's Middags kwamen ca. twintigduizend stakers op het Waterlooplein bijeen, waar een CPN-bestuurder hen toesprak. Trouwens, de CPN en de EVC wisten te bereiken dat ook buiten Amsterdam werd gestaakt, o.a. in Zaandam, Velsen en Rotterdam.

XCDe stakingen die slechts één dag duurden (en die zich niet bij de Nederlandse Spoorwegen voordeden), konden het vertrek van het eerste contingent van de Zeven december-divisie niet verhinderen. Niet bepaald een enthousiast vertrek! Op de wagons van de troepentreinen stonden opschriften als: 'Vleestransport Amsterdam-Batavia', 'Wij gaan Sjahrir helpen' en 'Waren we maar NSB' ers!' Van de ca.drieduizend man die moesten wegvaren, ontbraken er ca.vierhonderdvijftig. 15 % (zij die wèl waren vertrokken, waren, aldus de minister van oorlog, 'zeker niet enthousiast' 1), en toen korte tijd later het tweede contingent van de Zeven december-divisie wegvoer, ditmaal uit Rotterdam, ontbrak zelfs 22 %.

XCDergelijke percentages zijn ons niet bekend voor de troepentransporten welke op die van de eerste twee eontingenten van de Zeven december-divisie volgden. Het heeft evenwel zin dat wij, in de tijd weer even iets verdergaand, hier van die transporten een overzicht geven.

XCDe vorming van de tweede divisie (ook haar kader was in Engeland opgeleid) begon onmiddellijk nadat de dienstplichtigen van de eerste de kazernes hadden ontruimd. Die tweede divisie werd op I maart '47 opgericht en bereikte Indië nog voor het begin van de Eerste Politionele Actie. Zij heette 'de Palmboom-divisie' - een palm was namelijk haar embleem, ontleend aan het wapen van Jan Pieterszoon Coen. Deze divisie vertrok zonder artillerie, omdat de tot in de lente van '47 in Indië gevoerde gevechten hadden aangetoond dat artillerie niet het eerst nodige was."was tevens uitgerust met luchtdoel- en antitank-geschut - dat was nauwelijks nodig:

I Raad voor Oorlogvoering: Notulen, 24 sept. 1946. 2 De Zeven december-divisie

824 [PDF]
VERTREK DER DIENSTPLICHTIGEN

XCMet de komst van die tweede divisie groeide de onder generaal Spoor dienende troepenmacht tot bijna honderdtwintigduizend militairen.

XCAl voor de Eerste Politionele Actie was komen vast te staan dat men in Indië niet met hele divisies maar met kleinere eenheden diende te opereren - vandaar dat ook de derde divisie dienstplichtigen (embleem: de drietand van Neptunus), die in de periode november '47-februari '48 naar Indië vertrok, als divisie slechts op papier bestond maar in feite in bataljons infanterie uiteenviel.

XCDie lijn werd doorgetrokken: na het vertrek van de derde divisie besloot het departement van oorlog, voortaan slechts infanterie-brigades van acht- tot tienduizend man uit te zenden, telkens twee per jaar. De eerste vertrok in de tweede helft van '48 en op die eerste volgden er in '49, d.w.z. na afloop van de Tweede Politionele Actie, nog twee, één in het begin van dat jaar, één in de zomer.

XCEr zijn (wij volgen hier de gegevens die kapitein J. F. R van Vogelpoel in '59 heeft gepubliceerd') in totaal in de jaren '45 t.e.m. '49 ruim honderdnegenduizend militairen van de Koninklijke Landmacht naar Indië vertrokken (plus ruim twaalfduizend van de marine en ruim vierduizend van het Knil).

XCTot grote demonstraties en stakingen is het na september '46 niet meer gekomen.

XCGelijk vermeld, zijn er in de genoemde jaren ruim negentienhonderd dienstplichtigen geweest, die vrijstelling van militaire dienst vroegen op grond van gewetensbezwaren en waren er onder hen ruim driehonderd die, toen hun bezwaren niet waren erkend, toch de militaire dienst weigerden. Van die ruim negentienhonderd was een derde afkomstig uit Noord-Holland (Amsterdam en de Zaanstreek) en kwamen er voorts velen uit Groningen, Friesl<inden Zuid-Holland - in Zeeland en in de twee katholieke provincies Noord-Brabant en Limburg waren er nauwelijks bezwaarden. Wat de katholieke dienstplichtigen aanging, was vandeel II, J. F. R van Vogelpoel: De opbouw ten behoeve van de pacificatie van Nederlands Indië, 5 mei 1945-27 december

1 (Ministerie van oorlog, Hoofdkwartier van de Chef van de Generale Staf, Krijgs geschiedkundige Afdeling) Hoofd

825 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

belang dat de hoogste gezagdragers van de katholieke kerk zich bij enkele gelegenheden openlijk achter het regeringsbeleid schaarden - zo droeg de aartsbisschop bij het vertrek van de Palmboom-divisie persoonlijk een mis op voor de naar Indië gaande militairen.

XCNaast dienstweigeraars waren er ook deserteurs, bijvoorbeeld de 15 % die bij het vertrek van het eerste en de 22 % die bij het vertrek van het tweede contingent van de Zeven december-divisie wegbleef. Hun woonadressen waren bekend - sommigen doken onder, anderen bleven thuis. Die deserteurs en allen die hen hielpen, waren strafbaar - de helpers kwamen voor de rechtbanken en, werd hoger beroep aangetekend, voor de gerechtshoven. Vervolgd werden zij dan omdat zij, aldus het desbetreffende artikel in het Wetboek van Strafrecht, 'in tijd van oorlog ... opzettelijk desertie van een krijgsman bevorderd' hadden. 'De rechtbanken en gerechtshoven', aldus in '77 de historicus die deze materie heeft onderzocht, B. Dankbaar,

XC'hadden het er moeilijk mee. Sommigen werden veroordeeld tot één of twee maanden gevangenisstraf, maar er volgden ook vrijspraken omdat er volgens de rechtbank geen oorlog of geen vijand was. Bijzonder pijnlijk was de berechting van ouders wegens het verbergen van hun zoon'

XCdat soort gevallen kwam voor.'

XCEr zijn in totaal bijna zes-en-twintighonderd deserteurs berecht, de meesten door de te Rotterdam gevestigde Krijgsraad te vel de- West. Zij zijn veelal tot vier of vijf jaar gevangenisstraf veroordeeld. Er zijn evenwel veel méér deserteurs geweest": velen werden vrijwel onmiddellijk opgepakt nadat zij niet van het inschepingsverlof waren teruggekomen, en werden dan alsnog aan het betrokken transport toegevoegd, vele anderen werden na het vertrek van hun schip gearresteerd (men heeft

1 B. Dankbaar: 'Dienstweigering en desertie tijdens de oorlog in Indonesië 1945 (1977), p. 357. 2 De maatregelen om desertie tegen te gaan werden in Nederland steeds stringenter. Zo schreef een dienstplichtige die tot de eerste in '49 vertrekkende brigade behoorde, het volgende: '25 maart I949. De reis begint in Oirschot, het doorgangskamp bij Eindhoven. Reeds de avond vóór het vertrek wordt het kamp hermetisch afgesloten; op de hei patrouilleert de militaire politie ... Het stationsplein in Eindhoven is door tientallen politiemannen afgezet. De lange trein die de troep moet vervoeren, staat al onder stoom. Militaire politiemannen in de gangpaden, rijkspolitie langs de rails tot Rotterdam toe, dubbele politieposten op alle viaducten die we passeren - daar gaan we.' (Ant. P. de Graaff: (I986), p. I4-I5).

826 [PDF]
DIENSTWEIGERAARS EN DESERTEURS

echter meer dan vijfhonderd niet kunnen vinden) - al die arrestanten kwamen in het in Schoonhoven gevestigde depot Nazending Indië van de Koninklijke Landmacht terecht, waar de behandeling, aldus Bank, 'het midden hield tussen een strafkamp en een 'paedagogisch' instituut" en waar velen, wellicht de meesten (maar niet diegenen die tot de bijna zes-en-twintighonderd behoorden die voor de Krijgsraad kwamen), zich bereid verklaarden alsnog te vertrekken. Als groep dient men al die deserteurs niet te zien als politieke tegenstanders van het regeringsbeleid- eerder betrof het hier dienstplichtigen die het niet opbrachten om van hun vertrouwde omgeving gescheiden te worden; bijna twee-derde hunner kwam van het platteland.

XCWij keren nu even terug naar de bijna honderdtwintigduizend militairen die bij het begin van de Eerste Politionele Actie onder de legercommandant ressorteerden. Er was de mariniersbrigade van ca. vijfduizend man - de overigen vielen formeel in twee grote groepen uiteen: bijna zeventigduizend die deel uitmaakten van de Koninklijke Landmacht, bijna vier-en-veertigduizend die tot het Knil behoorden.' In feite evenweltoen zich in Nederland al een kleine driehonderd vrijwilligsters hadden aangemeld (zij zijn vóór eind '45 in Indië aangekomen en er toegevoegd

I Bank, p. 264. 2 Zo dient men wèl Piet van Staveren te zien, een van de zeer schaarse dienstplichtigen die in Indië naar de Republiek overliepen. Hij was lid van een mantelorganisatie van de CPN, het Algemeen Nederlands Jeugdverbond oftewel het ANJV, en was in september '46, toen hij als dienstplichtige naar Indië moest vertrek ken, ondergedoken - uit die onderduik was hij te voorschijn gekomen, toen eind maart '47 na de ondertekening van het akkoord van Linggadjati een algemeen pardon was afgekondigd voor deserteurs die zich alsnog kwamen aanmelden. Het ANJV stond in die tijd op het standpunt dat communistische dienstplichtigen ook in Indië conform hun overtuiging werkzaam konden zijn. Van Staveren trok daar de conse quentie uit dat hij zich bij het begin van de Eerste Politionele Actie bij de strijdkrachten van de Republiek voegde; hij kreeg er een taak als gewondenverzorger. Kort voor de soevereiniteitsoverdracht werd hij door de Nederlands-Indische autoriteiten gearres teerd. In Nederland werd hij vervolgens eerst door de Krijgsraad te velde-West en nadien door het Hoog Militair Gerechtshof tot zeven jaar gevangenisstraf veroor deeld. Bij deze sterktecijfers zijn de uit vrouwen bestaande hulpkorpsen meege teld. Er waren er drie: het al in Australië gevormde Vrouwenkorps van het Knil, het Vrouwenhulpkorps van de Koninklijke Landmacht en de Marine-Vrouwenafdeling oftewel de Marva. Voor het Vrouwenhulpkorps van het Knil werd in augustus '45,

827 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

vormden zij allen één strijdmacht. Daarin was het Knil numeriek in de minderheid - louter numeriek echter. Zijn invloed prevaleerde. Het had ervaring - geen of maar weinig in de moderne, grootscheepse oorlogvoering (aan de Japanse strijdkrachten had het maar weinig weerstand kunnen bieden) maar wèl in het bestrijden van betrekkelijk zwakbewapende groepen Indonesiërs en dat was een wijze van oorlogvoering waarop het in de worsteling met de Republiek bleek aan te komen. 'In dit opzicht', zo schreven in '70 prof. dr. J. A. A. van Doorn en W. J. Hendrix (beiden waren als dienstplichtigen ruim drie jaar in Indië ingezet geweest), 'stond 'Indië' , (het 'Indië' van het Knil) 'tegenover 'Indonesië' , (het 'Indonesië' van de Koninklijke Landmacht). 'Het Indische leger nam de leiding in het proces van gewelddadig gezagsherstel. Het eiste de sterkste plaats op en het droeg de zwaarste verantwoordelijkheid. Het kon dit doen omdat het 'in eigen huis' werkzaam was en op eigen bodem functioneerde. Het heeft van dit recht volledig gebruik gemaakt. De onmisbare troepen van de Koninklijke Landmacht en van de Marine' (de mariniersbrigade) 'werden, zo gezien, in een gegeven beleidskader ingeschakeld.' I

XCDat proces begon al in Nederland. Er werd daar eind '45 een Indisch Trainingsteam, korte tijd later een Indisch Instructie Bataljon opgericht, bestaande uit Knil-officieren en -onderofficieren die niet meer geschikt werden geacht voor de actieve dienst. Zij waren het die voor de officieren en onderofficieren van de bataljons oorlogsvrijwilligers en van de uit de dienstplichtigen bestaande eenheden lezingen gingen houden over de taal en de cultuur van Indonesië en over tropische hygiëne maar ook overI

die uit Australië en de Verenigde Staten afkomstig waren), in Nederland de werving stopgezet. Deze werd hervat na de ondertekening van het akkoord van Linggadjati en er werden vervolgens tot eind '49 nog eens ruim vierhonderdvijftig vrijwilligsters uitgezonden. Tot het Vrouwenhulpkorps van de Koninklijke Landmacht traden een kleine honderd, tot de Marva ca. tweehonderdvijftig vrijwilligsters toe. De leden van de drie korpsen werden in detachementen verdeeld en waren in de grote door Nederland bezette plaatsen werkzaam bij de staven, in de kantines en in de hospitalen.

828 [PDF]
DOMINERENDE ROL VAN HET KNIL

de vraag, hoe men 'de inlanders' het beste kon bestrijden. Wij schrijven 'de inlanders', want velen van die officieren en onderofficieren dachten in de koloniale begrippen waarin zij waren gevormd. Werden die begrippen overgenomen? Dat moet betwijfeld worden. Toen de Zeven december-divisie eind '46 in Indië was aangekomen, viel het de sous-chef van de Generale Staf van de Koninklijke Landmacht, generaal-majoor P. L. G. Doorman, die zich naar Indië had begeven, op, dat 'de verhouding tussen de troep en de [Indonesische 1 burgerbevolking bepaald goed te noemen' was. 'Doordat deze troepen nimmer tevoren in NederlandsIndië zijn geweest, is', zei hij in Den Haag aan de leden van de Raad voor Oorlogvoering, 'hun houding geheelonbevangen en behandelen zij de Indonesiërs als hun gelijken."

XCOver de geestesgesteldheid van het Knil daarentegen maakte althans Schermerhorn zich zorgen. Hij duidde het in oktober '46 in zijn dagboek als een 'uit menig oogpunt kwalijk element' aan." Ruim een half jaar later, in juni '47, ergerde hij zich er aan dat ongunstige figuren die uit het leger van de Republiek afkomstig waren, door het Knil waren aangeworven - 'ook de werving van Menadonezen en Ambonnezen, in plaats van demobilisatie, is', zo schreef hij voorts, 'een aanduiding van de geest die in het leger bestaat."

XCHoe zat het met de voorlichting?

XCWij maken verschil tussen de voorlichting naar boven en die naar beneden.

XCBij de eerste speelde de door Knil-officieren geleide geheime dienst, de Nefis, een belangrijke rol: zijn taak was het om een maximum aan militaire en politieke gegevens over de Republiek te verzamelen.' Daaronder waren publieke gegevens, ontleend aan Republikeinse radio-uitzendingen en aan de Republikeinse pers, mededelingen van Republikeinse militairen die men in handen had gekregen, mededelingen van Indonesiërs die als informanten van de Nefis optraden, en vooralook gegevens die ontleend waren aan opgevangen en gedecodeerde radioteCentrale Militaire Inlichtingendienst (de CMI) - deze heeft slechts ruim een jaar bestaan; wij willen derhalve die naamsverandering

I Raad voor militaire aangelegenheden van het koninkrijk: Notulen, dl. VI, p. 7 e.v. 2 p. 40 (14 okt. 1946). 3 Men houde bij Schermerhorns uitlating (a.v., p. 586 (IQ juni 1947)) in het oog dat het Knil dringend behoefte had aan recruten - Menadonezen en Arnbonnezen die mede als gevolg van de fel tegen de Republiek gekant waren, kwamen zich aanmelden, Javanen nog maar heel weinig. 4 In september '48 werd de herdoopt tot

829 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

legrammen van Republikeinse autoriteiten. Op het uitgestrekte Java stond het hoofdkwartier van het Republikeinse leger in radiografisch contact met de commandanten der grootste eenheden, welnu: in november '46 kon de Kwartiermeester-Generaal van de Koninklijke Landmacht, luitenant-generaal]. ]. C. P. Wilson, uit Indië terugkeren met de mededeling dat 'dank zij de interceptie van al het vijandelijke radioverkeer. .. ieder bevel dat de 1RI aan zijn commandanten geeft, ons bekend is.'! Ook het radioverkeer tussen de Republikeinse autoriteiten op Java en die op Sumatra (wij gaven er al een voorbeeld van) werd voortdurend afgeluisterd. Hetzelfde geschiedde met het radioverkeer tussen de Republikeinse delegatie in Batavia en haar opdrachtgevers in Djokjakarta." Ook werd gepoogd, en dat had soms succes, de telefoongesprekken van leden van de (na de Eerste Politionele Actie ingestelde) Commissie van Goede Diensten af te luisteren. Het decoderen van telegrammen was, doordat de Republikeinse autoriteiten nogal eens een nieuwe code in gebruik namen, geen simpele zaak - het duurde soms wel een maand voordat men er bij een bepaald stuk in was geslaagd.

XCEr is van de Nefis een grote hoeveelheid rapporten bewaard gebleven. Zij zijn nimmer geanalyseerd en ook wij zijn aan die omvangrijke taak niet toegekomen. Wij durven evenwel de veronderstelling uiten dat in die rapporten herhaaldelijk is gesteld dat de Republiek de prooi dreigde te worden of al was van het internationale cornmunisme" - van belang was dan dat die rapporten naar Spoors hoofdkwartier, naar alle hogere commandanten en naar de hoogste civiele gezagdragers gingen." Het kan

XCI Raad voor militaire aangelegenheden van het koninkrijk: Notulen, 19 nov. 1946, NIB, dl. VI, p. 3II e.v. 2 Soms lukte het bovendien om aan Republikeinse autoriteiten gerichte, in Londen of New York geschreven brieven te onderscheppen. 3 Boon noteerde begin '47 dat hadji Agoes Salim, toen minister van buitenlandse zaken van de Republiek, 'volgens de Nefis''ex-communist', 'gevaarlijk' en 'onbetrouwbaar' was (Wiebes en Zeeman: Indonesische dagboeknotities van dr. H. N. Boon, p. 22 (22 jan. 1947)) - Salim, een orthodoxe Islamiet, was notabene de man geweest die er in het begin van de jaren '20 in belangrijke mate toe had bijgedragen dat de Sarekat Islam niet met de communisten in zee was gegaan. In diezelfde tijd, begin '47, legde generaal Spoor die een bezoek aan Den Haag bracht, aan de betrokken ministers een over de Republiek handelend rapport van de Nefis voor dat een combinatie was van 'vele incidentele gegevens', zodat, zei de generaal, 'de communistische lijn goed zichtbaar is geworden.' (Raad voor militaire aangelegenheden: Notulen, II febr. 1947, NIB, dl. VII, p. 409 e.v.). 'Bovendien heeft kolonel dr. J. M. Somer, het vroegere hoofd van het Bureau Inlichtingen te Londen, die in juli '48 directeur van de Nefis werd, geheime Nefis-rapporten toegezonden aan leden van de parlementaire en buitenparlementaire oppositie in Nederland. In augustus' 49 liep hij daarmee tegen de lamp; hij werd toen naar Nederland

830 [PDF]
VOORLICHTING AAN DE TROEPEN

wel niet anders of er moet op deze en gene een aggressieve impuls van zijn uitgegaan.'

XCEenzelfde impuls ging uit van de voorlichting welke de uit Nederland arriverende troepen in Indië ontvingen - een voorlichting overigens die aansloot bij wat de betrokkenen voor hun vertrek in de Nederlandse pers hadden gelezen. Die voorlichting maakte een scherp onderscheid tussen de grote massa der Indonesiërs en de directe tegenstander: de strijdkrachten van de Republiek. De grote massa, zo werd gesteld, bestond uit goedwillende lieden die slechts het herstel van de orde en rust begeerden welke door de Republiek waren verstoord. Elke in Indonesië aankomende militair kreeg een brief van generaal Spoor uitgereikt waarin stond: 'Dit volk is uw doel; dit stille volk dat als een geschrokken toeschouwer bezijden het gebeuren staat'; slechts de Japanse overheersing had het mogelijk gemaakt dat 'onverantwoordelijke elementen' waren gaan 'vegeteren ... op de weerloosheid van het eigen volk.' Maar:

XC'Door uw aanwezigheid zal het kwaad zich op een afstand houden van het gebied dat onder uw bescherming staat. De bevolking zal terugkeren naar de kampongs. De landbouwer zal zijn veld weer bewerken ... , de huisvrouw haar huis en erf verzorgen, het kind waarlijk ook weer kind zijn, als de ban van voortdurende onrust en vrees over de kampong geweken is."

XCZo werd in dit alsook in tal van andere voorlichtingsstukken de tegenstander, 'de vijand', afgeschilderd als een troep kwaadwillige onruststokers ('extremisten' en 'terroristen') en dat gaf de Nederlandse troepen, aldus van Doorn en Hendrix, 'het gevoel, niet als militairen tegenover militairen te staan, maar als politie tegenover oproerkraaiers' ('misdadigers, guerrilla-groepen en TNI'ers') - 'bij voorbaat was alles op één hoop geveegd ... Er [was] dan ook geen sprake van oorlog of militaire actie, maar uitsluitend van 'zuivering', 'herstel van orde en rust', 'brengen van recht en veiligheid'. Zo gezien waren de militaire bemoeienissen met Indonesië ... weinig anders dan een kolossale humanitaire missie, helaas, onvermijdelijk, met geweld gepaard gaande."gebleven. 2 Aangehaald in van Doorn en Hendrix, p. 125. 3 A.v., p. 122-23,

I Wij vermelden in dit verband dat er in '46 en in de eerste helft van '47 een clandestiene zender in het gebied van Bandoeng is geweest die voortdurend tegen het als 'slap' aangeduide beleid van de regering en van van Maak ageerde. Er is herhaaldelijk bij generaal Spoor op aangedrongen, die zender te laten opsporen en uitschakelen, maar hij is tot aan het begin van de Eerste Politionele Actie in de lucht

831 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESI~

XCWij schreven eerder dat de term 'politionele actie' de bedoeling had, het buitenland zand in de ogen te strooien - die term is evenwel tegelijkertijd de uitdrukking geweest van wat, zowel in Nederland als in Indië, en in laatstgenoemd land vooral door velen die onder Spoor dienden, werd gevoeld.

XCDat gevoel hing bij het gros van de militairen samen met hun ervaringen.

XCNiet voor de Knil-militairen (want zij werden ingezet in een land dat de meesten hunner van jongsaf aan bekend was) maar wèl voor de militairen van de Koninklijke Landmacht (die talrijker waren) betekende de inzet in Indië de overgang naar een andere wereld. Veruit de meeste oorlogsvrijwilligers en dienstplichtigen waren nooit buitenslands geweest - nu hadden troepenschepen hen naar gebieden overgebracht die hun wel uit het onderwijs bekend waren maar waarvan zij zich geen enkele voorstelling hadden kunnen maken. Inderdaad, een andere wereld! Een wereld met een drukkende hitte waaraan het lichaam zich moest aanpassen. Geen simpele zaak, maar daar kwam nog bij dat in het begin de verzorging allerlei haperingen vertoonde - de voeding liet aanvankelijk te wensen over, sommigen kregen last van hun ingewanden, anderen gingen aan typhus of ringworm lijden. De uitrusting was verre van perfect - er waren goederen meegezonden die geheel overbodig waren (de Zeven december-divisie die de volledige uitrusting van een Britse divisie had gekregen, arriveerde met een grote hoeveelheid sneeuwkettingen en antivries) en andere vertoonden gebreken: veel militaire vrachtauto's, opgekocht in dumps in Duitsland, moesten eerst gerepareerd worden en een deel van de radio-apparatuur was niet geschikt voor gebruik in de tropen. Tekorten waren er ook op kledinggebied (de militairen hadden in den beginne slechts één veldtenue) en de militaire schoenen met hun gladde leren zolen bleken op patrouilletochten over glibberige sawah dijkjes en modderige berghellingen veel hinder op te leveren. Al die moeilijkheden werden zo goed mogelijk opgevangen en verdragen.

XCDaartoe droeg bij dat de moeilijkheden waarin talrijke Indonesiërs verkeerden, kennelijk zoveel groter waren. Allen die uit Nederland waren gearriveerd, werden geconfronteerd met schokkende symptomen van armoede en verwaarlozing. Mannen en vrouwen lagen uitgeteerd, stervend vaak, naast de weg - broodmagere jonge kinderen zwierven rond, in lompen gehuld of zelfs naakt. Tallozen leden aan schurft, tallozen vertoonden stinkende tropenzweren. Instanties van het gouvernement,

832 [PDF]
EERSTE ERVARINGEN DER MILITAIREN

de Dienst voor de Volksgezondheid in de eerste plaats, deden hun best om al die stakkers te helpen - de Nederlandse militairen deden hetzelfde.

XCDie militairen zaten tot het begin van de Eerste Politionele Actie (juli '47) min of meer opgesloten in hun enclaves. Wat merkten zij van de vijand? Zij bleken niet in een 'normale' oorlog te zijn beland maar in een door hen als abnormaal gevoelde. Meestalontweek de tegenstander de strijd, maar deed hij dat niet, dan kon hij tot aanvallen overgaan waarbij grote rnassa's nauwelijks gewapende strijders in religieuze vervoering op de Nederlandse linies afstormden - ook wel tot aanvallen waarbij die strijders honderden dorpelingen als een levend schild voor zich uit dreven. Aan de Nederlandse troepen drong zich de overtuiging op dat voor hun tegenstanders een mensenleven niet telde en dat vooral aan de grens van de enclaves zware druk werd uitgeoefend op de eenvoudige dessa-bewoners: dezen moesten helpen bij het aanleggen van versterkingen en was die aanleg voltooid, dan werden zij uit hun dessa's verwijderd en de gebieden van de Republiek in gezonden. Zo werden de enclaves veelalomgeven door een brede strook niemandsland waar op vruchtbare landbouwgebieden het onkruid hoog opschoot. Het was er moeilijk patrouilleren - het terrein bood de vijand alle mogelijke dekking, hij bleek er bekwaam te zijn in het leggen van hinderlagen en het aanbrengen van explosieve ladingen (waarbij soms kinderen werden ingeschakeld) en ook zijn veelal hoog in bomen verborgen scherpschutters maakten slachtoffers.

XCHet was de Nederlandse troepen bekend dat de strijdlust van de TRI en pemoeda-eenheden die zich rond hun enclaves bevonden, voortdurend werd aangewakkerd door een woeste, tot haat opzwepende propaganda die, zo zij al niet van de Republikeinse autoriteiten in Djokjakarta uitging, in elk geval door dezen werd getolereerd. Van maand tot maand groeide dan ook bij die troepen het ongeduld. Zij wisten dat zij kundiger, beter uitgerust en mobieler waren dan hun tegenstanders - wanneer zouden zij verlof krijgen om die tegenstanders aan te pakken? Was eenmaal de Republikeinse regering in Djokjakarta uitgeschakeld, dan zou, zo vertrouwden zij, binnen afzienbare tijd op heel Java, ja in heel Indonesië de rust kunnen worden hersteld.

XC

833 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

te behandelen: de financieel-economische factoren.

XCWat Nederland sinds oktober '46 in Indië met eigen troepen bezet hield (op Java Batavia, Buitenzorg. Bandoeng, Semarang en Soerabaja, al die plaatsen mèt hun omgeving, op Sumatra Medan, Padang en Palembang, óók met hun omgeving, op Borneo de gebieden van Pontianak, Bandjerrnasin en Balikpapan, het eiland Tarakan, delen van Zuid-Celebes en van de Minahassa, voorts de Riouw-archipel, Banka, Billiton, de Molukken, de Kleine Scenda-eilanden en Nederlands-Nieuw-Cuinea) leverde vrijwel niets op maar kostte alleen maar geld. Er moesten een militair- en een bestuursapparaat in stand worden gehouden en er moest op velerlei wijzen steun worden verleend aan ca. honderdduizend burgers: behoeftige Indische Nederlanders en Indonesiërs. Voor de opleiding en uitrusting van de vrijwilligersbataljons, de Zeven december- en de Palmboom-divisie was van Groot-Brittannië 120 mln pond sterling geleend dat in maart '48 moest worden terugbetaald; Nederland bezat eind '46 nog een dollar-reserve maar als die reserve verkocht werd, kon men toch maar de militaire uitgaven tot eind '47 dekken. Eind december '46 wees Lieftinck de ministeriële Raad voor militaire aangelegenheden op dat alles - hij had toen de vraag gesteld 'of het niet mogelijk zou zijn, in Indië snel belangrijke strategische punten te bezetten, teneinde ons meester te maken van zoveel mogelijk oorlogsmaterieel van de Republiek, waardoor na betrekkelijk korte tijd onze strijdmacht in Indië zou kunnen worden verminderd." Neen, dat was niet mogelijk.

XCEr was een voor de hand liggende andere mogelijkheid: Nederland zou kunnen pogen om zowel op Java als op Sumatra de gebieden in handen te krijgen waar talrijke grote ondernemingen lagen - daarna zou het de produkten dier ondernemingen weer op de wereldmarkt kunnen afzetten. Dat zou deviezen opleveren. Als dat lukte, dan zou dat ook, zo werd gehoopt, Nederlands kredietwaardigheid verhogen - wellicht zou men dan van de Verenigde Staten een grote lening kunnen krijgen.

XCBijna vier maanden later, midden april '47 (d.w.z. drie weken na de ondertekening van het akkoord van Linggadjati), wees Lieftinck premier Beel in een lange brief nog eens op de financiële noodtoestand.' Ter dekking van het tekort op de Indische deviezenbalans was nog slechts een restant van het goud van de Javase Bank beschikbaar, ca. 200 mln dollar (ca. f 520 mln), maar alleen al voor de steun aan burgers in Indië

XC1 Raad voor militaire aangelegenheden: Notulen, 24 dec. 1946, NIB, dl. VI, p. 655 e.v. 2 Brief d.d. 18 april 1947, a.v., dl. VIII, p. 313

834 [PDF]
'AAN DE RAND VAN DE AFGROND'

was per maand f 50 mln aan deviezen nodig. Er was, schreef hij, 'een situatie ... ontstaan ... die het koninkrijk financieel-economisch aan de rand van de afgrond doet staan.'

XCDaarmee stond voor Beel vast dat een beslissing moest worden genomen. Begin mei vloog hij samen met Jonkman naar Batavia. De enige adviseurs die de beide ministers meenamen, waren twee financiële deskundigen: Hirschfeld en mr. H. Albarda, directeur van de Nederlandse Handelmaatschappij. Zij hadden voorts een koninklijk besluit bij zich waarmee aan van Mook, die er enkele malen op had aangedrongen te worden vervangen, ontslag werd verleend - mr. J. Meynen, minister van oorlog in het kabinet-Schermerhorn, zou hem opvolgen.

XCJonkman en van Mook waren, sterker dan Schermerhorn, tot op dat moment tegenstanders geweest van elk grootscheeps militair ingrijpen tegen de Republiek. In de Tweede Kamer had Jonkman zich bij twee gelegenheden publiekelijk tegen zulk een ingrijpen uitgesproken en van Mook had midden februari, toen het nog onzeker was of het akkoord van Linggadjati zou worden ondertekend, in een bespreking met de Commissie-Generaal, waarin Spoor had betoogd dat er, als men de Republiek wilde uitschakelen, 'slechts één antwoord' was, 'nl. de haard van het verzet neer ... slaan' ('dit zou dus betekenen een bezetting van Djokja'), gezegd, 'dat een dergelijke militaire actie zou uitlopen op een voortgezette worsteling, die tenslotte geen werkelijk resultaat [zou] brengen, slechts uitputting en vernietiging aan beide zijden.' Daarop had Schermerhorn als zijn opinie gegeven, 'dat hij eventueel de verantwoordelijkheid voor militair optreden zou willen dragen, maar dan moet de grondslag daarvoor goed zijn. Dat is zij thans niet.'! Toen op 18 maart uit Den Haag het telegram was ontvangen dat de Commissie-Generaal Linggadjati mocht ondertekenen, had van Mook tegen Boon gezegd dat, zeker, de militaire macht aanwezig was om tot de aanvalover te gaan, maar dat was 'op den duur onmogelijk, omdat de steun van andere mogendheden als Engeland en de Verenigde Staten, waarvan wij het

XCI Commissie-Generaal: Notulen, 17 febr. 1947, a.v., p. 462

835 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

financieel moeten hebben, ons zou ontvallen en zij gelegenheid zouden hebben tot nieuw ingrijpen, wat wij juist willen vermijden."

XCDe weerstrevende houding van de Republiek deed andere gedachten naar voren komen en het gevolg was dat aan Beel en Jonkman bij hun aankomst, 7 mei, een 'Nota betreffende de politieke toestand' werd voorgelegd, welke door van Mook geschreven en door Schermerhorn en van Poll goedgekeurd was." Er werd in bepleit dat de lijn van Linggadjati zou worden doorgetrokken, maar in één passage werd de deur voor een grootscheepse aanval nu toch opengezet:

XC'Een duidelijke verwerping van Republikeinse kant van een aantal hoofdbeginselen der overeenkomst kan de Republiek zodanig in het ongelijk stellen, dat een actie onzerzijds daardoor in de ogen van velen, binnenen buitenslands, rechtvaardiging zal kunnen vinden.'

XCFinanciële factoren, aldus verder die nota, noopten tot een spoedige beslissing, maar besloot Nederland tot de aanval, dan zou in elk geval de steun van de Britse en van de Amerikaanse regering verzekerd moeten zijn.

XCDe kracht van die financiële factoren werd onderstreept in het rapport dat Hirschfeld en Albarda na een aantal dagen onderzoek uitbrachten": op de aanwezige krijgsmacht kon niet worden bezuinigd, het gouvernement zou eind '47 een tekort hebben van f625 mln dat met geen mogelijkheid gedekt kon worden - anderzijds schatten zij dat bij de grote ondernemingen in de eventueel te bezetten gebieden voorraden grondstoffen lagen ter waarde van f 300 mln. Wilde men zich daarvan meester maken, dan moest, betoogden zij, niet alleen West- maar ook Oost-Java worden veroverd, terwijl op Zuid-Sumatra de olieterreinen en een belangrijk mijngebied (de Boekit Asem-mijnen) dienden te worden bezet - dat alles wilden de twee adviseurs aanbevelen 'in het volle bewustzijn van de ernst van deze aangelegenheid.' Vermelding verdient dat de legerstaf toen al bijna drie maanden bezig was, de plannen op te stellen voor de door Hirschfeld en Albarda bepleite operaties - wij nemen aan dat dat feit aan de twee adviseurs bekend is geweest.

XCHun rapport lag ter tafel, toen Beel en Jonkman op 14 en 15 mei de situatie bespraken" met van Mook, Schermerhorn en van Poll, met1947). 2 Tekst: NIB, dl. VIII, p. 572 e.v. 'Tekst d.d. 14 mei 1947: a.v., p. 658 e.v. 4 Notulen: a.v., p. 646 e. v. en p."689

1 Wiebes en Zeeman: H. p. 47 (18 maart

836 [PDF]
14 EN 15 MEI' 47: BERAAD IN BATAVIA

Hirschfeld en Albarda en met een aantal hoge functionarissen van het gouvernement, onder wie Idenburg, directeur-generaal algemene zaken, van Hoogstraten, hoofd van het departement van economische zaken, en Koets die, zoals vermeld, Idenburg als directeur van het kabinet van de luitenant-gouverneur-generaal had opgevolgd. Men was het er over eens dat de druk op de Republiek zo hoog mogelijk moest worden opgevoerd en dat haar daartoe een ultimatieve nota moest worden overhandigd - werd die nota afgewezen, dan zou militair ingegrepen worden, maar het tijdstip voor zodanig ingrijpen achtte Schermerhorn nog niet gekomen; zou men daartoe nu reeds besluiten, dan zou hij, zei hij, aftreden. Voor Beel was het belang van die mededeling dat Schermerhorn, wiens opinie bij de Partij van de Arbeid veel gewicht in de schaal zou werpen, in principe dat militaire ingrijpen aanvaardde. Zo ver waren de leidende figuren van die partij nog niet - toen dan ook Beel en Jonkman naar Nederland terugvlogen (zij namen het besluit tot ontslag van van Mook weer mee), volgden hen Schermerhorn en van Poll; hun taak was het nu, de leidende figuren van de Partij van de Arbeid resp. van de Katholieke Volkspartij voor dat eventuele militaire ingrijpen te winnen.

XCWat de KVP betrof, was dat geen probleem, wat de PvdA aanging, wèl: Drees uitte zich bezorgd en Vorrink, Logemann en Joekes maakten het Schermerhorn duidelijk dat het moeilijk zou zijn, de PvdA het militaire alternatief te doen aanvaarden - met dat al werd dat alternatief toch ('zij het met pijn', noteerde Schermerhorn.') geaccepteerd.

XCBeel zette door. Conform de met hem gemaakte afspraken werd op 27 mei aan de delegatie van de Republiek een ultimatieve nota overhandigd waarin o.m. voorgesteld werd dat het Indische gouvernement een federaal karakter zou krijgen (d.w.z. dat er onder voorzitterschap van een Nederlandse 'Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon' vertegenwoordigers van de Republiek en van Oost-Indonesië in zouden worden opgenomen), dat op economisch en militair gebied zou worden samengewerkt, dat de Republiek het onderhouden van eigen buitenlandse betrekkingen zou opgeven maar ook (en dat was een punt dat nimmer te berde was gebracht) dat Nederland en de Republiek samen een gendarmerie zouden vormen om op heel Java en Sumatra de orde te handhaven - de Republiek moest op dit alles binnen veertien dagen, dus uiterlijk op 10 juni, antwoorden.

XCEén dag na de overhandiging van die nota, 28 mei, legde Beel in een

XCI Het dagboek van Schermerhorn, p. S81 (30 mei

837 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

vergadering van de ministerraad I het mes op tafel. Hij zei dat hij zou aftreden, als het kabinet zich niet verenigde met het denkbeeld dat tot militaire actie zou worden overgegaan, indien de Republiek de voorstellen zou afwijzen. Een hard dreigement - en wie Beel kende, wist dat hij het zou uitvoeren. De coalitie dreigde uiteen te vallen. Met dat al werd er nog geen beslissing genomen - Beel wenste kennelijk de PvdAministers tijd te geven om zijn mededeling te verwerken. Wat hij nog wèl deed, was van Kle:ffens, die in Parijs was, vragen om de opinie van van Starkenborgh in te winnen. Nu, dat pakte verkeerd uit: beiden rieden aan, niet lichtvaardig tot het gebruiken van geweld te besluiten ('wij zouden ons aan de wereld, in strijd met het Handvest van de Verenigde Naties dat wij hebben ondertekend, vertonen als een colonial power in de ergste zin die men aan dat woord pleegt te geven'"), en in elk geval niet tot militair ingrijpen over te gaan voordat men zeker was van de steun van Groot-Brittannië en de Verenigde Staten.

XCDit advies was bekend, toen de ministerraad op 2 juni (van Kle:ffens was nog steeds in.Parijs) opnieuw bijeenkwam. Nu zei Drees, aldus de notulen", dat hij een militaire actie in beginsel niet afwees ('de Nederlandse troepen zijn nu eenmaal niet voor niets naar Indië gegaan') maar hij kon zich niet binden: het antwoord van de Republiek op de ultimatieve nota moest worden afgewacht. Tegen dat afwachten had uiteraard ook Beel geen bezwaar maar hij verloor niet uit het oog wat hij vier dagen eerder (28 mei) had gezegd. Nadat Lieftinck het denkbeeld had geopperd dat de regering in een verklaring nog eens duidelijk haar voorkeur voor een vreedzame oplossing bekend zou maken, vroeg Beel

XC'of hij mag aannemen dat de Raad, de zojuist bedoelde verklaring in aanmerking genomen, met algemene stemmen als haar oordeel uitspreekt dat bij een onbevredigende beantwoording van de nota een militaire actie niet bij voorbaat moet worden verworpen. De Raad geeft blijk van zijn instemming met de conclusie van de minister-president.'

XCBeel was een belangrijke stap verder.

XCEr werd evenwel nog een tweede conclusie bereikt: kwam het tot een militaire actie, dan moest Djokjakarta niet worden bezet - te voorzien viel immers dat dát internationaal beschouwd zou worden als het optreden van, zoals van Kle:ffens en van Starkenborgh het hadden geforrnu

XCI Notulen: NIB, dl. IX, p. 63 e.v. 2 Nota, 29 mei 1947, van van Kleffens aan Beel, a.v., p. 7S e.v. A.v., p. 18S

838 [PDF]
DE KABINETSBESLISSING VAN 2 JUNI' 47

leerd, 'een colonial power in de ergste zin die men aan dat woord pleegt te geven'.

XCHun beider advies werd verder in zoverre opgevolgd dat in Londen en Washington werd gepolst hoe men daar stond tegenover de mogelijkheid dat Nederland militair zou ingrijpen. De resultaten waren niet bemoedigend. In Londen deed Bevin weten dat de Britse regering die mogelijkheid 'with horror' onder ogen zagl en het State Department liet de Amerikaanse ambassadeur in Den Haag uitdrukking geven aan zijn 'concern over the suggestion of an ultimatum accompanied with sanctions. '2 Daarmee stond vast dat Nederland, ging het toch tot dat militaire ingrijpen over, hoogstwaarschijnlijk Groot-Brittannië en de Verenigde Staten tegenover zich zou vinden.

XCHet Republikeinse antwoord werd op 8 juni, twee dagen dus vóór de rode, ontvangen. Het was een ontwijkend stuk, d.w.z. hetof de Republiek in beginsel met de vorming van een federale regering en met samenwerking op economisch en militair gebied akkoord ging maar alle duidelijkheid ontbrak, er waren allerlei beperkende voorwaarden opgesomd, de vorming van een gemeenschappelijke gendarmerie en het opgeven van de eigen buitenlandse betrekkingen werden onder verwijzing naar de soevereiniteit van de Republiek resoluut afgewezen en er werden enkele eigen eisen gesteld (die wij straks zullen vermelden). Daar kwam bij dat op de I Ide bekend werd dat de Republiek zich door Egyptehad laten erkennen en dat Agoes Salim die dat in Cairo had bewerkstelligd, andere Arabische staten zou gaan bezoeken om eenzelfde erkenning te verkrijgen. Sterker nog: de Nefis onderschepte twee telegrammen uit Djokjakarta, één gericht aan de Republikeinse delegatie in Batavia, één aan de vertegenwoordiger van de Republiek op OostSumatra, die inhielden dat het op 8 juni gegeven antwoord, zo noteerde Schermerhorn, 'om internationale redenen weliswaar bevestigend luidt maar dat de bedoeling een afwijzing is. Zoiets is toch wel schokkend', vond hij.'

XCI Brief, 4 juni 1947, van Michiels aan van Boetzelaer (a.v., p. 217 e.v.). 2 Verklaring d.d. 6 juni 1947 (a.v., P.246). 3 Het dagboek van Schermerhorn, p. 605 (13 juni

839 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIIi

XCTussen die 8ste juni nu, waarop de ultimatieve nota van de CommissieGeneraal in feite, zij het niet duidelijk, door de Republiek was afgewezen en de zoste juli waarop de Eerste Politionele Actie begon, verliepen nog precies zes weken - het is een periode geweest van oplopende spanning, waarin de ene nota op de andere volgde en telkens weer èn in Den Haag, èn in Batavia, èn in Djokjakarta koortsachtig beraad plaatsvond. Londen en Washington deden hun uiterste best om een gewapende botsing te voorkomen. Washington ging daarbij zo ver dat het op de z Sste juni, toen het kabinet-Beel op het punt stond, van Maak en generaal Spoor te machtigen om het offensief in te zetten (het zou op I juli van start gaan), deed weten dat, als Nederland en de Republiek samen tot de vorming van een federale regering overgingen en als de Republiek wilde erkennen dat in de overgangstijd de soevereiniteit over de archipel bij Nederland berustte, de Verenigde Staten bereid waren tot grootscheepse financiële hulp voor de reconstructie van Indonesië - dat aanbod leek zozeer een ondersteuning te zijn van het Nederlandse standpunt dat het offensief werd afgeblazen. Uitstel was dat waarvan evenwel geen afstel kwam.

XCOp de gewisselde nota's en de gevoerde besprekingen willen wij hier niet ingaan - wat wij willen onderstrepen is dat in de bedoelde periode door Nederland in wezen gevergd werd dat de Republiek haar identiteit zou prijsgeven en dat zulks door de Republiek werd geweigerd. Sommigen in de Republiek, onder wie premier Sjahrir, wilden het uiterste doen om een gewapende botsing te voorkomen - anderen, onder wie Soekarno en opperbevelhebber Soedirman, meenden dat men het beleid niet door vrees voor die botsing moest laten bepalen. Er was dus in de Republiek aan de top een ruime mate van verdeeldheid.

XCNiet zo aan Nederlandse kant. Los nog van de dreiging die van de financieel-economische factoren uitging, werd de situatie in de enclaves op Java en Sumatra die, alle met vluchtelingen volgestroomd, min of meer belegerde vestingen waren, als endragelijk ervaren. En waar waren die enclaves het gevolg van? Louter van de onwilligheid van de Republiek om zich in de Nederlandse conceptie te schikken - zij moest en zou het hoofd buigen! En het internationale aspect waarop met klemmende waarschuwingen was gewezen, werd uit het oog verloren door dezelfden die die waarschuwingen hadden geuit.

XCIn Batavia was de militaire leiding een overtuigd voorstandster van een gewapend ingrijpen. Het bestand waartoe in oktober '46 in beginsel was besloten en dat in februari '47 door Soedirman was aanvaard, was talloze malen geschonden - had de Republikeinse

840 [PDF]
BATAVIA WIL DOORZETTEN

gedaan over Nederlandse schendingen, dan was de zaak onderzocht en antwoord gegeven maar op omstreeks duizend klachten van Nederlandse kant was taal noch teken vernomen. 'Toestand is onhoudbaar', seinde Spoor op 14 juli aan Kruls'. 'De zaak wordt voor onze ogen vermoord en afgebrand' (d.w.z. dat helpers van Nederland geliquideerd werden en ondernemingsvoorraden in vlammen opgingen) 'en wij zitten te zitten.' De Ondernemersraad voor Nederlands-Indië achtte militair ingrijpen noodzakelijk. Sultan Hamid van Pontianak en Soekawati, het staatshoofd van Oost-Indonesië, toonden er zich voorstander van, laatstgenoemde samen met twee van zijn ministers. De meeste Nederlanders en Indische Nederlanders zagen er met hartstochtelijk verlangen naar uit. In Batavia 'vielen', aldus later Schermerhorn, 'de tegenstanders van militaire actie op de vingers van één hand te tellen."

XCDat alles had zijn effect op de drie hoogste Nederlandse vertegenwoordigers: van Mook, Schermerhorn, van Poll.

XCSchermerhorn en van Poll waren het die op 17 juni het kabinet-Beel adviseerden om, als het nodig was, niet alleen West- en Oost-Java alsmede delen van Zuid-Sumatra te bezetten maar ook dat deel van Oost-Sumatra waar de grootste ondernemingen lagen (een mogelijkheid waar Hirschfeld en Albarda niet op hadden gewezen). Zij waren het voorts die, nadat het offensief van 1 juli afgeblazen was, op 17 juli samen met van Mook, Spoor en Pinke het kabinet om machtiging vroegen om tot de afgesproken, zich niet tot Djokjakarta uitstrekkende actie over te gaan - een daad overigens, die bij Schermerhorn met zoveel aarzeling gepaard ging dat hij op het telegram waarin om die machtiging werd verzocht, onmiddellijk een tweede telegram liet volgen' waarin hij er aan de ene kant, 'aangezien Djokja de geestelijke pesthaard is', op aandrong die beperking op te heffen en de actie voort te zetten 'totdat de Republiek is vernietigd', maar aan de andere kant bepleitte, eerst nog eens een beroep te doen op Londen en Washington teneinde de Republiek tot rede te brengen.

XCIn Nederland was bij een flink deel van de publieke opinie sprake van ongeduld. In de meeste brieven die van de tienduizenden in Indië dienende oorlogsvrijwilligers en dienstplichtigen waren ontvangen, was aangedrongen op actie en toen de tekst van de ultimatieve nota van 27 mei was gepubliceerd, was bij een onderzoek van de publieke opinie

XCI Tekst: NIB, dl. IX, p. 673. 2 Het dagboek van Schermerhorn, p. XXIV. 3 Tekst: NIB,

841 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESlil

gebleken dat 41 % van de ondervraagden er voorstander van was dat, als op die nota geen bevredigend antwoord werd gegeven, de onderhandelingen met de Republiek zouden worden afgebroken, hetgeen in de gegeven omstandigheden oorlog zou betekenen. Van de steun van Romme en zijn KVP-fractie was het kabinet zeker en de partijraad van de PvdA had zich wèl (14 juni) voor voortgezet contact met de Republiek uitgesproken maar niet tegen een militair ingrijpen - elke uitspraak van die laatste aard had Drees (die immers op 2 juni in de ministerraad dat ingrijpen in beginsel had aanvaard) met steun van partijvoorzitter Vorrink weten te voorkomen, erop wijzend dat in dat geval een regeringscrisis onvermijdelijk was. In het kabinet was maar één minister die eerst zei dat hij zou aftreden als het tot een offensief kwam (dat van 1 juli) en vervolgens op 17 juli tegen de machtiging stemde om tot actie over te gaan: Vos - hij trok die tegenstem één dag later in, toen vernomen was dat de Republiek niet bereid was, bevel te geven tot het staken der vijandelijkheden. Ook van Kleffens werd meegesleurd. Eind mei had hij er samen met van Starkenborgh het kabinet op gewezen dat Nederland bij militair ingrijpen aan zijn naam grote schade zou berokkenen en dat men in elk geval tot dat ingrijpen pas mocht overgaan als men zeker was van de steun van de Britse en de Amerikaanse regering; middenjuni had hij voorspeld dat de Republiek, viel Nederland aan, een beroep op de Verenigde Naties zou doen en die aanval 'een ramp' genoemd' - nu was hij het die in het kabinetsberaad in de vroege uren van 28 juni (het begon pas tegen half een)" betoogde dat men met het oog op de mogelijke buitenlandse reacties 'de noodzakelijke actie' (die welke werd uitgesteld) moest 'kwalificeren als police measures of a strictly limited character', anders gezegd: een Politionele Actie.

XCWij schreven dat in de zes weken die aan de Eerste Politionele Actie voorafgingen, door Nederland werd gevergd dat de Republiek haar identiteit zou prijsgeven en dat dit door de Republiek werd geweigerd. Het heeft zin, dit kort toe te lichten, zulks ook omdat daaruit zal blijken hoe hoog de spanningen in het benarde Djokjakarta opliepen.

XCI Ministerraad: Notulen, 16 juni 1947, a.v., p. 353 e.v. 2 A.v., 28 juni 1947, a.v., p.

842 [PDF]
SJAHRIR VERVANGEN DOOR SJARIFOEDDIN

XCHet uitgangspunt van alles was de Nederlandse ultimatieve nota van 27 mei: de Republiek moest de vorming van een federale regering, de komst van een Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, economische en militaire samenwerking en een gemeenschappelijke gendarmerie aanvaarden en een einde maken aan haar buitenlandse betrekkingen. Het Republikeinse antwoord van 8 juni was op de eerste vier punten onduidelijk, wees de gemeenschappelijke gendarmerie en de beëindiging van de buitenlandse betrekkingen af en bevatte eigen eisen: Nederland moest het sturen van militaire versterkingen staken en niet langer de acties toelaten van Indonesiërs in Batavia en Bandoeng die de vorming van een deelstaat West-Java bepleitten.

XCAan wie het Nederlandse en het Republikeinse standpunt vergeleek, was duidelijk dat oorlog vrijwelonontkoombaar was. In die situatie ging Sjahrir, zoals hij ook in maart '46 had gedaan, op eigen gezag tot een belangrijke stap over: op 19 juni zei hij in een radiotoespraak dat de Republiek de vorming van een federale overgangsregering en de komst van een Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon aanvaardde - dat laatste betekende de erkenning van de Nederlandse soevereiniteit in de overgangstijd. Er rees hiertegen in de Republiek een storm van protesten: van Soedirman, van de Masjoemi en de PNI (die beide hun stem aan de goedkeuring van Linggadjati hadden onthouden) en ook van Sjahrirs eigen aanhang. Hij trad af. Voor de tweede maal ging Soekarno per decreet regeren. Hij was het nu die op 27 juni op een reeks hem voorgelegde Nederlandse vragen een antwoord gaf dat vaag was maar de vorming van een gemeenschappelijke gendarmerie duidelijk opnieuw afwees. Twee dagen later herhaalde Nederland o.m. dat er een einde moest komen aan de buitenlandse betrekkingen van de Republiek en voegde het aan de al gestelde eisen een nieuwe toe: de Republiek moest de functies van gouverneur van Borneo en gouverneur van de Grote Oost opheffen.

XCSjarifoeddin vormde op 3 juli een nieuw kabinet. Hij deed op 8 juli weten dat die twee gouverneursfuncties waren opgeheven, dat Agoes Salim was teruggeroepen en dat de Republiek bereid was, voor de gendarmerie een gemeenschappelijk directoraat te aanvaarden. Die concessies, in overleg met Soekarno gedaan, werden door een meerderheid van zijn eigen kabinet afgewezen. Van Mook op zijn beurt ging (tot grote woede van Spoor en Pinke) met dat gemeenschappelijk directoraat akkoord maar eiste op IS juli in ruil dat alle vijandelijkheden en voorbereidingen tot vernielingen gestaakt zouden worden en dat de Republikeinse strijdkrachten zich binnen vijf dagen 10

843 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESI~

- terugtrekken, anders gezegd, uit het gebied waar zij hun verdedigingsstellingen hadden aangelegd. Dat werd geweigerd: de Republiek antwoordde op 17 juli dat aan beide zijden van de van Maak-lijn sprake moest zijn van het terugtrekken van troepen.

XCDit antwoord van de Republiek was het dat leidde tot de machtiging van het kabinet-Beel om tot de aanvalover te gaan.

XCMen moet bij het beoordelen van al die voorstellen en tegenvoorstellen in het oog houden dat zij, zeker van de zijde van de Republiek (voor Nederland gold dat in mindere mate), steeds mede bedoeld waren voor de buitenwereld. Dat was ook gebleken uit de door Schermerhorn vermelde onderschepte telegrammen. Het was het streven van de meeste Republikeinse voormannen, misschien niet van Sjahrir maar zeker wèl van Soekarno, om voortdurend een bereidheid tot verder onderhandelen voor te wenden - zij zagen in hoe belangrijk het was dat, als het tot een ontknoping kwam, Nederland de aanval zou inzetten en de aggressor zou zijn. Verwacht werd dat dit de Republiek in hoge mate ten goede zou komen.

XCEr zat evenwel aan die aanval nog een tweede voor Nederland ongunstig aspect vast. Dat werd niet door van Maak beseft die bleef geloven in zijn ideaal van de Verenigde Staten van Indonesië, laat staan door het kabinet-Beelwie dat wèl deed, zij het te laat, was Schermerhorn. Het inzetten van de Eerste Politionele Actie had er toe geleid dat Sanders, de secretaris van de Commissie-Generaal met wie hij zich al sinds de bezetting nauw verbonden had gevoeld I, onmiddellijk om ontslag had verzocht: voor Schermerhorn een schokkend gebeuren. Eén dag later schreef hij in zijn dagboek: 'Zo gingen wij zondagavond' (20 juli) 'naar bed op de tijd' (te middernacht)

XC'dat de actie zou beginnen. Nederland stelde zich op dat ogenblik voor, op het gebied der samenwerking door middel van macht te bereiken, hetgeen het in vrijwilligheid niet verkreeg. Daarmee is het veroordeeld, ook in de toekomst, zoals vanouds, de macht als grondslag van onze aanwezigheid alhier te blijven gebruiken. Het is niet gelukt de nieuwe weg te vinden: de beide volkeren hebben daartoe de kracht niet kunnen opbrengen. Daarmede is Nederland veroordeeld, de legitimatie van het gezag opnieuw op macht te doen berusten en daarmee een van de wezenlijke kenmerken van de koloniale verhouding ongewijzigd te handhaven."Samkalden al een maand eerder zijn functie neergelegd. 2 Hel dagboek van Schermer horn, p. 778 (22 juli

I Voorziende dat het tot een militair ingrijpen zou komen, had Sanders' collega

844 [PDF]
'HET IS NIET GELUKT DE NIEUWE WEG TE VINDEN'

XCZo was het.

XCBegin '46 al was de generale staf in Batavia offensief gaan denken - de chef, generaal-majoor Buurman van Vreeden, had eind maart in een 'Nota operaties Java'! betoogd dat het uit militair oogpunt het beste was om van Semarang uit Djokjakarta, toen sinds kort zetel van de Republikeinse regering, aan te vallen, daarmee Java in tweeën te splitsen en vervolgens, oost- en westwaarts oprukkend, de twee helften te bezetten. Voor de uitvoering van dat plan ontbraken de krachten - zij kwamen evenwel in de' loop van' 46 en in de eerste helft van' 4 7 ter beschikking.

XCHet plan werd gewijzigd. In de eerste maanden van '47 kwam voor de generale staf vast te staan dat men de acties moest richten op de verovering van de gebieden waar de grote ondernemingen lagen, welker produkten dan weer op de wereldmarkt afgezet konden worden. 'Produkt' werd de code-aanduiding voor de gehele operatie - opdracht om de gedetailleerde plannen daarvoor uit te werken kregen de divisie- en brigadestaven in maart en die plannen waren in juni gereed.

XCWat hielden zij in?

XCOp Sumatra moesten de Nederlandse troepen uitbreken uit hun enclaves, d.w.z. van Medan uit het grote plantagegebied van Oost-Sumatra veroveren, van Padang uit de vlakte waarin die stad lag, van Palembang uit een deel van de wingebieden voor de aardolieraffinaderijen en de steenkolenmijn van Boekit Asem - deze lag evenwel (zie kaart IV op pag. 846) ca. 150 km van de stad verwijderd. Het veruit grootste deel van Sumatra zou dus in handen van de Republiek blijven. Niet aldus op Java. Ook hier moesten de Nederlandse troepen hun enclaves verlaten (zie kaart V op de pag.'s 850-851). Een groot deel van West-Java zou van Batavia, Buitenzorg en Bandoeng uit worden bezet, van Bandoeng uit zou een brigade oprukken naar Cheribon en zouden andere brigades naar de zuidkust en in de richting van Midden-Java trekken, Oost-Java tenslotte moest bezet worden van Soerabaja uit, waarbij de daar gelegerde brigade van de Koninklijke Landmacht zuidwaarts zou uitbreken in de richting van Malang - die stad werd later het doel van de mariniersbrigade die op twee punten zou landen, nL aan Straat Madoera ca. 75 km

XC1 Tekst: NIB, dl. III, p.

845 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCINDISCHE OCEAAN IV. Eerste Politionele Actie - Sumatra Rood: Nederlandse enclaves v66r de actie. Lichtrose: de gebieden die eraan

846 [PDF]
OPERATIEPLAN 'PRODUKT'

ten oosten van Probolinggo en aan Straat Bali ca. 30 km ten noorden van Banjoewangi. Al die operaties zouden ondersteund worden door de Militaire Luchtvaart en de Marineluchtvaartdienst die samen, afgezien van een aantallichte verkenningsvliegtuigen, twee afdelingen bommenwerpers (één op Java, één op Sumatra), drie afdelingen jagers (twee op Java, één op Sumatra), twee afdelingen transportvliegtuigen (beide op Java) en (op Java) een foto-verkennings-afdeling in de lucht konden brengen. Het uiteindelijke directief dat midden juni gereedkwam " hield evenwel rekening met de 'waarschijnlijk geringe' mogelijkheid dat het kabinet-Beel zou besluiten, 'het hart van de Republiek direct aan te grijpen en eerst daarna tot bezetting van heel Java over te gaan' - dan zou het operatieplan 'Amsterdam' worden uitgevoerd en als het Republikeins bewind vrijwelonmiddellijk ineen zou storten (die mogelijkheid werd niet als 'waarschijnlijk gering' aangeduid), dan zou op Java een derde uitgewerkt operatieplan, 'Rotterdam', een combinatie worden van 'Produkt' en 'Amsterdam'."

XCHet bleef bij 'Produkt'.

XCDe Republikeinse troepen vormden geen volwaardige tegenstander. Zij waren ongeveer tweemaal zo talrijk als de Nederlandse maar zij waren veel zwakker bewapend (met een ratjetoe aan Japanse en Britse, hun door Brits-Indische militairen toegespeelde wapens, oude wapens van het Knil, diverse wapens die Chinese smokkelaars hadden aangevoerd, en ook wel volledig geïmproviseerde wapens"), zij hadden minder transportmiddelen, zij kregen geen steun uit de lucht en zij hadden een groot tekort aan verbindingsmiddelen zoals zenders. Om de Nederlandse enclaves heen hadden zij, zoals vermeld, uitgebreide stellingen aangelegd en daar hadden zij zich zozeer op geconcentreerd dat aan talrijke sectoren het voorbereiden van in militair opzicht belangrijke vernielingen in het achterland, bijvoorbeeld het opblazen van bruggen, ietwat was verwaarvan West-Java, gevolgd door die van Midden-Java. 'De Nefis schatte dat slechts

1 Tekst d.d. 16 juni 1947 in (Min. van defensie, Kon. Landmacht, Landmachtstaf, Sectie Militaire Geschiedenis) 1947) (1983), p. 75 e.v. 2 Er was nog een vierde plan, 'Leerdam': de bezetting

847 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

loosd - het vernielen van ondernemingsgebouwen en fabrieken was beter voorbereid.

XCSoedirman had aan de zes divisies die hij op Java na de vorming van de TNI (maar die reorganisatie was in juli nog niet voltooid) in het veld kon brengen, met instemming van zijn chef-staf, Oerip Soemohardjo, als hoofdopdracht gegeven om zich daar waar zij waren, met kracht te verdedigen - mislukte die verdediging, dan moesten zij tot de guerrilla en tot de politiek van 'de verschroeide aarde' overgaan. Enkele commandanten van die divisies evenwel, en met name de commandant van de op West-Java gelegerde Siliwangi-divisie", kolonel Abdoel Haris Nasoetion, waren van mening dat die hoofdopdracht onjuist was. De troepen van de Republiek, aldus Nasoetion, moesten louter hun kracht zoeken in een door de bevolking gesteunde guerrilla, anders gezegd: de open en zeker de massale strijd ontwijken."

XCSoedirman en Oerip Soemohardjo hadden die adviezen verworpen.

XCAl in de avond van 20 juli gingen op Java hier en daar Nederlandse detachementen op mars om te verhinderen dat Republikeinse troepen bij het inzetten van de grote aanval bepaalde vernielingen konden uitvoeren. Zij hadden over het algemeen succes. In Batavia werden voorts de Republikeinen 's avonds om elf uur verdreven uit de belangrijkste overheidsbedrijven, waaronder de telefooncentrale en het radiostation, die zij tot op dat moment gaande hadden gehouden, en kregen de leden van de Republikeinse delegatie huisarrest opgelegd in de woning van Sjahrir (die zich in Djokjakarta bevond). Andere Republikeinse voormannen werden door de militaire politie, welke door de Nefis opgesteldeHun conclusie was dat een Indonesische vrijheidsstrijd het best de vorm kon aannemen

1 Siliwangi was de vorst geweest van een West-Javaans Hindoerijk dat na de komst van de Islam was verdwenen. 2 Nasoetion was in '42 cadet-vaandrig van het Knil - hij had de Militaire Academie te Bandoeng doorlopen. Nog voor de Japanse bezetting kwam hij samen met andere Indonesische officieren tot de conclusie dat de opleiding te Bandoeng te beperkt was geweest - zij gingen het werk van de Duitse militaire theoreticus Clausewitz bestuderen alsook publikaties van de Gaulle en Liddell Hart en studies over de Japans-Chinese oorlog en de Spaanse burgeroorlog.

848 [PDF]
VERLOOP DER OPERATIES

lijsten afwerkte, gearresteerd en elders opgesloten.' Dergelijke arrestaties vonden ook in Medan, Padang en Palembang plaats alsook op Borneo, waar van de gelegenheid gebruik werd gemaakt om een kleine zeventig Indonesiërs, die van ondergrondse actie werden verdacht, op te pakken.'

XCDe landingen op Oost-Java werden vrij vlot uitgevoerd - men had bij Banjoewangi meer last van de stroom en de lage waterstand dan van de strijdkrachten van de Republiek. Slechts in enkele sectoren hielden die strijdkrachten zich aan Soedirmans hoofdopdracht. Zij werden door de Nederlandse aanval niet verrast (in de vroege uren van 17 juli had Soedirman de belangrijkste commandanten radiografisch laten waarschuwen dat zij paraat moesten zijn) maar grote aantallen beseften dat de Nederlandse materiële overmacht te groot was. 'De terugtocht van de meeste van deze eenheden van de TNI', aldus later Nasoetion,

XC'was er een in alle richtingen. Dikwijls wisten commandanten in het geheel niet waar zich hun manschappen bevonden ... Eén zekerheid was er, nl. dat eenheden of groepen die uiteengeslagen waren, elk naar hun oorspronkelijke woonplaats, hun basis, terugkeerden. Hetzelfde deden commandanten. Vaders zochten hun zoons en zoons hun vaders."

XCBehalve daar waar de TNI'ers enige tijd hardnekkig weerstand boden (bijvoorbeeld op de Tjiater-pas benoorden Bandoeng, waar de Nederlandse brigade die naar Cheribon moest oprukken, geruime tijd werd tegengehouden), vielen de eerste gevechtsdagen de Nederlandse militairen mee. Zij hadden allen een dagorder van Spoor uitgereikt gekregen waarin op een beheerst gedrag was aangedrongen en die verder geheel op het thema van een politionele actie was afgestemd ('Gij rukt niet op om aan dit land de oorlog te brengen maar om het de vrede te hergeven. Gij komt niet als veroveraar maar als bevrijder. Gij komt niet om te straffen maar om te beschermen') - velen kregen in die eerste dagen de indruk dat de legercommandant dat goed had gezien: verheugd als zij waren dat zij van de TNI geen last meer hadden, juichten vele eenvoudige dessa-bewoners de Nederlandse troepen toe (foto's en films daarvanvrijheid gesteld. 2 Een groot deel werd spoedig vrijgelaten. 3 Aangehaald in Reid: The Indonesian National Revolution, p.

1 Van de weinige Nederlanders die zich op Java tegen de regeringspolitiek hadden gekeerd, werd D. M. G. Koch, die vóór de Japanse invasie het kritische maandblad had uitgegeven en nu die uitgave had hervat en voorzitter was van de afdeling Bandoeng van de Progressieve Groep van Nederlanders in Indonesië, gearresteerd - vermoedelijk op last van van Maak werd hij na zeven dagen weer in

849 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

jAVAZEE INDISCHE OCEAAN 200 km V. Eerste Politionele Actie -java Rood: Nederlandse enclaves v66r de actie. Lichtrose: de gebieden die eraan werden toegevoegd.

XC~erden haastig verspreid); de grotere plaatsen die bezet werden, waren evenwel aanvankelijk uitgestorven en toen de bevolking was teruggekeerd, was, aldus Pierre Heijboer in zijn in '79 verschenen werk'het algemene beeld ... er een van zwijgende vijandigheid.'!

1945-1949,

XCOok op Sumatra werd het operatieplan uitgevoerd. Van Palembang uit werd het gebied van de Boekit Asem-mijnen bezet alsook een deel van de aardolie-wingebieden (niet evenwel die van Djambi) en van Medan uit werd een groot deel van Oost-Sumatra veroverd. In de vlakte van Padang daarentegen bleef de terreinwinst beperkt.

'. Heijboer: p. 94 (verder te citeren als: Heijboer).

850 [PDF]
VERLOOP DER OPERATIES

n

XC\.... .Rernbang l.......r 11a~ ) Soekarno's regering dacht er niet aan, het hoofd in de schoot te leggen. Haar radiopropaganda was één aanklacht tegen de Nederlandse aggressie en het Nederlandse optreden. Die propaganda droeg er toe bij dat een soort 'Vijfde Colonne' -paniek ontstond: personen die, naar men aannam, steun wilden verlenen aan de naderende Nederlanders, werden of gearresteerd en naar Midden-Java afgevoerd Of om het leven gebracht. Hier en daar werden Indische Nederlanders die nog steeds niet vrijgelaten waren, het slachtoffer van die paniek - op Java werden er minstens ruim honderd vermoord en op Oost-Sumatra waren Indische Nederlanders onder de ca. honderd gevangenen van de Republiek die er door pemoeda eenheden werden vermoord. De meeste slachtoffers vielen evenwel, als

851 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

troepen juist op tijd om massale moordpartijen of het wegvoeren van Chinese mannen te voorkomen maar elders kwamen zij te laat. Naar schatting werden ca. duizend Chinezen vermoord (sommigen werden levend verbrand) en twee maanden later waren er nog bijna zesduizendvijfhonderd, die weggevoerd waren, spoorloos - omtrent hun lot beschikken wij niet over nadere gegevens. Voorts gingen talrijke grote bedrijven die eigendom van Chinezen waren, in vlammen op; ook werden woningen en winkels van Chinezen in brand gestoken - omstreeks honderdduizend werden dakloos.

XCFeiten als deze raakten pas na enige tijd bekend - intussen drong zich aan de Nederlandse troepen overal waar zij bewijzen vonden voor de van Republikeinse zijde bedreven wandaden, de overtuiging op dat het kwaad (de Republiek) in de wortel moest worden aangepakt. De Nederlandse autoriteiten in Batavia gingen er niet anders over denken. Het leek alsof niets de Nederlandse troepen kon tegenhouden. Waarom dan niet oprukken naar Djokjakarta, van waaruit tot voortgezette weerstand werd opgeroepen? Op de vierde gevechtsdag, 24 juli, stond voor de generaals Spoor en Buurman van Vreeden en voor admiraal Pinke vast dat zulks, aldus de notulen van hun 'zeer geheime bespreking", 'onvermijdelijk' was. Dat werd ook het oordeel van van Mook en zijn civiele adviseurs. 'De militaire en politieke opinie is', seinde hij op de zesde gevechtsdag, 26 juli, aan Jonkman', 'dat, tenzij Djokja capituleert, aan de voortdurende agitatie slechts door bezetting van het centrum een einde kan worden gemaakt', en een dag later, zondag 27 juli, was ook Schermerhorn, die Djokjakarta als 'pesthaard' had aangeduid, voor het denkbeeld gewonnen. 'Weliswaar', zo noteerde hij, 'zei Koos' (Vorrink)

XC'van de week door de telefoon, dat de bezetting van Djokja voor hem in Nederland onverkoopbaar is, maar ik geloof toch, dat nu ik naar Nederland terugkeer, ik een poging zal moeten doen om onze partijgenoten duidelijk te maken dat de bezetting van Djokja nog geenszins behoeft te betekenen dat wij de Republiek van de kaart vegen. In 1870 is Parijs door de Duitsers bezet, maar Frankrijk is blijven leven, zij het op een enigszins andere voet dan tevoren."

XCZiet men dit laatste argument als een aanwijzing dat Schermerhorn onder de zware druk der omstandigheden rijkelijk verward was geworden, dan vindt men een tweede aanwijzing in wat hij die dag verder schreef over de wenselijkheid van 'progressieve politiek na deze actie':

XCI Tekst: NIB, dl. X, p. 39 e.v. 2 Tekst: a.v.,p. 72 e.v. 3 Het dagboek van Schermerhorn, p. 797 (27 juli 1947)·

852 [PDF]
SCHERMERHORN IN VERWARRING

XC'Hier is geen progressieve politiek te voeren met mensen die in hun hart niet anders zijn en op grond van de traditie niet anders kunnen denken dan koloniaal. Dat is voor mij de grote hoofdzaak. Geen enkel schema is met succes door te voeren met verlichte kolonialen. Men zal moeten beginnen met de Republiek volledig in het leven te laten en ook Oosten West-Java er niet principieel af te hakken maar deze gebieden als autonome provincies van de Republiek te organiseren"

XCdát van de man die tien dagen eerder, in zijn z.g. tweede telegram van 17 juli, het kabinet-Beel had geadviseerd, de Republiek te 'vernietigen'!

XCIn Nederland werd tegen het inzetten van de Eerste Politionele Actie maar weinig geprotesteerd. De EVe riep het NVV tot gezamenlijke actie op; dat werd geweigerd - enkele door de EVe uitgelokte stakingen, zo in Amsterdam en Rotterdam, verliepen spoedig. Voorzover zij van zich lieten horen, keurden voorts de kerken de actie goed, alleen uit de zending kwam er een protest.

XCIn politiek opzicht was natuurlijk van primair belang hoe de Partij van de Arbeid zou reageren."

XCVoorziende dat het bericht dat de Nederlandse troepen tot de aanval waren overgegaan, in de partij een aanzienlijke deining kon wekken, had het partijbestuur op zondag 20 juli (Vorrink en Drees wisten dat de aanval hoogstwaarschijnlijk al op maandag zou worden ingezet) de partijraad bijeengeroepen. Het was aan een ieder duidelijk dat oorlogshandelingen op grote schaal dreigden. Joekes betoogde dat geweld toelaatbaar was. Een opponent, Sal Tas, wees op de talrijke concessies welke de Republiek had gedaan. De Indonesiër L. N. Palar, lid van de Tweede Kamerfractie, zei dat hij de partij en de fractie zou verlaten als het tot wapengeweld kwam. Jacques de Kadt", riep de partijraad op, het aan de PvdA-ministersven, waarin om begrip voor die Republiek was gevraagd. Nadien had het gouvernement dat hem, volstrekt onkundig van wat hij in de jaren '30 had gepubliceerd,

, Av., p. 799. 2 Het hiervolgende is hoofdzakelijk gebaseerd op H. A Poeze's bijdrage: 'De Indonesische kwestie 1945-195°. Sociaal-democraten in de klem', in de in '82 verschenen bundel 3 De Kadt was in Indië door de Japanners geïnterneerd geweest. Na de oprichting van de Republiek had hij samen met enkele geestverwanten al een brief aan het bestuur van de SDAP geschre

853 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

door middel van een motie duidelijk te maken dat dat geweld eenvoudig ontoelaatbaar was. Zijn betoog, appellerend aan het ethos van een beweging die zich socialistisch noemde, maakte indruk. Méér indruk evenwel maakte vervolgens een betoog van Drees: gewapend optreden kon, zei hij, nodig zijn juist om de beginselen van Linggadjati veilig te stellen; bovendien: traden de PvdA-ministers uit het kabinet, dan zou de KVP genoopt worden, een regering te vormen samen met fracties uit de rechtse oppositie; te voorzien viel dat dàn in Indië krasser zou worden opgetreden en dat van Linggadjati niets zou terechtkomen - óók dat het jaren kon duren voordat er weer PvdA-ministers zouden zijn. Vorrink bracht het zwaarst mogelijke geschut in stelling: als de motie-de Kadt werd aangenomen, zouden het partijbestuur (het PB) en de PvdA-ministers hun mandaat ter beschikking stellen (hetgeen, dat was duidelijk, de partij volledig ontredderd zou achterlaten). De Kadt, aanvoelend dat zijn motie met grote meerderheid zou worden verworpen, trok haar in. Nadien mochten Drees en Vorrink vertrouwen dat zij het grootste deel van de partij achter zich hadden.

XCInderdaad, toen op maandag bekend werd dat de Eerste Politionele Actie was ingezet, was de reactie van de meerderheid der leden, aldus Poeze, 'lauw maar instemmend'.' Palar hield zich aan zijn verklaring: uit de eerste vergadering die de fractie na het inzetten van de actie hield, liep hij in tranen weg, uitroepend dat hij zich aan de zijde van de Republiek zou scharen." Nadat evenwel de regering op 23 juli in de Kamer had verklaard dat er in Indië slechts sprake was van een beperkte actie en dat het haar bedoeling was, trouw te blijven aan de geest van Linggadjati, gaf de fractie op 24 juli geen steun aan een motie van de CPN waarin aan de regering werd gevraagd, de militaire operaties onmiddellijk te staken. 'De Dreesmannetjes (in het bijzonder Drees, Lieftinck, Neher en Jonkman)', schreef het PvdA-Kamerlid Frans Goedhart aan een geestverwant in Batavia,

XC'hebben het hier klaargespeeld, de fractie en het PB in de luren te leggen. De leiding van de fractie en PB zijn uiterst zwak, zodat Drees betrekkelijk makkelijk1 Poeze in: Nederland, links en de koude oorlog, p. 47. 2 Hij is voor haar werkzaam

communistische sympathieën verdacht, verhinderd dat hij via Australië en de Vere nigde Staten naar Nederland terugkeerde - hij mocht wel rechtstreeks naar Nederland vliegen. Hij werd in !48 tot Kamerlid gekozen.

854 [PDF]
REACTIES BIJ DE PVDA

spel heeft gehad ... De heilige coalitie met de KVP stond op het spel en daaraan durft men klaarblijkelijk niet te knabbelen. Burger heeft zich ... tot het laatst verzet. Vlak voor de stemming in de Kamer heeft hij zich met grote tegenzin bij de zaak neergelegd."

XCOp de dag van de Kameruitspraak verscheen evenwel in Het Vrije Volk een tegen de Politionele Actie gerichte verklaring van een aantal PvdA'ers, onder wie ds. Buskes, van Heuven Goedhart (hoofdredacteur van Het Parool dat samen met Vrij Nederland de regeringspolitiek ging afwijzen) en drs. den Uyl, een van de redacteuren van laatstgenoemd weekblad. Anderen legden teleurgesteld en verontwaardigd hun lidmaatschap neer - het werden er in totaal ca. zevenduizend." Dat was een kleine minderheid op de ruim honderdtienduizend leden maar er waren onder diegenen die lid bleven, velen die zich zeer bezwaard voelden door de verantwoordelijkheid die hun partij had aanvaard. Aan Drees en Vorrink was in elk geval duidelijk dat de partij als geheel zich slechts bij de Eerste Politionele Actie had kunnen neerleggen omdat zij als beperkt was aangeduid en als liggend in de lijn van de overeenkomst van Linggadjati waarin de Republiek was gezien als een van de constituerende delen van de Verenigde Staten van Indonesië, anders gezegd: een opmars naar Djokja was voor de PvdA onaanvaardbaar.

XCVan Mooks telegram van 26 juli, waarin hij, 'tenzij Djokja capituleert', een opmars daarheen had voorgesteld, werd twee dagen later in de ministerraad besproken. Inmiddels was gebleken dat de Eerste Politionele Actie bij de Britse en de Amerikaanse pers geen begrip had gevonden en dat er vooral door de regering van India (dat was inmiddels tot de Verenigde Naties toegelaten) en die van Australië scherp afwijzend op was gereageerd. Het kabinet-Beel sprak zich tegen de door van Mook bepleite opmars uit - deze zou, seinde Beel persoonlijk aan van Mock", 'thans nationaal zeer ernstige repercussies hebben. Internationaal zijn de verhoudingen ook van dien aard dat uitbreiding der actie zonder drinJ.J.

1 Brief, 31 juli 1947, van F. Goedhart aan de Graaff Jr, aangehaald door R. Gase in 18 juli 1987. 2 Ik was een van die zevenduizend. 3 Tekst d.d. 28 juli 1947: dl. X, p. 100.

855 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIlO

gende noodzaak onverantwoord zou zijn.... Is dringende noodzaak aanwezig, dan zien wij uw voorstel en motivering onverwijld tegemoet.'

XCNu, dat was niet aan dovemansoren gezegd! Mede namens Schermerhorn, van Poll en al zijn militaire en civiele adviseurs herhaalde van Mook zijn voorstel, erop wijzend dat in de door de Nederlandse troepen bezette gebieden al sprake was van een agitatie die alleen maar zou toenemen als de Republikeinse regering niet werd uitgeschakeld. Ter bespreking van dat voorstel kwam het kabinet op 30 juli in buitengewone vergadering bijeen 1 het eenstemmige oordeel was, dat' een doortrekken naar Dj okj a op het ogenblik uit een politiek oogpunt niet verantwoord' zou zijn. Besloten werd Schermerhorn en van Poll naar Nederland te ontbieden en Neher, Ringers' opvolger als minister van verkeer en waterstaat, naar Batavia te zenden om aan van Mook duidelijk te maken dat wat hij en zijn adviseurs wensten, internationaal de ernstigste repercussies kon hebben.

XCLater op die dag (30 juli) kwam in New York de Veiligheidsraad bijeen. Uit Djokjakarta was Sjahrir met een van de Catalina's der Republiek naar New Delhi gevlogen om bij Nehroe op politieke steun aan de Republiek aan te dringen. Het gevolg hiervan was dat India op die joste de Veiligheidsraad verzocht, het conflict tussen Nederland en de Republiek op de agenda te plaatsen. Hetzelfde deed Australië. De verzoeken werden onmiddellijk gehonoreerd en op 2 augustus riep de Veiligheidsraad met algemene stemmen Nederland en de Republiek op, het vuren te staken. Het was, schrijft Bank, 'een mijlpaal in de geschiedenis van de Verenigde Naties; voor het eerst in haar bestaan had de internationale organisatie een arbitrale rol op zich genomen in een oorlogssituatie." Dat was van groot belang: er was vooral de Amerikaanse regering veel aan gelegen om het prestige van de organisatie der Verenigde Naties, waar een deel van de Amerikaanse publieke opinie weinig waarde aan hechtte, op te vijzelen - te voorzien viel dat die regering zich aan de lijn zou houden welke in die eerste resolutie was aangegeven.

XCIn de eerste dagen van augustus werd door Batavia bericht dat de Nederlandse troepen de hun opgedragen operaties met succes hadden uitgevoerd. Het viel het kabinet derhalve niet moeilijk, het verzoek van de Veiligheidsraad in te willigen: er werd aan van Mook geseind dat het vuren op de ade te middernacht moest worden gestaakt. Daarmee was opnieuween streep gehaald door diens plan om naar Djokjakarta op te

XC1 Notulen: a.v., p. 116 e.v. 2 Bank, p.

856 [PDF]
OPMARS NAAR D]OK]A?

rukken. De verbittering in Batavia was groot - alle Nederlandse autoriteiten hadden de overtuiging dat een unieke kans om de Republiek geheel uit te schakelen, werd verzuimd, en zij conformeerden zich dan ook slechts ten dele. Met instemming van van Mook gaf Spoor op de ochtend van de 4de bevel om van middernacht af 'alle acties welke terreinwinst zouden beogen', stop te zetten, evenwel: 'de bezetting van plaatsen, gelegen in het gebied waarover de Nederlandse macht zich uitstrekt, (zal) ongestoord ... voortgang vinden." Van een algemeen staakt het vuren was dus op S augustus (de dag waarop de Republiek het verzoek van de Veiligheidsraad inwilligde) geen sprake. Op de ade waren in grote haast enkele van belang geachte plaatsen bezet en werd de bezetting van de westelijke helft van Madoera, waar een ontstellende hongersnood heerste, voltooid - op de yde en volgende dagen werden binnen het met strepen op de kaart aangegeven gebied 'waarover de Nederlandse macht zich uitstrekt', Republikeinse strijdkrachten nog uit tal van plaatsen verdreven. Vervolgens werden op Java de eenheden snel gehergroepeerd teneinde, zodra het kabinet-Beel er verlof toe gaf, naar de twee centra van de Republiek op te rukken: Djokjakarta en Soerakarta.

XCVoor de meeste militairen van de Nederlandse krijgsmacht was het onbegrijpelijk dat daarmee werd getalmd.

XC'Produkt' was in zoverre geslaagd dat inderdaad de delen van Java en Sumatra waar de meeste grote ondernemingen lagen, bezet leken te zijn." Er was door de terugtrekkende Republikeinse militairen veel vernield - de Nederlandse troepen hadden opdracht, de naar die ondernemingen terugkerende functionarissen zoveel mogelijk hulp te verlenen. Vrachtauto's met voedsel, medicamenten en textiel volgden op de militairen, artsen en verpleegsters kwamen in actie. Allen kregen een duidelijk beeld van de ontstellende nood waarin op Republikeins gebied talrijke paupers verkeerden.92 % van de thee-, 59 % van de koffie-, 91 % van de kinaen 86 % van de cacaoondernemingen alsmede

1 Résumé van Spoors exposé op de ochtendbespreking van 4 augustus 1947, dl. X, p. 216 e.v. 2 Op Sumatra lagen daar 61 % van de rubber-, 67 % van de thee-, 56 % van de oliepalm en 84 % van de vezel-ondernemingen, op Java 70% van de rubber-,

857 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCHet spreekt vanzelf dat de op de troepen volgende ambtenaren van het Binnenlands Bestuur voor tal van onvoorziene problemen kwamen te staan. Om snel beslissingen te kunnen nemen en de eenheid van beleid te bevorderen had van Mook een nieuwambt geschapen: dat van Regeringscommissaris voor Bestuursaangelegenheden oftewel Recomba; er waren er vijf benoemd (twee op Sumatra, drie op Java), onder wie twee van van Mooks naaste adviseurs, nl. Raden Abdoelkadir Widjoj oatmodjo (West-Java) en van der Plas (Oost-Java).' Hun instructie hield o.m. in dat zij er zorg voor dienden te dragen dat in de bezette gebieden de Republikeinse bestuurs- en andere ambtenaren aan het werk bleven en dat de economische en sociale opbouw met spoed ter hand werd genomen; zij moesten voorts de rood-witte vlag verbieden maar zo weinig mogelijk arrestaties uitvoeren.

XCNu, die laatste opdracht bleek niet zo simpel - naast de 'zwijgende vijandigheid' die sommige Indonesiërs in de bezette gebieden aan de dag legden, kwamen er al spoedig vijandige daden, vooral op Oost-Java. Trouwens, door Radio Djokjakarta werd het parool verspreid om de Nederlandse bezetter zoveel mogelijk dwars te zitten en werd voorts gezegd dat ieder die bij de Republiek in dienst was geweest, zijn functie moest neerleggen. Wel was het zo dat de meest strijdvaardige elementen onder de Indonesiërs militairen waren geworden in de tot TNI gecombineerde TRI- en pemoeda-eenheden en dat aanvankelijk van het verband van die TNI' ers veel verloren was gegaan ('vaders zochten hun zoons, zoons hun vaders'), maar het feit dat de Nederlandse brigades na het 'staakt het vuren' niet tot systernatisch voortgezette actie tegen de uiteengeslagen TNI' ers overgingen doch zich hergroepeerden voor een opmars naar het hart van de Republiek, speelde de Republikeinse strijdkrachten in de kaart. Ruim drie weken lang bleef die hergroepering gehandhaafd - het waren weken waarin plaatselijk nieuwe TNI-groepen werden gevormd, waarin nieuwe hoofdkwartieren werden ingericht en waarin de radioverbindingen met Djokjakarta werden hersteld. Al in die tijd was kolonel Nasoetion in staat om delen van zijn Siliwangi-divisie aanvallen te laten uitvoeren op plaatsen als Garoet en Tasikmalaja (zie kaart V op de pag.'s 850-851). Bovendien gingen hier en daar verzetsgroepen die zich overdag schuilhielden en's nachts de bewoonde plaatsen binnenslopen, over tot het liquideren van Indonesische bestuursambtenaren en anderen

XC1 Van der Plas verving midden augustus degeen die eerst als Recomba voor Oost-Java

858 [PDF]
EERSTE VERZET IN DE BEZETTE GEBIEDEN

die, in strijd met de consignes van de Republiek, de uitoefening van hun functie voortzetten; ook werden branden gesticht en wegen versperd en werd op diegenen die zich neutraalopstelden, pressie uitgeoefend om de Republiek trouw te blijven - de Indonesische havenarbeiders in Cheribon werden bijvoorbeeld met succes aangemaand om het werk neer te leggen. Die verzetsgroepen ontleenden steun aan het feit dat de Republiek nog steeds bestond en dat India en Australië in de Verenigde Naties voor haar waren opgekomen.' Zo rustte het gezag in het gebied, 'waarover', aldus Spoor, 'de Nederlandse macht zich uitstrekt', al in augustus '47 op een wankele basis.

XCWas daar verbetering in te brengen?

XC'Hoe men de zaak ook wendt of keert, zolang Djokja en de groepSoekarno niet is uitgeschakeld, zullen', seinde Spoor op 10 augustus aan Kruls", 'onze moeilijkheden eerder toe- dan afnemen.' Eén dag later ontving Jonkman van Idenburg een aan de koningin gericht telegram dat tevens bestemd was voor het kabinet en voor Schermerhorn en van Poll (die inmiddels naar Nederland waren teruggekeerd) - een telegram, waarin alle 'hoogste rechterlijke en executieve ambtenaren en regeringsadviseurs in Nederlands-Indië' op de volledige 'liquidatie van de huidige Republiek' aandrongen. Eén dag later deden alle militaire commandanten in Indië in een eigen, aan dezelfde autoriteiten gericht telegram weten dat zij het met de zienswijze van de hoogste ambtenaren eens waren, en nogmaals een dag later, 12 augustus, dreigde van Mook onder verwijzing naar de situatie die in de bezette gebieden bezig was te ontstaan, met openlijke ongehoorzaamheid. 'Ik moet', zo las Jonkman op die dag',

XC'na ernstige en zorgvuldige overweging en afweging van alle feiten tot de conclusie komen dat een voortduren van deze toestand, ook [maar] gedurende enkele weken, een ineenstorting zal veroorzaken die een ramp betekent voor het koninkrijk, welke veel groter zal zijn dan een tijdelijke internationale verstoordheid of mogelijke politieke wrijving in Nederland'

XC1 In Republikeinse kringen werd doorgegeven dat 'Recomba' de afkorting was van 'Republic comes back'. 2 Tekst: NIB, dl. X, p. 322 e.v. 3

859 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

(formuleringen die slechts aantonen dat van Mook geen reële kijk meer had op wat internationaal en nationaal dreigde').

XC'Tenzij de Nederlandse regering binnen enkele dagen tot een beslissing komt, zal ik voor de keus komen te staan om hetzij mijn taak als verder onuitvoerbaar op te geven, hetzij de verantwoordelijkheid als een schipper op zijn schip in nood te nemen voor maatregelen welke noodzakelijk zijn om het land te redden dat aan mijn zorgen is toevertrouwd."

XCWas de situatie in Indië zó ernstig? Blijkbaar wel, concludeerde Jonkman. Toen het kabinet op 13 augustus ter bespreking van van Mooks telegram bijeenkwam 3, stelde hij voor, verlof te geven tot een oprukken naar Djokjakarta. Zijn partijgenoot Drees evenwel zette zich schrap. 'Het is', zei deze,

XC'een illusie, te menen dat de bezetting van Djokja het einde betekent van sabotage, guerrilla, enz. De leiders van de Republiek zullen de strijd op Sumatra of buiten Indonesië voortzetten. Van Sjahrir en de zijnen maakt men martelaren ... Als men nu naar Djokja oprukt, zal de internationale reactie slechter zijn dan ooit ... Hoe moeilijk de toestand ook is, men moet in geen geval een beslissing nemen die ons land in de afgrond zal sleuren.'

XCVerdeeldheid dus. Beel die, evenals koningin Wilhelmina, een voorstander van de opmars naar Djokja was geworden (Romme en de KVPfractie dachten er net zo over) en die achter de rug van de eerstverantwoordelijke minister, Jonkman, om Spoor had laten vragen om hem rechtstreeks te informeren', belegde voor de volgende dag, 14

, Die kijk was ook aan Spoor niet gegeven; hij had, toen het kabinet afwijzend had beschikt op van Mooks 'eerste' voorstelom naar Djokja op te rukken, aan Kruls o.m. geseind: 'Leve de partijen, ook al gaan land en volk eraan kapot.' (telegram d.d. 3 I juli 1947: a.v., p. 136). 2 Op 14 augustus zei Gerbrandy in zijn eerder behandelde radiotoespraak voor de NCRV: 'De noodzaak van handelen die dr. van Mook moet kennen, die noodzaak kennen ook al zijn medewerkers, ook de legercommandant, die kent heel Batavia' wij leiden uit die passage af dat veel van de inhoud der regeringstelegrammen aan de particulier Gerbrandy moet zijn doorgegeven. 3 No tulen: dl. X, p. 380 e.v. 4 Kruls had op Ia augustus aan Spoor geseind: 'Beel verzocht nogmaals dringend om langs normale lijn' (d.w.z. via de radioverbinding tussen de generale staf in Batavia en de generale staf in Den Haag) 'regelmatig en bij voortduring en vooral gedetailleerd te seinen hoe toestand zich ontwikkelt ... Hij vraagt voorts volle medewerking, omdat slechts door volledig samenspel van allen het uiteindelijke doel, zij het moeizaam, zal zijn te bereiken ... Houdt vol. Wij werken langs alle kanalen.' (tekst: dl. X, p. 390).

860 [PDF]
DREES ZET ZICH SCHRAP

augustus, een buitengewone vergadering van de ministerraad waar Schermerhorn, van Poll en ambassadeur Michiels aan zouden deelnemen.' Hier sprak Beel zich vóór en Drees zich opnieuw tegen de opmars uit, deze laatste met een betoog dat Schermerhorn in deze woorden samenvatte: 'dat indien men met zijn ogen dicht in de afgrond terechtkwam, het al erg was, maar om met open ogen er in te springen, wenste hij niet mee te maken." Een beslissing werd uitgesteld - het kabinet aanvaardde het advies van Michiels om de ontwikkeling van het beraad in de Veiligheidsraad af te wachten (die Raad was bezig een resolutie op te stellen die op het Nederlands-Indonesische conflict betrekking had). Tijdverlies, vond Beel. Zaterdag de r yde belegde hij wéér een buitengewone vergadering van de ministerraad. De standpunten bleven er tegenover elkaar staan: alle KVP-ministers en de partijloze minister van marine, J. J. A. Schagen van Leeuwen (die er zich bij had neergelegd dat Helfrich op eigen houtje in Indië ingreep") waren vóór een oprukken naar Djokja, alle PvdA-ministers, Jonkman nu weer inbegrepen, en de partijloze minister van buitenlandse zaken, van Boetzelaer, tegen. Nu stond dus de KVP voor de keus: wilde zij persé doorzetten, dan zou zij met de rechtse oppositie een nieuwe regering moeten vormen - dat was met het oog op de voor de verdere binnenlandse opbouw zo wenselijke harmonie een weinig aantrekkelijk vooruitzicht.

XCI Notulen: a.v., p. 397. 2 Het dagboek van Schermerhorn, p. 825 (14 augustus 1947). 3 Hoe verwrongen Helfrichs denkbeelden over de situatie waren, blijkt ten duidelijkste uit de brief die hij op I7 juli, drie dagen voor de Eerste Politionele Actie begon, aan Pinke zond (tekst: NIB, d!. IX, p. 720 e. v. ). 'Ik weet', stond erin, 'dat van Mook Indië staatkundig los van Nederland wil maken en zelf over de nieuwe staat regeren. Ik weet dat Schermerhorn een onbekwame idealist is (of is hij communist?), die zich beter had kunnen houden bij het doceren van landmeten Eén ding staat voor mij vast. Als we slaan, sla dan dóór, totdat deze communisten' (de machthebbers in de Republiek) 'kapot zijn ... Djokja zij dus het voornaamste doe!.'

XCNa het begin nu van de Eerste Politionele Actie besloot Helfrich een Arnbonnese marine-officier, KJ. Vigeleijn Nikijuluw, naar Indië te zenden met de opdracht, groepen uit de Indonesische bevolking tegen de Republiek te mobiliseren. Op I augustus schreef hij aan Pinke (tekst: a.v., d!. X, p. 180-81): 'Het is gelukt Vigeleijn uit te zenden. Hij vertrekt 4 augustus en neemt deze brief mee. Hij zalje alles vertellen doch enkele dingen moet ik namens de minister vastleggen. Zijne Exc. wenst volstrekt niet dat Vigeleijn zich als marine-officier met de politiek bemoeit, laat staan tegen de regeringspolitiek ageert, althans in het openbaar. Wat hij subversief doet, laat de minister koud, doch hij wil er niet van horen.'

861 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Op IS en I6 augustus hield de Partij van de Arbeid in Amsterdam een buitengewoon congres ter bespreking van de Indonesische kwestie. De oppositie, een minderheid, roerde zich geducht. Ook Schermerhorn sprak. De verwijten welke hij in Nederland van partijgenoten te horen had gekregen over zijn onduidelijke houding in Batavia, hadden zijn zekerheid verder ondermijnd - 'in een speech van een half uur heeft hij', schreefFrans Goedhart aan de al eerder bedoelde geestverwant in Batavia, 'zijn betoog viermaal met een misselijke huil- en snotterpartij onderbroken ... Hij zag kans, in één zin tegelijkertijd te verklaren dat hij vóór en tegen de actie van 20 juli was geweest'; zijn betoog evenwel, concluderend dat de lijn van Linggadjati moest worden doorgetrokken, werd met 'een ontzaglijke ovatie' beloond.' In overleg met Drees had het partijbestuur een resolutie voorbereid die de twee punten bevatte waaraan deze in de ministerraad koste wat kost wilde vasthouden: er mocht geen opmars naar Djokjakarta plaatsvinden" en Nederland diende zich aan eventuele besluiten van de Veiligheidsraad te conformeren.

XCDe resolutie werd met nagenoeg algemene stemmen aangenomen.

XCAls gevolg van de verdeeldheid in de ministerraad kreeg van Mook op zijn dreigement van I2 augustus dagenlang geen reactie uit Den Haag. Op zaterdag de r yde nam hij zijn besluit: hij zou naar Djokjakarta laten oprukken. De hergroepering van de Nederlandse eenheden was een feit - er werd door de generale staf een operatie voorbereid die op donderdag de zoste van start zou gaan. 'Cato' was er de codenaam van.' Op maandag de I7de werden alle Nederlandse vliegvelden op West- en Midden-Java gesloten voor ambtenaren en journalisten.'J.

1 Brief, 22 aug. 1947, van F. Goedhart aan de Graaff Jr, aangehaald door R Gase in 18 juli 1987. 2 Fractievoorzitter van der Goes van Naters was in tegenstelling tot Drees een voorstander van die opmars, mits sancties tegen Nederland in de Veiligheidsraad geblokkeerd konden worden door een Frans of Brits ve to. 3 De naam van de Romeinse senator die in de tijd van Rome's oorlogen met Carthago elk van zijn toespraken in de Senaat placht te eindigen met de woorden: 'Overigens ben ik van mening dat Carthago verwoest moet worden.' 4 Hieromtrent drongen berichten naar Djokjakarta door: zij leidden er toe dat Soedirman op de zoste al zijn commandanten waarschuwde dat vermoedelijk een doorstoot naar Djokjakarta ophanden was.

862 [PDF]
HET KABINET-BEEL VALT BIJNA UITEEN

XCDie maandag werd in Den Haag een kritieke dag. Beel wenste duidelijkheid. 'De Raad machtigt de landvoogd, onmiddellijk naar Djokja op te rukken' - dàt was het voorstel waarover hij na een nieuwe, urenlange discussie het kabinet liet stemmen.' Vóór: de vijf KVP-ministers en Schagen van Leeuwen. Tegen: vijfPvdA-ministers (Neher was in Batavia) en van Boetzelaer. De stemmen staakten. Aangezien de minister-president had voorgestemd, betekende zulks (dat stond in het reglement van orde van de ministerraad) dat het voorstel was aangenomen, tenzij ten minste de helft van de aanwezige leden verklaarde dat de zaak in de eerstvolgende vergadering opnieuwaan de orde moest worden gesteld. Dat verklaarden de zes tegenstemmers. Evenwel: zouden dan opnieuw de stemmen staken, dan zou, aldus het reglement van orde, het voorstel als verworpen gelden. Beel zei dat hij in dat geval het ontslag van het kabinet zou aanbieden.

XCHet kwam niet tot die tweede stemming. Dringende vertogen uit Londen en Washington brachten de volgende dag ook Beel het inzicht bij dat Nederland de mogelijkheid dat de Veiligheidsraad een voor Nederland niet te ongunstige resolutie zou aannemen geheel zou bederven als de opmars naar Djokja plaatsvond.

XCOp dat beslissende moment nu ging van Mook aarzelen. Hij had op de rzde gedreigd dat hij zijn beleid geheellos van het kabinet zou bepalen - nadien moet tot hem doorgedrongen zijn dat de opmars naar Djokja door de KVP-ministers was aanvaard. Had hij doorgezet, dan zou, aldus Bank, Beel hem hebben gedekt" - welnu, het bericht dat diens steun hem was ontvallen, leidde ertoe dat hij 'Cato' uitstelde. Niet afstelde! Wellicht zou Beel zijn opinie herzien - de hergroepering van de Nederlandse eenheden werd gehandhaafd.

XC1 Notulen: NIB, dl. X, p. 487 e.v. 2 Bank, p.

863 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

gingen toe te laten - die drie waren als Nederlandse creaturen beschouwd. Naast de Sowjet-Unie uitten Australië en China zich het felst antiNederlands: de Australiërs stelden daarbij voor dat het NederlandsIndonesische conflict zou worden onderworpen aan arbitrage door een commissie van drie: één lid aan te wijzen door Nederland, één door de Republiek, één door de Veiligheidsraad. De Nederlandse delegatie bij de Verenigde Naties wist evenwel dat achter de schermen door de Amerikanen en Britten hard werd gewerkt om een voor Nederland gunstiger resolutie in stemming te doen brengen. Dat laatste lukte. De resolutie die tenslotte op 24 augustus met algemene stemmen werd aangenomen, hield in dat de Bataviase beroepsconsuls van Amerika, Engeland, Frankrijk, China, Australië en België de naleving van het wederzijdse bevel om het vuren te staken, zouden controleren en dat er, wel verre van een commissie van arbitrage met een anti-Nederlandse meerderheid, een Commissie van Goede Diensten zou komen, óók van drie leden, maar dan één aan te wijzen door Nederland, één door de Republiek, één door die eerste twee leden samen.

XCDie resolutie betekende een grote versterking van de positie van de Republiek: het conflict was geïnternationaliseerd en de Republiek met Nederland op één lijn gesteld.

XCVoor Nederland betekende de resolutie in de eerste plaats dat de opmars naar Djokjakarta (van Mook had voor 'Cato' een nieuwe begindatum doorgegeven: 28 augustus) dubbel riskant was geworden. Te voorzien viel dat dan in de Veiligheidsraad het voorstel zou worden gedaan om sancties tegen Nederland te nemen - welnu, toen het State Department deed weten dat de Verenigde Staten zich niet tegen dat voorstel zouden verzetten (en dus aan sancties medewerking zouden verlenen), was de kous af. Van Mook kreeg te lezen dat er in de gegeven situatie geen sprake mocht zijn van een opmars naar Djokja. Hij gaf zijn plan op en Spoor moest na een bewogen gesprek met de landvoogd, tevens opperbevelhebber, waarbij deze een beroep deed op de eed die Spoor als officier had afgelegd, zijn bevel om 'Cato' op 28 augustus in te zetten, annuleren.

XCMoest Nederland nu ook de resolutie van de Veiligheidsraad aanvaarden?

XCVan Mook werd naar Den Haag geroepen. Pas toen hij, door enkele van zijn adviseurs vergezeld, was aangekomen, realiseerde hij zich dat wat hij had gewenst, gezien de te verwachten internationale reacties onuitvoerbaar was. 'Voortgezette actie', zo seinde hij op 8 september aan

864 [PDF]
DE VEILIGHEISRAAD GRijPT IN

maken." Zo was het. Maar uit dat besef van de kracht der internationale factoren vloeide óók voort dat Nederland zich aan de aanvaarding van de resolutie van de Veiligheidsraad niet kon onttrekken. Wel manifesteerde zich op dat punt opnieuw grote verdeeldheid in de publieke opinie: 33 % vóór, 32 % tegen, 35 % geen mening, maar in het kabinet was er maar één tegenstander: Schagen van Leeuwen", en het kabinet mocht aannemen (Beel had voortdurend overleg gepleegd met Romme) dat het door de meerderheid van de Tweede Kamer zou worden gevolgd.

XCIn zijn handelen in Indië was noch het kabinet-Schermerhorn, noch het kabinet-Beel volledig vrij geweest: het kleine Nederland had steeds rekening moeten houden met Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. De Eerste Politionele Actie had evenwel een in zoverre nieuwe en voor Nederland ongunstiger situatie doen ontstaan, dat het de kracht had ervaren van uitspraken van de Veiligheidsraad.

XCDe veldtocht had aan Nederlandse kant onder de militairen maar weinig slachtoffers gevergd: honderdnegen-en-zestig gesneuvelden, heel veel minder dan de bijna vijfhonderd die tussen oktober '45 en 20 juli '47 gesneuveld waren." Voorts had de Nederlandse krijgsmacht in Indië aangetoond, in staat te zijn tot moderne, grootscheepse operaties - dat was voor velen in Nederland en Indië balsem op de wonden die in mei '40 tijdens de Duitse invasie respectievelijk in de maanden van de Japanse verovering van Indië waren geslagen. De uit Indië komende berichtgeving waarin de prestaties van 'onze jongens' werden onderstreept, streelde de nationale trots van menigeen. Maakte men evenwel in september

1 Telegram, 8 sept. 1947, van van Maak aan Idenburg. 2 Deze deed op 23 september aan Beel weten dat hij wenste af te treden en voerde die wens eind november uit met een brief aan Bee! (brief d.d. 24 nov. 194T a.v., p. 724 en vlg.) waarin hij o.m. schreef, 'dat de huidige tactiek der Republiek een goed-gecoördineerd onderdeel vormt van de ook tegen ons gerichte wereldpolitiek van Stalin' - zo zag ook Helfrich de zaak. 'De verliescijfers van de tijdens de Eerste Politionele Actie zijn niet bekend. In Indonesië wordt gesteld dat de Republikeinse strijdkrachten in de jaren '45-'49 in totaal ca. honderdduizend man hebben verloren - Nederlandse militaire historici houden dat voor een betrouwbaar cijfer.

865 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

'47 nuchter de balans op van wat in en met Indonesië was bereikt, dan was deze uitgesproken negatief. Jonkman, de eerst verantwoordelijke minister, deed dat op 12 september in een voor Beel bestemde aantekening.' Hij begon met er op te wijzen dat de propaganda rond het begrip 'politionele actie' geen succes had gehad:

XC'Wij misrekenden ons daarbij politiek: 'internationaal' omdat de publieke opinie der wereld, en de Veiligheidsraad met name, het toch als een oorlog . beschouwden, en 'Indonesisch' omdat de Republiek zich toch als in oorlog en als aangevallen en als in zijn bestaan bedreigd gedroeg. Een en ander niet ten onrechte.'

XCDan waren 'de eisen der militaire acties onderschat':

XC'De territoriale doelen zijn te uitgebreid gebleken. Bali is ontbloot moeten worden"; Madoera, Oost- en West-Java zijn slechts zwak ofniet (deel Madoera en Oost-Preanger) bezet geworden; de vijand werd ook in het bezette gebied niet onschadelijk gemaakt; hij kan op zeer veel plaatsen de bevolking en onze troepen blijven bedreigen.'

XCVoorts had de Eerste Politionele Actie in Indië rampspoed gebracht over enkele bevolkingsgroepen:

XC'De verliezen aan lijf en goed der Chinezen, der Indische Nederlanders, der medewerkende Indonesiërs en de verliezen aan z.g. verschroeide aarde-politiek zijn ernstiger dan werd verwacht en zijn goeddeels (hoe misdadig ook) een gevolg onzer actie.'

XCMéér nog:

XC'De internationale reacties en de actie van de Republiek in het buitenland zijn onderschat. De onder Indonesiërs ontketende hartstochten en de afwijzende houding van vele intellectuelen hebben wij onderschat, evenals de bekwaamheid der Republiek tot intimidatie en valse propaganda. Het wordt alles te kostbaar en aflossing der krijgsmacht wordt er door bemoeilijkt. Enz.!!'

XCI Tekst: NIB, dJ. XI, p. 86 e.v. 2 De daar gelegerde troepen waren naar Oost-Java en Madoera overgebracht.

866 [PDF]
JONKMANS BALANS

XCHet was een te waarderen opsomming: te waarderen omdat zij van realisme getuigde. Te laat!

XCWij dienen nu ons relaas te onderbreken. Schrijvend over de worsteling tussen Nederland en de Republiek Indonesië, hebben wij wat 'Batavia', d.w.z. het Nederlands-Indische gouvernement, betreft, ons goeddeels moeten concentreren op de standpunten die van Mook en, in een later stadium, de Commissie-Generaal alsmede de adviseurs van de landvoogd en van de commissie in de verschillende stadia van die worsteling innamen. De commissie had geen andere taak dan met de Republiek te onderhandelen, maar van Mook was in de eerste plaats landvoogd: opperbevelhebber van land- en zeemacht en hoofd van het gouvernement. Zijn opperbevelhebberschap oefende hij slechts op kritieke momenten uit, hoofd van het gouvernement was hij daarentegen voortdurend, ja men mag wel zeggen: dag en nacht.

XCHet is op dat gouvernement dat wij iets dieper willen ingaan. Waarom nu? Omdat het op Java vóór de Eerste Politionele Actie zijn zorgen slechts tot beperkte gebieden kon uitstrekken maar na die actie tot omstreeks de helft van dat hoofdeiland van de archipel.

Het Nederlands-Indische gouvernement

XC

XCVóór de Japanse invasie kende het Nederlands-Indische gouvernement een gouverneur-generaal die een kabinet en de Algemene Secretarie tot zijn onmiddellijke beschikking had en in alle belangrijke aangelegenheden de Raad van Nederlands-Indië (te vergelijken met de Raad van State in Nederland) moest raadplegen. Hij moest voorts rekening houden met de verschillende stromingen in de Volksraad - hetzelfde deden de directeuren der departementen van algemeen bestuur. Dat waren er acht: Binnenlands Bestuur, Justitie, Financiën, Onderwijs en Eredienst, Economische Zaken, Verkeer en Waterstaat, Oorlog, en Marine. Van die acht had van Mook in april '44 in Australië de eerste zeven weer in het leven geroepen - hij had toen ook directeuren benoemd die samen de Raad van departementshoofden waren gaan vormen en die Raad had toen als adviserende instantie min of meer de plaats van de Raad van N ederlands

867 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCAl die zeven departementen, uit Camp Columbia bij Brisbane overgeplaatst, begonnen in de laatste maanden van '45 en de eerste van '46 in Batavia weer te functioneren, uiterst moeizaam. Het departement der marine werd niet heropgericht' - er kwam wèl eind november' 46 een nieuwachtste departement bij: Sociale Zaken.

XCDe Raad van N ederlands- Indië en de Volksraad werden niet opnieuw samengesteld en de Raad van departementshoofden concentreerde zich op wat men 'de interne vraagstukken' zou kunnen noemen. Die waren niet gering in aantal en vaak van grote betekenis maar de 'externe', d.w.z. de relaties met de Republiek en het daarmee samenhangende punt van de opbouw van deel- en sub-deelstaten, waren veel belangrijker. Natuurlijk mag men die tegenstelling niet verabsoluteren - een feit was het dat er ten aanzien van 'de externe politiek' geen enkel Indisch college kwam dat formeel een adviserende taak kreeg. Van Mook schakelde wèl adviseurs in: de directeur van zijn kabinet (eerst Idenburg en, toen deze de nieuwe functie van directeur-generaal Algemene Zaken kreeg, Koets"), van der Plas, Abdoelkadir, de Villeneuve, mr. KL.]. Enthoven (tevoren directeur van het departement van justitie), zijn adviseur Buitenlandse Zaken (eerst W. F. L. graaf van Bylandt, vervolgens Boon, en toen het Haagse departement in april '47 een Directie Verre Oosten oprichtte, het hoofd van die directie, T. Elink Schuurman), het hoofd en de hoofdambtenaren van de Algemene Secretarie, ook wel anderen, onder wie soms bezoekers uit Nederland die enige tijd in Indië vertoefden - één noemden wij al: de Leidse hoogleraar Kraemer. Het was een losse groep, wisselend van samenstelling, maar diegenen die er toe behoorden, mochten aannemen dat de landvoogd speciaal op hun oordeel prijs stelde - figuren waren het die met hem gelijk-op dachten. De meeste deparrementsdirecteuren konden zich vinden in het einddoel dat hij zich had gesteld, maar vroegen zich af of hij het tempo niet forceerde. 'Dit is een gezelschap', noteerde Schermerhorn, toewerkend op het akkoord van Linggadjati,

1 Dit had te maken met het feit dat er aanvankelijk in Indische wateren maar weinig Nederlandse marine-eenheden waren en dat later de Nederlandse marineleiding zich op het standpunt stelde dat de marine haar hoofdtaak vond in de wateren bij Europa. 2 Koets behoorde begin '46 in Batavia tot de al genoemde kleine, door mr. B. van Tijn voorgezeten Progressieve Groep van Nederlanders in Indonesië; deze groep was het die begin maart '46 adhesie betuigde aan de regeringsverklaring van 10 februari waarin Indonesië's zelfbeschikkingsrecht was erkend - welgeteld een-en twintig personen hadden het stuk ondertekend.

868 [PDF]
VAN MOOKS POSITIE

'dat slechts met moeite de toekomstige politiek mee zal kunnen maken en gedeeltelijk helemaal niet ... Ik heb de indruk dat verschillende van deze mensen bekwame administrateurs zijn, maar dat zij niet het minste politieke inzicht hebben en dat is op dit ogenblik uiterst bedenkelijk."

XCVoor van Mook had de geschetste constructie het voordeel dat in het civiele ressort niemand hem bij het bepalen van de grote lijn voor de voeten liep. Het nadeel dat er in zijn directe omgeving te weinigen waren die hem juist ten aanzien van die grote lijn tegenspraken, besefte hij niet voldoende. Hij had autocratische neigingen - daaraan kon hij te veel toegeven. 'Over de persoon van Mook', zo schreef, pas in Indië aangekomen, de candidaat-Commissaris-Generaal Posthuma begin februari '47 aan minister Huysmans", 'heb ik mij nog geen voldoende oordeel kunnen vormen. Ik weet alleen dat hij iemand is die het woord 'samenwerken' nog nooit in zijn leven heeft leren verbuigen" - samenwerken dan met personen die anders over de zaken dachten, hetgeen zijnerzijds de bereidheid tot het sluiten van compromissen zou insluiten. Anders dan voor elke Nederlandse minister bestond daarvoor in Indië voor van Mook ook geen constitutionele noodzaak. Hij was de baas - dat in ruime mate autocratische karakter van het Nederlandse bewind in Indië kan natuurlijk niet losgemaakt worden van de strijdsituatie waarin het zich bevond.

XC'Ik ben blij', schreef eind september '47, toen van Mook ter bespreking van de opmars naar Djokja Nederland had bezocht, Elink Schuurman aan een ambtelijke relatie in Den Haag,"

XC'dat van M. dezer dagen terugkeert, want zonder een sterke man is deze Regering hulpeloos. Ik had voordien nooit beseft welk een eigenaardige staatkundige constructie Nedindreg", althans nu, is. Dit is een volkomen autocratie, een verlicht despotisme of een ambtenarenstaat, al naarmate waar je het accent wilt doen vallen. De democratische beginselen worden wel door de individuen, dochHL. F. K van Vredenburch: NIB, dl. XI, p. 136 e.v. 5 Dit was de in telegrammen

p. 55 (20 okt. 1946). 2 Brief d.d. 1 febr. 1947' dl. VII, p. 308. 3 Blijkens deze brief meende Posthuma evenwel van van Mook nog één ding te weten: 'Van Maak hoort', schreef hij ook, 'tot die figuren die men, om het plat uit te drukken, de stoel onder zijn g[at] moet wegschoppen voordat hij omvalt, en dan heb je nog de kans dat hij het grapje uithaalt van Grock' (de in die tijd befaamde Zwitserse clown) 'dat hij ook zonder stoel precies in dezelfde zittende houding blijft staan, alsof er niets gebeurd is' - een uitlating welke wij bij uitstek tekenend achten voor Posthuma's negatief oordeel over van Maak. 4 Brief, 20 sept. 1947, aan

869 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

niet constitutioneel beleden. Er is geen systeem van checks and balances, behalve verwijzing naar Holland.

XCBij zulk een stelsel is de macht uiteraard aan de top geconcentreerd. Deze wordt thans gevormd door de Landvoogd, en daaronder zijn 'adviseurs', onder wie de meer belangrijke ambtenaren van de Algemene Secretarie. Deze mensen hebben in hoofdzaak niet nader omschreven adviserende en katalyserende taken, zonder bepaalde verantwoordelijkheden, behoudens dat zij ervoor hebben te zorgen, dat de zaken goed lopen. Daaronder is de groep van Departementshoofden, die wel een nauwomschreven competentie hebben en dientengevolge ook meer concrete verantwoordelijkheden, doch die geheel worden beschouwd als deskundigen en uit dien hoofde voor het algemeen beleid nauwelijks worden ingeschakeld (met uitzondering van een individueel geval als van Hoogstraten, die als vriend doch niet als Directeur EZ I tot de groep van 'adviseurs' kan worden geteld).

XCZulk een systeem kan een lange tijd goed werken wanneer slechts de Landvoogd de nodige bekwaamheden bezit.

XC... Als de Landvoogd echter niet capabel of afwezig is, blijkt dat het gehele top-apparaat, waarmede hij werkt, zelf voor besturen niet geschikt is. Nooit is het voor mij duidelijker geworden hoezeer het adviseurschap de neiging heeft om het verantwoordelijkheidsgevoel af te stompen. Een adviseur geeft slechts raad en vertoeft voor dit doel gewoonlijk in de ijle atmosfeer van pro en contra, welke ver is verwijderd van de grond waarop met de beide benen moeten staan zij die verantwoordelijk zijn voor een goede uitvoering van bepaalde taken.

XCZijn laatstbedoelde taken echter nauwomschreven en wordt aan de betrokken hoofdambtenaren (afkomstig uit een streng hiërarchiek corps) beduid, dat hun gedachten niet verder behoeven te gaan dan hun onmiddellijk werk, dan is er ook in deze topkringen niet veel neiging om bijzondere verantwoordelijkheden op zich te nemen. Bij het wegvallen van de motor is het gevolg derhalve volkomen stagnatie en het steeds dreigende risico dat er plotseling een volkomen chaos ontstaat, welke slechts kan worden afgehouden door de wil der topmensen om hem zo lang mogelijk te vermijden.

XCAls je, na bovenstaande uiteenzetting, bedenkt, dat de Landvoogd weg is met ca. een-derde van zijn adviseurs, terwijl een aantal departementshoofden ziek of met verlof is, en bovendien het overblijvende gezelschap overwerkt en vaak nog onder de indruk van de Japanse bezetting ... , dan kan je je wellicht voorstellen, van welk een fragiele ambtelijke structuur het wel en wee van deze landen afhangt. Dat de zaken nog zo goed lopen, is een bewijs van het voortreffelijke gehalte van het ambtenarencorps in het algemeen, wat niet wegneemt dat de gezichtskring dezer lieden door een langdurig verblijf in deze geïsoleerd gelegen streken uiteraard meestal enigszins beperkt is.

XCIk zal je [del verhalen over wat zich gedurende deze weken hier en daar heeft

XCI

870 [PDF]
VAN MOOKS POSITIE

afgespeeld, maar besparen.' Dronken redevoeringen aan diners, stormachtige vergaderingen wegens niets, ongebalanceerde betogen, heftige uitvallen, dreigementen, die niet tot uitvoering geraken etc., etc. Het gevolg is, dat iedereen tijdelijk maar zo goed mogelijk tracht om voor zijn eigen standje te werken, eigen beslissingen te nemen en de nodige contacten met andere instanties te onderhouden opdat het dagelijks werk voortgang kan vinden. M.a.w. het bestuur sukkelt door, doch het beleid is weg.'

XCKwam van Mook terug, dan was er weer vastheid van lijn.

XCZolang van Mook zijn beleid richtte op een akkoord met de Republiek, waren er onder de Nederlanders en Indische Nederlanders in Indonesië maar weinigen die zijn denkbeelden onderschreven. Velen dezer viel het moeilijk, Indonesiërs als gelijkwaardigen te beschouwen en te behandelen. Als luitenant-gouverneur-generaal kon van Mook enkele maatregelen nemen welke van die gelijkwaardigheid uitgingen: hij hief de discriminatie in de strafrechtspraak op en hij maakte een einde aan de lagere bezoldiging van Indonesische Knil-militairen. Ook de oprichting van deelstaten en sub-deelstaten werd door hem gezien als een bewijs dat hij Indonesiërs als gelijkwaardigen zag." Op Java en Sumatra evenwel bleek het niet eenvoudig, Indonesiërs bij het bestuur te betrekken - daarop komen wij nog terug. Afgezien daarvan: van Mook kon wel maatregelen treffen om de discriminatie te beëindigen maar dat betekende niet dat de daarmee samenhangende geesteshouding opeens verdween. Toen hij in april '47 Makassar, de hoofdstad van Oost-Indonesië, bezocht, vernam hij op dat punt zoveel klachten dat hij in een brief aan alle departernentsdirecteuren (een brief waarmee Spoor zijn instemming betuigde) een beroep deed op hen om de groei van een andere mentaliteit te bevorderen.' Hij had vernomen van gevallen, 'waarbij rechtuit beledigend tegenover Indonesiërs als groep of als individu wordt opgetreden' - één hogenement met succes ter hand werd genomen. 'Tekst van de brief d.d. I mei 1947: NIB, dl. VIII, p. 490

, Dit waren de weken waarin in Batavia aan de top gehoopt werd dat het kabinet-Bcel alsnog de opmars naar Djokjakarta zou goedkeuren. 2 Wij vermelden in dit verband dat de liquidatie van de op Java resterende particuliere landerijen door het gouver

871 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Indonesische zelfbestuurder was, hoewel in ambtskostuum verschenen, in de sociëteit als bediende behandeld en aangesproken en leden van Oost-Indonesië's voorlopig parlement meden die gelegenheid, 'omdat zij er rechtstreeks en indirect op grove wijze worden bejegend.'

XCWas dat een algemeen verschijnsel?

XCWij weten het niet - een feit was intussen dat de Nederlanders en de Indische Nederlanders welke het gouvernement bij zijn overplaatsing uit Australië in de archipel aantrof, tot bevolkingsgroepen behoorden die, als geheel genomen (voor vele bestuursambtenaren gold dat bepaald niet), vóór de Japanse bezettingstijd de Indonesiërs niet als gelijkwaardigen hadden gezien. Nadien werden zij door alles wat met de Bersiap furie samenhing, in hun opvattingen versterkt. Vervolgens werd een groot deel van de Nederlanders en een kleiner deel van de Indische Nederlanders (wij komen er nog op terug) naar Nederland overgebracht, sommigen via Australië. Zij die bleven, werden aangevuld met nieuwe civiele krachten die veelal ter vervanging van diegenen die op recuperatieverlof waren, uit Nederland afkomstig waren. Hoevelen ? Dat is niet precies bekend. Wij weten wèl dat er midden '48, een klein jaar na de Eerste Politionele Actie dus, in Indië weer acht- tot negenduizend Nederlanders en Indische Nederlanders bij het gouvernement, de gemeentelijke diensten uitgezonderd, in vaste dienst waren (tegen ca. twaalfduizend vóór de Japanse invasie). Bovendien hadden toen weer talrijke (maar niet bekend is, hoevele) Nederlanders en Indische Nederlanders emplooi gevonden bij de grote bedrijven die in de Tweede Wereldoorlog een aanzienlijk deel van hun Europese personeel hadden verloren, de Bataafse Petroleum Maatschappij bijvoorbeeld meer dan driehonderd van haar ruim vijftienhonderd Europese krachten. Wij willen aannemen dat er onder diegenen die in '45 en volgende jaren voor het eerst naar Indië vertrokken, velen zijn geweest die er aanvankelijk vooruitstrevende opvattingen op nahielden - dan bewerkstelligde de situatie in Indië vaak dat in die opvattingen wijziging kwam.

XCDat bleef niet zonder effect op de publieke opinie in Nederland.

XCMidden november '45 herstelde de KLM, zoals al vermeld, de vliegverbinding met Batavia, eerst met één, eind november '45 met twee,

872 [PDF]
VAN MOOK BESTRIJDT DE DISCRIMINATIE

grote zendingen post mee. Bovendien kon men van juli '46 af uit Indië weer met Nederland telefoneren. Wat per post of per telefoon aan Nederland is bericht, heeft men nimmer kunnen analyseren maar aan een politicus als Romme was bekend dat in de brieven der Nederlandse militairen over het algemeen op het volgen van een harde lijn tegen de Republiek werd aangedrongen, ook in een fase waarin van Mook er nog anders over dacht, en onze veronderstelling is dat in de civiele berichtgeving over het algemeen dezelfde lijn is aangegeven.

XCSlechts één aspect van het gouvernementsbeleid in de jaren '45-'49 is wetenschappelijk onderzocht: het Binnenlands Bestuur, waar dr. G. C. Zijlmans in '85 zijn studie Eindstrijd en ondergang van de Indische bestuurs dienst. Het corps Binnenlands Bestuur opJava 1945-195° aan wijdde. Van de vele overige aspecten (men kan bijvoorbeeld denken aan de wederopbouw van het onderwijs, aan het herstel van de verbindingen en aan het beleid op sociaal gebied) is helaas heel veel minder bekend, behoudens dan dat tallozen er hun beste krachten aan hebben gegeven. Wij kunnen niet méér doen dan weergeven wat wij weten.

XCDaarbij willen wij vooropstellen dat het gouvernement evenals de regering in Nederland overstelpt werd met taken die uit de Tweede Wereldoorlog voortvloeiden - erger nog: terwijl die taken in Nederland zonder stoornis van buitenaf ter hand genomen konden worden, moesten zij in Indië (en men vergete geen moment de enorme uitgestrektheid van het eilandenrijk) worden uitgevoerd onder de voortdurende druk welke van de worsteling met de Republiek uitging. Het werk van de Rapwi werd voortgezet. De velen die in de Japanse bezettingstijd vrijwel al hun bezittingen hadden verloren, kregen materiële hulp. Ziekenhuizen werden opnieuw in gebruik genomen. Onderzoekingen werden ingesteld om na te gaan wat met Nederlanders en Indische Nederlanders was gebeurd die in de Japanse bezettingstijd of in de Bersiap-periode verdwenen waren - eind '48 waren er, zoals al vermeld, nog vijf-en-twintighonderd zoek. Alle Japanse eigendommen werden geconfisqueerd - er kwam een Nederlands-Indisch Beheersinstituut, gekoppeld aan een Tijdelijke Raad voor het Rechtsherstel.' Veel moeite kostte het voorts om

XC1

873 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

de repatriëring van diegenen die niet in Indië wilden of (om medische redenen) konden blijven, te organiseren (aanvankelijk was er een groot tekort aan schepen) - dat werden van eind '45 tot eind '48 meer dan honderdduizend personen.'

XCGetracht werd ook om het bedrijfsleven weer op gang te brengen - zulks was vóór de Eerste Politionele Actie nauwelijks mogelijk omdat op Borneo en in de Grote Oost en in de bezette stadsgebieden op Java en Sumatra naar verhouding maar weinig werd geproduceerd dat geëxporteerd kon worden. Van Mook had voorzien dat, hoe zich de zaken ook zouden ontwikkelen, Indië na de nederlaag der Japanners in de eerste plaats behoefte zou hebben aan door het gouvernement aangeschafte hulpgoederen en hij had het mede daarom als wenselijk beschouwd om zowel de invoer als de uitvoer in de beginperiode te doen geschieden door een overheidsinstantie: de Netherlands-Indies Government Import and Export Organisation oftewel de Nigieo. Dit lichaam, welks naam spoedig vernederlandst werd (Nederlands-Indische Gouvernements Import- en Export-Organisatie) kreeg aanvankelijk weinig goederen om uit te voeren en zijn invoer werd door de boycot in de Australische havens drie jaar lang ernstig belemmerd. Wèl kon de Nigieo van den beginne af beschikken over grote Amerikaanse voorraden ter waarde van ca. fI80 mln, opgeslagen in de door het Amerikaanse leger verlaten basis te Hollandia (Nieuw-Guinea), welke voorraden door het gouvernement waren gekocht. 2 Zij werden van meet af aan aangevuld door invoer, voor een klein deel uit Nederland (dat weinig te bieden had), voor een veelJ.aangekomen - die goederen waren in de zwarte handel beland. (getuige J. P. K van Eechoud, Enq.,

nemingen in de veroverde gebieden hun eigendommen terugkregen. De beheerders in de Republikeinse tijd kregen daarbij vergoeding voor de door hen gemaakte beheerskosten. 1 Toen Japan capituleerde, bevonden zich in de archipelongeveer achthonderd Duitse burgers. Diegenen hunner die in Batavia werden aangetroffen, werden eerst op het eilandje Onrust in de Baai van Batavia geïnterneerd. Deze groep werd samen met allen die zich in de Republikeinse gebieden bevonden, in '47 naar Duitsland terug gezonden - eerder al hadden daarheen de meesten van de ca. negentienhonderd Duitse mannen kunnen terugkeren die injanuari '42, komende uit hun interneringskamp op Noord-Sumatra, in een interneringskamp in Brits-Indië waren opgesloten. 2 Vol gens de politiefunctionaris P. K van Eechoud hebben zich bij het beheer en het transport van deze voorraden grove onregelmatigheden voorgedaan. Aan de Enquê tecommissie deelde hij mee dat de twee Nederlanders die in Hollandia de directie voerden, voor zichzelf een buitensporig hoog salaris hadden bedongen en dat vier schepen met ca. rooooo ton aan goederen niet op de plaats van bestemming waren

874 [PDF]
ECONOMISCH BELEID VAN HET GOUVERNEMENT

groter uit de Verenigde Staten. Tot aan de Eerste Politionele Actie beliep de handelsinvoer uit Nederland h5 mln, die uit de Verenigde Staten evenwel bijna f275 mln. De uitvoer in de genoemde periode (voor ruim f170 mln naar Nederland, voor f r ro mln naar de Verenigde Staten), bestond voor een aanzienlijk deel uit voorraden aan rubber, copra en andere produkten die in havens als Tandjong Priok, Soerabaja en Belawan (de haven van Oost-Sumatra) waren aangetroffen; daarnaast waren de tinwinning op Banka en Billiton en de aardoliewinning op Tarakan en bij Balikpapan weer op gang gekomen.'

XCVoor de invoer zowel als voor de uitvoer droeg, gelijk gezegd, de Nigieo zorg - zij was het die de ingevoerde goederen aan handelaren verkocht. Er werd over de organisatie veel geklaagd. Talrijke posten in haar apparaat waren bij gebrek aan andere krachten in handen van functionarissen van grote vooroorlogse importfirma's - zij hielden, werd gezegd, bij hun transacties in de eerste plaats het belang van de heropbouw dier firma's in het oog." Indonesiërs (en vele Nederlanders en Indische Nederlanders) namen er voorts aanstoot aan dat de ingevoerde goederen uiteindelijk bij Chinese kleinhandelaren terechtkwamen die er te hoge prijzen voor bedongen - 'men ziet hierin', aldus een uit oktober '47 daterend rapport van militaire zijde," 'een terugkeer tot het 'koloniale systeem'.' Ook werd er over geklaagd dat de Nigieo, wel verre van de handel door Indonesiërs te bevorderen, gebruik makend van haar monopolie-positie Indonesiërs uit de handel verdrong. Van Mook kreeg maar weinig greep op deze sector van het economische leven. Er was deskundigheid voor nodig - het gevolg was een vermenging van overheidsapparaat en Europees bedrijfsleven waarbij dat laatste in feite het eerste ging beheersen. Toen in een later stadium nieuwe samenwerkingsverbanden in het bedrijfsleven tot stand kwamen (het Centrale Rubber-, het Centrale Thee-, het Centrale Koffie-, het Centrale Cacao- en het Centrale Kina-fonds', voorts de Nederlands-Indische Scheepvaart-Oruirvoerheffingen te innen - de gelden werden gebruikt ter bevordering van de afzet en ter financiering

1 Aan tin en tinertsen was in '40 44 000 ton gewonnen - men bracht het in '46 weer tot II 000 en in '47 tot I6 000 ton (en in '48 tot 3I 000 ton). De aardolieproduktie herstelde zich veellangzamer: 7,9 mln ton in '40, slechts 200000 ton in '46, I,I mln ton in '47 (en 4,3 mln ton in '48). 2 Eenzelfde klacht werd geuit over de in '46 opgerichte Nederlands-Indische Regerings Technische Import-Organisatie oftewel de Nirtio. 'Rapport, 2I okt. I947, van de Territoriale commandant Midden-Java aan de Legercommandant, dl. XI, p. 354 e.v. 4 Die fondsen kregen het recht,

875 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ganisatie en de Nederlands-Indische Vereniging van Importeurs-Groothandelaren die de plaats van de Nigieo innam), bracht dat geen wijziging in de verhoudingen teweeg. Het gouvernement had vóór de Japanse bezetting een reële controle kunnen uitoefenen op het Europese bedrijfsleven maar na die bezetting was de situatie eerder deze dat het bedrijfsleven de sector van het gouvernementsapparaat die voor hem van belang was, zelf in handen had.

XCMen moet overigens de mate waarin in de door N ederland beheerste gebieden van een ordelijk economisch leven sprake was, niet overschatten. Er waren op elk gebied tekorten maar er waren door de Japanners enorme hoeveelheden munten bankbiljetten in circulatie gebracht. Effectieve prijscontrole was er tijdens de bezetting niet geweest. Het gevolg was niet uitgebleven: er was een omvangrijke zwarte markt ontstaan. Na Japans capitulatie bleef aanvankelijk het Japanse geld circuleren - pas in maart '46 konden de munten en muntbiljetten in omloop worden gebracht welke het gouvernement tijdens de oorlog in de Verenigde Staten had laten aanmaken. Op Celebes werd het Japanse geld toen onmiddellijk van onwaarde verklaard maar elders in de Grote Oost, op Borneo en op Java en Sumatra bleef het nog een aantal maanden in omloop en toen het later in '46 door het gouvernement ook daar van onwaarde werd verklaard, was de Republiek op Java en Sumatra begonnen eigen munten en munt- en bankbiljetten in circulatie te brengen. De Republikeinse autoriteiten verboden het gebruik van de gouvernementsmunt- en bankbiljetten (wie dat 'Nica-geld' bezat, werd bij ontdekking door de pemoeda's hard aangepakt, soms zelfs vermoord) maar het gouvernement moest, ook na de Eerste Politionele Actie, gedogen dat het Republikeinse geld (dat gestadig in waarde daalde) bleef circuleren. Wel ging het gouvernement inflatie tegen door de hoeveelheid bankbiljetten van de Javase Bank die na de gouvernements-guldenbiljetten in omloop werden gebracht, zoveel mogelijk te beperken maar zijn civiele uitgaven en die van het militaire apparaat waren zo hoog dat, terwijl toch de economie waarmee het gouvernement te maken kreeg, een veel geringer omvang had dan vóór de oorlog, de waarde aan circulerende bank- en gouvernements-guldenbiljetten (vooroorlogse biljetten meegeteld) veel groter was: eind '47 fr 432 mln (in juli '48 fr 487 mln en in april '49 fr 730 mln), tegen een circulatie van f 577 mln in oktober '41. 1 Evenwel:

XC1 Het girale geld-volume beliep in oktober '41 f717 mln en in juli '48 (meer cijfers zijn er niet) ca. f I 500

876 [PDF]
INFLATIE

naast dat Nederlandse geld circuleerde ook het geld van de Republiek en haar centrale bank liet eenvoudig aan roepiah-bankbiljetten drukken wat de autoriteiten nodig hadden (diverse regionale Republikeinse machthebbers deden vooral op Sumatra hetzelfde), zonder zich er ook maar in het minst om te bekommeren dat de inflatie een sociaal-ontwrichtend effect had.'

XCHet gevolg van dit alles was dat de prijzen op de passars buitensporig stegen. Die stijging had zich al tijdens de Japanse bezetting voorgedaan - zo had de prijs van een kilo rijst, in '38 (afhankelijk van de kwaliteit) 3 Ij, tot 10 cent, in '44 in Batavia gevarieerd van 85 cent tot f 3,60. Gegevens over de rijstprijzen in de eerste naoorlogse jaren zijn niet beschikbaar", wèl weten wij dat het gewogen indexcijfer van de prijzen van negentien voedingsmiddelen,juli '38 op 100 gesteld, in april '46 in Batavia op I 171 stond en in november van dat jaar op 4430. Nadien trad een daling in: tot I 526 onmiddellijk na de Eerste Politionele Actie en tot I 3 I 5 in maart '48.

XCNatuurlijk zegt prijsstijging niet alles: zij wordt opgevangen als de lonen en salarissen dienovereenkomstig stijgen. Gestegen zijn zij (midden '48 tot ongeveer het vijfvoud van voor de oorlog) maar die loonstijging bleef ver achter bij de stijging van de prijzen. Het gouvernement zag zich derhalve genoopt om alle Indonesische arbeiders die het in dienst had, dagelijks kosteloos een rijstrnaaltijd dan wel 450 gram gepelde rijst en 15 gram zout te verstrekken? en om al zijn overige functionarissen duurte- en gezinstoelagen te geven op de maandsalarissen - die toelagen varieerden van f 825 tot f 900 per maand.'op de zwarte markt vloeide voort dat van wat aan z.g. welfare-artikelen aan de Nederlandse militairen in Indië werd toegezonden, sigaretten bijvoorbeeld,

t Toen de in oktober '46 in circulatie werd gebracht, werd de koers door het gouvernement bepaald op I = 5 Het merkwaardige verschijnsel deed zich toen voor dat de zwarte koers op de goederenmarkt onmiddellijk opliep tot 10 of zelfs IS Dat betekende dat de handelaren (hoofdzakelijk, naar wij aannemen, Chinezen) meer vertrouwen hadden in de Indonesische dan in de Nederlandse valuta. Dat duurde maar kort, want zodra bleek dat de Republiek praktisch onbeperkte aantallen bankbiljetten ging drukken, daalde de koers van de In november '46 stond deze op I V2Nica-gulden maar een jaar later, enkele maanden dus na de Eerste Politionele Actie, kon het gouvernement in de bezette gebieden hulp goederen ten verkoop aanbieden waarbij op West-Java I nog slechts 5 cent waard was; op Midden en Oost-Java was de waarde van de iets hoger. 2 Be houdens dan dat begin '46 een kilo rijst in Batavia fIS kostte, in januari '48 fI,55, midden '48 fO,50, in januari '49 fI,50. 'Ook de gehuwde Knil-militairen kregen van dienstwege voeding in natura in plaats van voedingsgeld. 4 Uit de hoge prijzen

877 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCTen aanzien van het Binnenlands Bestuur had van Mook in de oorlogsjaren een duidelijk beleidsvoornemen ontwikkeld: hij wilde, zoals al vermeld, het dualistische karakter van dat bestuur opheffen. Dat betekende dat Indonesiërs en Nederlanders samen in één bestuursapparaat moesten worden opgenomen. Trouwens, dat waren zij reeds in de Nica: de Indonesiër Abdoelkadir werd, nadat hij eerst resident der Molukken was geweest, Deputy-Chief Commanding Officer Nica voor heel Java.

XCNatuurlijk kon het Nederlandse bestuursapparaat (eerst dus als 'Nica', van begin '46 af als 'Amacab' aangeduid) aanvankelijk formeel niet zelfstandig opereren: het ressorteerde op Borneo en in de Grote Oost tot I maart '46 onder de Australische generaal Blarney en tot 15 juli van dat jaar onder Mountbatten en op Java en Sumatra tot 30 november '46 onder Mountbatten. Eerst na die data werd in de genoemde gebieden van Mook weer de hoogste autoriteit. Wij schrijven: 'formeel niet zelfstandig opereren', want in feite was er wel degelijk van een ruime mate van zelfstandig optreden sprake. Wij slaan de organisatorische en personele wijzigingen in de leiding van Amacab over - belangrijker dunkt ons het werk dat de organisatie deed. Wat hield dat in?

XCZij droeg (na de Rapwi) zorg voor de bevoorrading van de kampen van bevrijde geïnterneerden; zij bracht ex-geïnterneerden en anderen die door de Republiek werden vastgehouden, in veiligheid; zij verzamelde zoveel mogelijk gegevens over wat in de Japanse tijd was gebeurd (zulks vooral ter voorbereiding van de processen tegen Japanse oorlogsmisdadigers) en over toestanden en gebeurtenissen in de Republiek, tot welker territoir zij als onderdeel van het Britse militaire bestuur toegang had; zij werd belast met de invoering van het nieuwe geld, met de heropening van ziekenhuizen, met de oprichting van scholen, met het aan de handelkeihard te moeten blijven, wil niet het gehele welfare-personeel van het hellend vlak in de afgrond

door de militairen die die artikelen moesten verdelen, elandestien werd verkocht. Generaal Spoor zei in maart '48 toen hij in Den Haag was, aan de ministeriële Raad voor zaken van overzee dat hij, aldus het verslag van zijn mededelingen (Notulen d.d. 20 maart 1948, dl. XIII, p. 239 e.v.), 'had moeten ingrijpen om een einde te maken aan de zeer ernstige corruptie en het buitengewoon groot aantal vermogensdelicten' (dan waren goederen of gelden verduisterd) 'dat aan de verbonden is. Veertig à zestig vonnissen per week worden door hem terzake getekend Spreker weet

878 [PDF]
DE TIJDELIJKE BESTUURSDIENST

doorgeven van door de Nigieo aangevoerde levensmiddelen en andere hulpgoederen, met het opstellen van salarisschema's en met het benoemen van wijkhoofden in de delen van steden als Batavia die door Indonesiërs werden bewoond - onze opsomming is niet volledig.

XCVan de ca. zeshonderd Europese BB-ambtenaren die Indië vóór de Japanse invasie had geteld (van hen waren ca.vierhonderd met het directe bestuurswerk belast en ca. tweehonderd bij de departementen en bij andere centrale instanties van het gouvernement werkzaam geweest), waren in de Japanse tijd ca. honderdvijftig omgekomen. Sommigen van de resterende ca. vierhonderdvijftig konden om gezondheidsredenen of op grond van hun leeftijd niet onmiddellijk weer ingezet worden maar wij nemen aan dat zich onder de functionarissen van Amacab talrijke BB'ers hebben bevonden.

XCDezen nu bleven in dienst, toen Amacab werd opgeheven. Haar plaats werd ingenomen door een civiele organisatie: de Tijdelijke Bestuursdienst, ressorterend onder het departement voor binnenlands bestuur. Die Tijdelijke Bestuursdienst kreeg op Java een Algemeen Hoofd, nl. mr. Ch.W. A. Abbenhuis, die ten tijde van de Japanse invasie resident van Batavia was geweest' - onder hem waren er Hoofden Tijdelijke Bestuursdienst in vijf residenties: Batavia, Buitenzorg, Bandoeng, Semarang en Soerabaja. Hoofden Tijdelijke Bestuursdienst kwamen er ook in de Buitengewesten.

XCWaarom Tijdelijke Bestuursdienst? Dat bijveegelijke naamwoord had politieke betekenis: van Mook wilde er duidelijk mee maken dat zijn bestuursorganisatie niet als een permanente was bedoeld maar als een voorloopster van die waartoe uiteindelijk de Verenigde Staten van Indonesië of die staten afzonderlijk zouden besluiten.

XCOnder die ene Tijdelijke Bestuursdienst nu ressorteerden ook de vroegere functionarissen van het inheemse bestuur: op Java (daartoe beperken wij ons thans, zoals ook Zijlmans heeft gedaan) de regenten, de patihs (hen duidden wij in deel I I a als 'de stafchefs der regenten' aan), de wedono's (de districtshoofden), de assistent-wedono's, allen door het gouvernement gesalarieerd, en de lagere functionarissen die geen inkomsten van het gouvernement hadden gehad: in landelijke gebieden de loerah's (de dessa-hoofden), in stedelijke de wijkmeesters.

XCDe functionarissen van de Tijdelijke Bestuursdienst en hun onderge

XCI In januari '46 was Abbenhuis generaal van Straten opgevolgd als Chief Commanding Officer Amacab

879 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

schikten kregen met grote materiële moeilijkheden te kampen; die werden geaccentueerd toen het bestuur op Java zich na de Eerste Politionele Actie tot omstreeks de helft van het eiland uitstrekte. Er werd, aldus Zijlmans,

XC'voortdurend over onvoldoende vervoermiddelen beschikt. Vaak moesten districtshoofden, soms zelfs patihs, het maandenlang zonder auto stellen ... Onderdistrictshoofden konden soms alleen over fietsen beschikken ... De woonen werkomstandigheden waren veelal zeer schamel. Vaak had men geen telefoon of radio tot zijn beschikking, ontbraken zelfs een goede elektriciteit- of watervoorziening en was men ook verder primitief gehuisvest."

XCErger nog was dat het gehele bestuursapparaat onvoldoende medewerking ondervond van de Indonesiërs. Dat was al vóór de Eerste Politionele Actie begonnen maar die lijn werd nadien doorgetrokken, mede als gevolg van de instructies van Radio Djokjakarta en van de gewelddadigheden van Republikeinse eenheden en van plaatselijke verzetsgroepen tegen 'collaborateurs' met het Nederlandse gezag. Wij plaatsen dat begrip tussen aanhalingstekens omdat de verhoudingen in wat de Republiek als de bezette delen van Indonesië zag, niet geheel dezelfde waren als die in bezet Nederland. De Nederlandse regering had de overheidsdienaren gelast, op post te blijven en pas begin '43 van hen gevergd dat zij zich van bepaalde vormen van dienstverlening aan de bezetter zouden onthouden, maar de regering van de Republiek voerde het omgekeerde beleid. Toen de Eerste Politionele Actie begon, eiste zij, zoals al vermeld, van allen die bij haar in dienst waren dat zij bij de komst der Nederlandse troepen hun werk zouden neerleggen (hetgeen velen deden) - later, en vooral na de Tweede Politionele Actie, stelde zij zich anders op: beseffend dat zij ging triomferen, legde zij zich bij de vorming van deelstaten en sub-deelstaten neer, wèl wetend dat ook dáár de toekomst aan haar aanhangers was, en van diezelfde visie uit aanvaardde zij dat in de door Nederland bezette gebieden vele Indonesische functionarissen hun werk voortzetten - er waren er onder dezen die consignes om de Bestuursdienst zoveel mogelijk te ontregelen, opvolgden, anderen die op verzoek van ondergedoken Republikeinse autoriteiten een bepaalde functie aanvaardden om de hulp aan de Republikeinse guerrillagroepen te bevorderen.

XCDit alles kwam er op neer dat van van Mooks beleidsvoornemen

, G. C. Zijlmans: p. 196-97.

880 [PDF]
DE TIJDELIJKE BESTUURSDIENST

We1ll1gterechtkwam. Zowel getalsmatig als functioneel was er eerder sprake van 'Europeanisering' dan van 'Indianisatie' van de overheidszorg' - ook de Tijdelijke Bestuursdienst kreeg een groot gebrek aan krachten(er waren midden '47 op Java op lokaal niveau slechts zeven-en-zeventig BB'ers werkzaam). Dat gebrek noopte tot het inschakelen van Indonesische bestuurders van wie men wist dat zij niet voor hun taak berekend waren, soms zelfs van figuren die vóór de oorlog wegens incompetentie waren ontslagen. Daarvan was weer het gevolg dat de feitelijke invloed van de BB'ers groter werd dan zij vóór de Japanse tijd was geweest, in plaats van kleiner, zoals van Mook had gewenst. Wel werden in enkele gevallen Indonesiërs tot resident benoemd maar zij kregen dan een Nederlandse adviseur naast zich - volledig vertrouwd werden zij niet.

XCZo was het de worsteling met de Republiek die het het gouvernement op het belangrijke terrein van het Binnenlands Bestuur onmogelijk maakte om aan te tonen dat het hem ernst was met de gelijkstelling van Indonesiërs aan Europeanen.

XCDiezelfde worsteling betekende dat de overheidsfinanciën tot kritieke tekorten leidden. Wij maakten daar al melding van toen wij over de Eerste Politionele Actie schreven; een belangrijk motief daartoe aan Nederlandse kant werd immers gevormd door het feit dat het Indische gouvernement vóór die actie alleen al voor civiele doeleinden per maand f 50 mln aan deviezen nodig had - deviezen welke Nederland voor de opbouw van zijn economie nauwelijks kon missen. Daarmee was, had Lieftinck aan de minister-president geschreven, 'een situatie ontstaan die het koninkrijk financieel-economisch aan de rand van de afgrond doet staan.' Vandaar 'Produkt': de actie tot verovering van de gebieden waar een groot deel van de ondernemingen lag. Inderdaad, die actie slaagde. Men

1 Vóór de oorlog had de overheid twaalfduizend Europeanen en vijf-en-zeventig duizend Indonesiërs in vaste dienst gehad - midden '48 waren die cijfers: acht- tot negenduizend resp. twee-en-twintigduizend. 2 Dat gebrek was bij het gouverne ment in het algemeen zo groet dat in juli '46 werd besloten, oud-NSB'ers, voorzover zij hun 'foute' denkbeelden hadden opgegeven en zich in de Japanse bezettingsjaren goed hadden gedragen, weer in dienst te nemen, eventueel zelfs in leidende functies.

881 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

kreeg grote voorraden grondstoffen in handen die geëxporteerd konden worden en er kwamen nieuwe grondstoffen doordat vele ondernemingen weer ten bate van de uitvoer geëxploiteerd konden worden " anders gezegd: het gouvernement kreeg een breder economisch draagvlak.

XCSchrijven wij over 'kritieke tekorten', dan moet daaraan worden toegevoegd dat, hoewel van meet af aan beseft werd dat het gouvernement veel meer geld uitgaf dan het ontving, precieze cijfers slechts langzaam ter beschikking kwamen. Het kostte het Bataviase departement van financiën telkens grote moeite om van de overige departementen ook maar een ruwe schatting te krijgen van de uitgaven die zij in een bepaald dienstjaar zouden moeten doen - het grootste probleem was telkens dat men met onvoorziene noden werd geconfronteerd waaruit uitgaven voortvloeiden van welker hoogte aanvankelijk niemand een denkbeeld had. De Indische begroting moest aan de Nederlandse Staten-Generaal ter goedkeuring worden voorgelegd maar Batavia was niet in staat, dat stuk op tijd te produceren. Voor het dienstjaar '46 werd in het geheel geen begroting opgesteld. Het enige stuk dat de Staten-Generaal met betrekking tot dat jaar ontvingen (maar pas in maart '48!) was een overzicht dat 'met groot voorbehoud verstrekt' werd." Daarin werden slechts schattingen gemaakt voor '46 en '47 - voor '46 werd het tekort op f933 mln geraamd, voor '47 op f r 620 mln. Voor '48 en '49 zijn geen begrotingen aan de Staten-Generaal voorgelegd, wèl enige globale cijfers, zulks in mei '49. Er bleek toen dat er in '47 een tekort was geweest van f r 349 mln en in '48 van fI717 mln, terwijl het tekort over '49 geraamd werd op f r 572 mln. Telt men die cijfers op, dan komt men

1 Op Sumatra bereikten de Boekit Asem-kolenmijnen ruim een half jaar na de afsluiting van de Eerste Politionele Actie weer de helft van hun vooroorlogse pro duktie. Oost-Sumatra bleef daar aanvankelijk ver bij achter maar in de loop van '48 kwam de produktie er beter op gang. Blijkens de in mei '49 aan de Tweede Kamer voorgelegde nota 'De economische toestand van Indonesië voorjaar 1949' beliep bijvoorbeeld de uitvoer aan rubber uit heel Indië in '48 280000 ton (uitvoer in '40: 582000 ton, schatting voor '49: 418000) en aan palmolie 40000 ton (uitvoer in '40: 178000 ton, schatting voor '49: IIOOOO). De aardolieproduktie (7,9 mln ton in '40), in '47 nog maar 1,1 mln ton, was (zoals al vermeld) in '48 weer op 4,3 mln ton gekomen. De gehele uitvoer, f343 mln in '47, steeg in '48 tot fI044 mln (schatting voor '49: f r 200 mln). De deviezenpositie bleef evenwel moeilijk doordat de invoer (f754 mln in '47, fn55 mln in '48, schatting voor het eerste kwartaal van '49: [279 mln) meer geld kostte dan de uitvoer opbracht. Over de periode september '45 december '48 was het tekort op de deviezenbalans bijna f r 900 mln. 2 'Nota bettef fende de financiële toestand van Nederlands-Indië', 5 maart 1948 aangeboden (ARA, Kab. min.-pres., Indonesië in overgangstijd, 238).

882 [PDF]
BEGROTINGSTEKORTEN / DEVIEZENTEKORTEN

voor de jaren '46 t.e.m. '49 op een totaal tekort van f 5571 mln maar daar moet men nog het tekort over de laatste maanden van '45 bij optellen en daaromtrent is geen cijfer bekend. Bovendien kan het tekort over '49 nog groter zijn geweest dan in mei werd aangenomen. Wij weten slechts dat de Indische staatsschuld: fI,9 miljard eind september '45, ten tijde van de soevereiniteitsoverdracht geraamd werd op f8 miljard, hetgeen f 2 miljard aan militaire uitgaven insloot.

XCDe uitgaven die het gouvernement in de jaren' 46 en '47 deed, werden gedeeltelijk verricht in Nederland (men denke aan de Indische pensioenen en aan de hulpgoederen), gedeeltelijk in Indië, gedeeltelijk 'in het buitenland' (hoofdzakelijk in de Verenigde Staten). In het (onvolledige!) overzicht uit maart '48 (latere overzichten ontbreken) werd geschat dat in Nederland h57 mln was uitgegeven, in Indië f 2062 mln, in het buitenland f 585 mln. Van die f 585 mln was naar schatting in '47 f 502 mln uitgegeven. Dat moet dan ietwat zijn meegevallen - Lieftinck had immers in april '47 opgemerkt dat het Indische gouvernement alleen al voor civiele doeleinden per maand f 50 mln aan deviezen nodig had.

XCNaast die civiele uitgaven waren er evenwel de militaire. Welnu, Hirschfeld en Albarda kwamen, nog voordat zij begin mei '47 met Beel en jonkman naar Indië vlogen, op grond van de in Den Haag beschikbare cijfers tot de conclusie dat voor het totale militaire apparaat dat in Indië aanwezig was (Koninklijke Marine, Koninklijke Landmacht, Knil) per jaar f r miljard moest worden uitgegeven, waarvan f750 mln moest worden betaald in dollars (Amerikaanse en Canadese) en in ponden (Britse en Australische).'

XCHoe schaars die deviezen in Nederland waren geworden, bleek al uit hoofdstuk 3 en wat Indië aanging, was van belang dat het gouvernement in augustus '47 Lieftinck om verlof moest vragen, het laatste restant van de goudreserve van de javase Bank, 50 mln dollar, te mogen aanspreken voor de aankoop van Z.g. inducement-goederen: goederen, hoofdzakelijk textiel (daarvan waren de prijzen op de vrije markt twintig maal zo hoog geworden als voor de japanse bezetting), waarmee men de Indonesiërs in de bezette gebieden soelaas zou bieden en wellicht ook gunstig zou stemmen. Lieftinck ging daar akkoord mee.

XCHij kon dat doen omdat Nederland er op dat moment van mocht uitgaan dat het onder de Marshall-hulp grote bedragen aan dollars zoueindelijk de definitieve begroting voor '47 werd opgesteld, beliepen alleen al de geraamde uitgaven van het departement van oorlog ruim f 1270

1 Die schatting van f r miljard bleek te laag te zijn, want toen midden '49 in Indië

883 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ontvangen. Ook voor het Indische gouvernement evenwelopende die hulp een gunstiger perspectief. Hirschfeld was het hoofd van de Nederlandse delegatie die betrokken was bij de raming van het totale bedrag dat aan de Amerikaanse regering zou worden voorgelegd, welnu: evenals Groot-Brittannië en Frankrijk deden, deed Nederland ten behoeve van de van hem afhankelijke gebieden een beroep op de Marshall-hulp - er werd 400 mln dollar voor Indonesië aangevraagd en toegezegd.

XCDat betekende niet dat nu ook gelden aanwezig waren voor een eerste economische heropbouw van de archipel. Men rekende in Nederland al op de dollars die via de Marshall-hulp verkregen zouden worden, toen midden oktober '47 in Den Haag een bespreking plaatsvond over de hulp op lange termijn die voor Indonesië nodig was. Van Hoogstraten, directeur Economische Zaken in Batavia, legde aan de deelnemers aan dit beraad een driejarenplan voor, gericht, zei hij, op 'een bescheiden gezonde rehabilitatie.' Hiervoor was ruim f I miljard aan deviezen nodig. Hij vroeg of Nederland die ter beschikking kon stellen. Dit werd 'uitgesloten geacht'.'

XCVan Starkenborgh had het voorzien - wij herinneren er aan dat hij in juni '46 Beel en Jonkman had gewaarschuwd dat hetverarmde Nederland de wederopbouw van Indië niet uit eigen kracht ter hand zou kunnen nemen - er was buitenlandse hulp nodig. Die hulp kon alleen van de Verenigde Staten komen. Zij kwam, zij het in een te geringe omvang. En zij werd, zoals nog blijken zal, door de Tweede Politionele Actie op het spel gezet.

XCEr is één aspect van het overheidsbeleid in Indië waarbij wij nog dienen stil te staan. Het hangt nauw samen met wat wij in de delena enb van ons werk beschreven: de oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid die door Japanse militairen waren gepleegd in de invasiemaanden, en de misdaden tegen de menselijkheid waaraan in de jaren van de Japanse bezetting vooral de Kenpeitai (de Japanse militaire politie) zich had schuldig gemaakt tijdens de verhoren van arrestanten en bij hun verdere behandeling als gevangenen en die voorts gepleegd waren door

I I I I

XC1

884 [PDF]
BEGROTINGSTEKORTEN DEVIEZENTEKORTEN

andere japanners die gezag hadden uitgeoefend, hetzij in de burgerinterneringskampen waar meer dan dertienduizend geïnterneerden waren bezweken, hetzij over de krijgsgevangenen van wie meer dan achtduizend waren omgekomen.

Berechting derjapanners

XC

XCSchrijvend over de berechting der Duitsers maakten wij in hoofdstuk 5 ('Bijzondere rechtspleging') melding van het feit dat Roosevelt, Churchill en Stalin in november '43 een verklaring hadden doen verschijnen waarin zij, sprekend namens de twee-en-dertig United Nations, aangekondigd hadden dat Duitsers die zich aan wreedheden, massamoorden en executies schuldig hadden gemaakt, na de oorlog uitgeleverd zouden worden aan de regeringen van de landen waar zij hun wandaden hadden gepleegd, en dat' the major war criminals whose offences have no particular geographical location', vervolgd en bestraft zouden worden 'by a joint decision of the Governments of the Allies.' Van de japanners werd in die verklaring niet gerept - dat kon ook moeilijk, want de Sowjet-Unie nam nog niet aan de oorlog tegen japan deel. Voor die mogendheden die wèl met japan in oorlog waren, stond evenwel vast dat ook de japanse oorlogsmisdadigers berecht dienden te worden. In oktober '43 was in Londen een United Nations War Crimes Commission opgericht - haar taak was het, dossiers te vormen en de oorlogsmisdadigers te doen opsporen en hun berechting te coördineren. Die commissie nu kreeg in '44 een subcommissie (de Far Eastern and Pacific Subcommission) in Tsj oengking, de hoofdstad van Nationalistisch China - ambassadeur A. H. J. Lovink was er het Nederlandse lid van. Van de Chinese regering kreeg die commissie, die in november '44 haar eerste vergadering hield, een groot aantal stukken voorgelegd (het werden er ca. 160000) waarin sprake was van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid, bedreven sinds japan in '37 China was binnengevallen. Gegevens evenwelover misdaden, gepleegd in de andere gebieden welke door japan waren aangevallen, waaronder Nederlands-Indië, waren schaars: er was haast geen informatie en voorzover deze wel beschikbaar was I, had men geen of

1 Uit enkele rapporten van het Internationale Rode Kruis en uit mededelingen van krijgsgevangenen die naar Japan werden afgevoerd maar wier schip was getorpedeerd

885 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

onvoldoende gegevens over de identiteit van de Japanners die voor vervolging in aanmerking kwamen.

XCPas toen Japan had gecapituleerd, konden die gegevens wèl verzameld worden. Niet zonder grote moeite! In Japan waren de officiële archieven bewaard gebleven maar elders nauwelijks. Men moest in hoofdzaak werken met getuigenverklaringen. Die werden in eerste instantie verzameld door de War Crimes Investigation Teams. Waren de gegevens bezwarend voor een bepaalde Japanner, dan moest de man worden opgespoord. Zijn naam was lang niet altijd bekend - was hij wèl bekend, dan waren de gegevens niet altijd voldoende. Een van de middelen die toegepast werden om lacunes aan te vullen was dat met hulp van de vroegere Japanse commandanten (die conform het voorschrift van hun keizer alle hun gegeven opdrachten correct uitvoerden) onder de honderdduizenden Japanse krijgsgevangenen werd nagegaan wie hunner korte of lange tijd in welk kamp als Japanse functionarissen waren opgetreden. Dezen werden dan gefotografeerd en de foto's werden aan Nederlandse, Britse, Australische en Amerikaanse ex-krijgsgevangenen voorgelegd met de vraag of de betrokkenen zich ernstig misdragen hadden; was dat het geval, dan werd proces-verbaalopgemaakt. Zo werd dossier na dossier gevormd - een moeizame arbeid.

XCIn Japan werden meer dan elfhonderd Japanners gearresteerd, onder hen de acht-en-twintig die in Tokio voor het (met het International Military Tribunal te Neurenberg te vergelijken) International Military Tri bunal for the Far East terechtstonden. Andere Japanners die elders gearresteerd waren, werden naar Japan overgebracht. Daar werden door de Amerikanen 1453 Japanners vervolgd - van hen werden 188 (13 %) vrijgesproken en 1 176 veroordeeld (niet van allen zijn de gegevens bekend), 143 (ruim 12 % van de veroordeelden) tot de doodstraf. Van die terdoodveroordeelden kregen 73 (maar niet de zeven tegen wie het internationale gerechtshof de doodstraf had uitgesproken) gratie van de man wiens gezag in diejaren in Japan vrijwelonbeperkt was: MacArthur, de Supreme Commander for the Allied Powers.

XCElders zijn veel grotere aantallen doodvonnissen gewezen en ten uitvoer gebracht.

XCEr zijn met betrekking tot van oorlogsmisdrijven verdachte Japanners Chinese, Amerikaanse, Britse, Australische, Franse, Philippijnse en Ne

XCen die door de Amerikanen uit zee waren opgepikt, wist men bijvoorbeeld dat aan de Birma-spoorweg talrijke krijgsgevangenen onder het onmenselijke regime waren bezweken.

886 [PDF]
PROCESSEN TEGEN JAPANNERS

derlandse rechtsprekende instanties geweest. Voor deze zijn in totaal 5 700 japanners verschenen, van wie 1027 (18 %) vrijgesproken zijn en (niet van allen zijn de gegevens bekend) 44°5 veroordeeld: 984 tot de doodstraf (ruim 22 % van de veroordeelden), de overigen tot gevangenisstraf. Van die 57°° japanners zijn er 1038 in Nederlands-Indië berecht'; van dezen werden er 55 (ruim 5 %) vrijgesproken en 983 veroordeeld: 236 tot de doodstraf (ruim 24 % van de veroordeelden), de overigen tot gevangenisstraf. Naar verhouding zijn alleen door de Britse en Chinese rechtsprekende instanties meer doodvonnissen gewezen dan door de Nederlandse (door de Britse tegen bijna 29 % van de veroordeelden, door de Chinese tegen bijna 30%) maar er zijn geen rechtsprekende instanties geweest die naar verhouding tot zo weinig vrijspraken hebben geconcludeerd - de Britse bijvoorbeeld spraken ruim I I % van alle verdrachten vrij, de Australische 29 % en de Chinese bijna 40 %.

XCEr was dus naar verhouding in Nederlands-Indië een strenge rechtspraak,"

XCHet International Military Tribunal for the Far East te Tokio werd door MacArthur ingesteld, die daarbij namens alle overwinnaars van japan optrad. Het hof kreeg elf rechters, telkens één voor de negen staten die met japan in oorlog waren geweest (China, de Verenigde Staten, GrootBrittannië, Australië, Nieuw-Zeeland, Canada, Frankrijk, Nederland en de Sowjet-Unie) en voor twee bij wie dat niet het geval was geweest: de Philippijnen en India - de Philippijnen hadden immers zwaar onder de japanse bezetter geleden en Brits-Indische divisies hadden aan de oorlog tegen japan deelgenomen. President van het hof werd een hoge Australische rechter, Sir William Webb, het Nederlandse lid was een rechter uit Utrecht, mr. B. V. A. Röling. Het proces werd voorbereid door een grote A.rnerikaanse staf die begon met de japanse regeringsarchieven door te werken. Ca. tweehonderdvijftig vooraanstaande japanners wersprak in zijn in '79 gepubliceerd werk Thefapanese on Trial. Allied War Crimes Operations in The East, 1945-1951 van de 'relative harshness of Dutchjustice'.

I Tevens zijn daar berecht 43 Koreaanse en Formosaanse kampbewaarders. 2 Dat is ook het oordeel van de auteur van de beste studie terzake, Philip R Piccigallo; hij

887 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

den in hechtenis genomen en vervolgens werd, niet zonder willekeur, door de Amerikaanse Chief Prosecutor (procureur-generaal) bepaald wie men aan de hand van gevonden stukken en afgelegde verklaringen in staat van beschuldiging zou stellen - de keuze viel op zes-en-twintig van de ca. tweehonderdvijftig. Aan die zes-en-twintig werden vlak voordat het proces begon, op verzoek van de Sowjet-Unie nog twee toegevoegd.

XCDe acht-en-twintig die terechtstonden, waren vijftien generaals, van wie er zeven minister van oorlog waren geweest, drie admiraals, vijf diplomaten, één politicus, één ideolo.og en drie hoofdambtenaren. Van die acht-en-twintig zouden er tijdens het proces twee overlijden en zou één ontoerekeningsvatbaar worden - er zou dus vonnis gewezen worden tegen vijf-en-twintig.

XCVan die vijf-en-twintig was Hideki Todjo, die minister van oorlog en minister-president was geweest ten tijde van de overval op Pearl Harbor en deze hoge functies tot midden juli '44 had uitgeoefend, de bekendste - vooral veel Amerikanen hadden hem als een tweede Hitler gezien. Dat was hij overigens niet geweest: hij had slechts een beperkte macht gehad, vooral op militair gebied. Over de Japanse vloot had hij niets te zeggen gehad en de beslissingen van de chef van de legerstaf waren buiten hem om genomen. Dat was allemaal voortgevloeid uit het Japanse staatsbestel waarin het kabinet, de legerstaf en de marinestaf zelfstandige eenheden waren geweest, elk met eigen doeleinden die in moeizame besprekingen (eerst van de Contactraad, later van de Opperste Oorlogsraad) op elkaar afgestemd hadden moeten worden; de belangrijkste van die besprekingen hadden steeds plaatsgevonden in aanwezigheid van keizer Hirohito. Deze had daar slechts twee keer een standpunt ingenomen dat niet gebaseerd was op overeenstemming in de kring van diegenen die in laatste instantie Japans beleid bepaalden: in de nacht van 9 op 10 augustus '45 (onmiddellijk dus nadat Nagasaki door de tweede Amerikaanse atoombom was getroffen en nadat de Sowjet-Unie aan Japan de oorlog had verklaard) had hij gezegd: 'De oorlog ten einde brengen is de enige wijze waarop wij de wereldvrede kunnen herstellen en de natie verlossen van de vreselijke druk waaraan zij is onderworpen', en in de ochtend van 14 augustus had hij, hoewel de enige voorwaarde die op de rode was gesteld: dat na een capitulatie zijn positie niet zou worden aangetast, door de Verenigde Staten en hun bondgenoten was verworpen, de woorden geuit: 'Wij moeten het onaanvaardbare aanvaarden en het ondragelijke verdragen.' Dat had de doorslag gegeven: Japan had gecapituleerd.

XCNa die capitulatie was de keizer niet afgezet, laat staan vervolgd. Bij de Amerikanen was daarbij het besefbepalend geweest dat zowel het een

888 [PDF]
HET GROTE PROCES TE TOKIO

als het ander Japan in een volledige chaos zou hebben gestort: een zeer zwaar wegende politieke overweging, maar geenjuridische - juridisch was er natuurlijk alle reden om de rol van de keizer aan een strafrechtelijk onderzoek te onderwerpen.

XCWas dus het proces voor het International Military Tribunal jar the Far East op dit ene punt (een kernpunt naar het gevoelen van al diegenen die jarenlang in Hirohito's naam op velerlei wijzen waren getreiterd en mishandeld) onvolledig, op andere punten was het niet overtuigend doordat het van de besluitvorming in Japan een te simplistische visie gaf. Dat Japan van de invasie van Mandsjoerije af (193 I) naar de heerschappij in Oost-Azië had gestreefd, dat het in '37 China had aangevallen, dat het, toen de Amerikanen in wezen geëist hadden dat het zijn imperialistische doeleinden zou opgeven, in december '41 tot nieuwe aggressie was overgegaan, was duidelijk en even duidelijk was dat op grote schaal oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid waren gepleegd 1 - veel minder duidelijk was, in hoeverre de acht-en-twintig Japanners die terechtstonden, voor dat alles individueel verantwoordelijk waren geweest. De Prosecution karakteriseerde hen als 'samenzweerders': leden van een beperkte groep die van meet af aan bewust, systematisch en zelfstandig misdadige doeleinden had nagestreefd - in werkelijkheid evenwel kon Japans politiek vóór Pearl Harbor niet in alle opzichten worden losgemaakt van de politiek der Verenigde Staten en waren er tenslotte, als men de acht-en-twintig schuldig verklaarde, tientallen anderen die even schuldig waren.

XCWas het proces te Neurenberg op dat laatste punt even kwetsbaar? Neen: daar stonden inderdaad, voorzover nog in leven, de topfiguren van het Derde Rijk terecht en bovendien werden er na afloop van het proces tegen de major war criminals door een Amerikaans militair gerechtshof nog elf andere groepen vooraanstaande Duitsers wegens hun betrokkenheid bij aggressie c.q. wegens oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid vervolgd.' In Tokio bleef het wat de vooraanstaande Japanners betrof bij dat ene proces.welk beleid daar was gevoerd. Deze werden toegelicht door mr. K A. de Weerd. 2

1 De Amerikaanse werd door terzijde gestaan: één voor elke mogendheid die naast Amerika partij was bij het proces. Als voor Nederland trad mr. W. G. F. Borgerhoff Mulder op, tevoren raadsheer in het Haagse Bijzonder Gerechtshof. Er waren onder hem twee Zij legden aan het hof een grote hoeveelheid documenten voor, waaruit bleek welke oorlogsmisda den en misdaden tegen de menselijkheid Japan in Nederlands-Indië had bedreven en

889 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCDat proces begon in mei '46. Meer dan een half jaar lang was de Prosecution aan het woord. Vervolgens kregen Japanse en Amerikaanse advocaten de gelegenheid om de beklaagden te verdedigen - zij hadden daar bijna elf maanden voor nodig. Een tweede ronde van drie maanden volgde en nadien duurde het zeven maanden eer het vonnis gereed was.

XCIn dat vonnis, begin november '48 uitgesproken (het proces had dus twee-en-een-half jaar geduurd), werd één punt uit de acte van beschuldiging niet-bewezen geacht: dat er sprake zou zijn geweest van een 'samenzwering' van Japan met Duitsland en Italië, maar als groep werden de vijf-en-twintig 'samenzweerders' op wie het vonnis betrekking had, inderdaad schuldig geacht aan het plegen van aggressie en aan talrijke oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Niet door alle rechters! Het Indiase lid, Radhabinod Pal, was van mening geweest dat de individuele schuld van de vijf-en-twintig niet in voldoende mate was bewezen en had hen allen willen vrijspreken. Ook drie andere rechters hadden bezwaren tegen het vonnis: de Australiër Webb en de Franse rechter Henri Bernard zagen het als een onaanvaardbare lacune dat niets over Hirohito was gezegd (Bernard achtte voorts de 'samenzwering' niet bewezen) en de Nederlander Röling kon zich niet verenigen met de argumenten die in het vonnis waren gebruikt om het misdadige karakter van een aggressie-oorlog aan te tonen, en evenmin met het feit dat in dat vonnis burgerministers volledig verantwoordelijk waren gesteld voor de daden van militairen.

XCOok bij het bepalen van de straffen trad verdeeldheid op. Anders dan in Neurenberg waar een drie-vierde meerderheid was voorgeschreven bij het opleggen van de doodstraf, was in Tokio een eenvoudige meerderheid voldoende en slechts met deze werd in enkele gevallen tot de doodstraf besloten. Die werd tegen zeven van de vijf-en-twintig uitgesproken: tegen Todjo, tegen vijf generaals die verantwoordelijk werden gesteld voor het lijden der krijgsgevangenen, en tegen één oud-minister, Koki Hirota, die met zes tegen vijf stemmen de doodstrafkreeg in plaats van levenslang, omdat hij zich naar het oordeel van het hof in onvolmedische experimenten op concentratiekamp-gevangenen en tegen de leidende figuren van drie Duitse concerns: het Flick-concern,

tegen de groep der 'Balkan-generaals', tegen hoofdambte naren van het van het en van andere departe menten, tegen de hoofdfiguren van het en van de tegen diegenen die de leiding hadden gehad bij het uitvoeren van

890 [PDF]
HET GROTE PROCES TE TOKIO

doende mate had verzet tegen de door Japan in China gepleegde misdaden tegen de menselijkheid. Zestien anderen kregen levenslange gevangenisstraf, één kreeg twintig, één zeven jaar. Het vonnis werd door MacArthur bekrachtigd en de zeven ter dood veroordeelden werden eind december '48 opgehangen.

XCVan de achttien die tot gevangenisstraf veroordeeld waren, stierven er zes tijdens hun detentie.

XCToen nu Japan in ' 52 zijn soevereiniteit herkreeg, aanvaardde het de verplichting om de straffen die door het Tokiose hof of door andere instanties aan Japanse oorlogsmisdadigers waren opgelegd, te laten voortduren, d.w.z. de detentie van de betrokkenen niet te beëindigen dan met verlof van de mogendheden die hen hadden laten veroordelen. Twee jaar eerder evenwel, in maart '50, had MacArthur bepaald dat van die straffen niet, zoals normaal was, twee-derde maar slechts één derde behoefde te worden uitgezeten - nadien zouden de betrokkenen voorlopig in vrijheid worden gesteld als zij op erewoord verklaarden dat zij zich behoorlijk zouden gedragen en voor de rest van de straftermijn het toezicht van een te goeder naam en faam bekend staand Japanner aanvaardden (zij werden dan, zoals dat heette, 'geparoleerd'). Een onderdeel van die regeling was dat de levenslange gevangenisstraffen tot vijftien jaar werden gereduceerd. De zestien die levenslange gevangenisstraf hadden gekregen, zouden dus in november '63 de gevangenis te Tokio waarin alle wegens oorlogsmisdrijven veroordeelde Japanners opgesloten waren, verlaten maar de Japanse regering, sinds' 52 weer baas in eigen huis, ging met klem op een vroegere invrijheidstelling aandringen. Washington was haar ter wille en de regeringen, waaronder de Nederlandse, van de meeste andere staten die in het Internationale Hof vertegenwoordigd waren geweest, volgden het Amerikaanse voorbeeld. Van de zestien die levenslang hadden gekregen, werden de laatste tien in '56 'geparoleerd' en die 'parolering' werd al twee jaar later beëindigd.

XCOp Nederlands betrokkenheid bij die belangrijke strafverkorting komen wij nog terug.

XCHoe was in Nederlands-Indië de berechting der Japanse oorlogsmisda

891 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCNog in '44 was komen vast te dat de rechtspleging in Indië in eerste instantie zaak zou zijn van het militair gezag: er zouden door de Nica uit drie officieren bestaande Temporaire Krijgsraden worden ingesteld, bedoeld om op te treden wanneer zich bij het herstel van het Nederlandse gezag ernstige ongeregeldheden zouden voordoen. Ter voorbereiding nu van de berechting der Japanners werd op II september '45 in Brisbane door van Mook een besluit ondertekend waarmee een Bureau tot nasporing van oorlogsmisdrijven werd opgericht. Dat bureau bleef voorlopig slechts op papier bestaan: het naar Batavia teruggekeerde gouvernement werd daar door zoveel urgente problemen besprongen dat het aan de berechting van Japanners vooreerst geen aandacht kon besteden. Het enige dat in die periode geschiedde, was dat in de door de Britten bezette gebieden, hier en daar ook op eilanden waar zich Knil-compagnieën bevonden, de onder Mountbattens hoofdkwartier ressorterende War Crimes Investigation Teams processen-verbaal gingen opmaken. Dit werk werd wat Indië betrof, gecoördineerd door een aan dat hoofdkwartier toegevoegde Nederlandse sectie en met die sectie ging het zojuist genoemde Bureau samenwerken dat in april '46 in Batavia begon te functioneren - de procureur-generaal bij het Hooggerechtshof van Nederlands-Indië werd er de directeur van.

XCMen bezat op dat moment al tal van gegevens over de wijzen waarop Japanners zich hadden misdragen: gegevens van bevrijde politieke gevangenen en anderen die door de Kenpeitai waren gemarteld, gegevens van bevrijde burger-geïnterneerden en bevrijde krijgsgevangenen die over wandaden in hun kampen hadden bericht (de bevrijde krijgsgevangenen speciaalook over de transporten die zoveel mensenlevens hadden gevergd), gegevens tenslotte over oorlogsmisdrijven die zich in de invasiemaanden hadden voorgedaan. Vooral van de Kenpeitaiwas men al veel te weten gekomen; daar had men de conclusie uit getrokken dat het bijzonder moeilijk, zo niet onmogelijk zou zijn om voldoende bewijsmateriaal te krijgen tegen individuele functionarissen: de slachtoffers hadden meestal de namen dier functionarissen niet gekend en het stond niet vast dat zij hen bij een confrontatie zouden herkennen - voor de Nederlanders en Indische Nederlanders leken heel veel Japanners op elkaar.

XCNodig was nu dat bepaald werd, welke misdrijven zouden worden vervolgd, en dat de berechting daarvan werd georganiseerd.

XCWat als 'oorlogsmisdrijf moest worden beschouwd werd in aansluiting op een lijst die, met Nederlandse medewerking, begin '46 op een in Parijs gehouden conferentie van de United Nations

892 [PDF]
VOORBEREIDING DER PROCESSEN IN INDONESIË

Commission was opgesteld, aangegeven in een ordonnantie van van Mook d.d. I juni '46.1 Wij citeren artikel I:

XC'Onder oorlogsmisdrijven worden verstaan feiten, welke een schending opleveren van de wetten of gebruiken van de oorlog, in oorlogstijd begaan door onderdanen van een vijandelijke mogendheid dan wel door vreemdelingen in dienst van de vijand, zoals'

XCen daarop volgde een opsomming van 33 oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menseli] kheid waaraan Japanners (of 'vreemdelingen', d.w.z. Koreanen of Formosanen) zich in de door hen bezette gebieden hadden schuldig gemaakt. Aan die 33, in Parijs vastgesteld, waren er nog 6 toegevoegd waartoe het in bezet Indië was gekomen, nl.

XC'ongewettigde massa-arrestatie;

XCslechte behandeling van geïnterneerde burgers of gevangenen;

XChet op gruwzame wijze doen uitvoeren of uitvoeren van executies;

XChet niet verlenen van hulp of het beletten van hulpverlening aan schipbreukelingen;

XCopzettelijke onthouding van geneesmiddelen aan burgers;

XChet, in strijd met de voorwaarden van een wapenstilstand, begaan van vijandelijkheden dan wel het aanzetten tot en het verschaffen van inlichtingen, gelegenheid of middelen daartoe aan anderen'

XCdat laatste punt was gebaseerd op de eerste toen beschikbare gegevens, waaruit bleek dat het Japanse militaire bestuur op Java in strijd met de voorwaarden van de wapenstilstand de Republiek 'gelegenheid' had verschaft en haar oprichters had 'aangezet' tot het begaan van 'vijandelijkheden' tegen Nederland. Overigens: dat aanzetten is tenslotte aan geen enkele Japanner ten laste gelegd - wèl zijn er vier veroordeeld wegens het deelnemen aan de gevechten tegen Nederland (alleen al op Java en Sumatra hebben meer dan elfhonderd Japanners dit gedaan).

XCVan belang was nog dat in een tweede, eveneens op I juni '46 uitgevaardigde ordonnantie" o.m. bepaald werd dat oorlogsmisdrijven met de dood konden worden bestraft en dat het begaan van een oorlogsmisdrijf door een ondergeschikte ook kon leiden tot de bestraffing van zijn meerdere. 'Degene', aldus artikel 9,

XCI Tekst: Staatsblad van Nederlands-Indië, 1946, no. 44. 2 A.v., no.

893 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË TEMPORAIRE KRIJGSRADEN

'wiens ondergeschikte een oorlogsmisdrijf heeft begaan, wordt mede als dader van dat oorlogsmisdrijf gestraft, indien hij het begaan van dat oorlogsmisdrijf door zijn ondergeschikte heeft geduld, terwijl hij wist, althans redelijkerwijs moest vermoeden, dat het begaan werd of zou worden begaan.' Artikelrotenslotte had op groepen oorlogsmisdadigers, speciaal op de Kenpeitai, betrekking.' Het luidde: 'Indien een oorlogsmisdrijf op zodanige wijze is begaan in het kader van de werkzaamheid van een bepaalde groep personen, dat het misdrijf aan die groep als geheel moet worden toegerekend, wordt het misdrijf geacht door die groep te zijn begaan en wordt de strafvervolging ingesteld en de straf uitgesproken tegen alle leden dier groep.' \ De Temporaire Krijgsraden zouden recht spreken in colleges van drie: de president en twee leden; zij zouden, voorzover nodig, gemilitariseerd worden - beroepsrechters werden president van de meeste Temporaire Krijgsraden.' De auditeurs-militair (diegenen die de dagvaarding zouden uitbrengen en de eisen zouden stellen) waren niet gemilitariseerd - als zodanig trad meestal de plaatselijke officier van justitie of een van zijn substituut-officieren op. De japanners die voor de krijgsraden gedaagd zouden worden, zouden verdedigers krijgen: daartoe werden, voor zover nodig, advocaten uit japan naar Indië overgebracht - zij werden daar bijgestaan door japanners die kennis hadden van plaatselijke toestanden en die het Nederlands, het Engels of het Indonesisch beheersten. In één opzicht verschilde de Nederlandse rechtspraak van die der andere mogendheden: elk die voor een Temporaire Krijgsraad werd gedaagd, kon de onpartijdigheid van de president of de leden van dat college aanvechten - bleek dan bijvoorbeeld dat het college een president oflid telde dat persoonlijk slachtoffer van de verdachte was geweest, dan werd deze vervangen. Er was geen recht van beroep. Wèl was de bepaling gemaakt dat aan elk vonnis het fiat executie moest worden verleend door de hoogste militaire (later burgerlijke) autoriteit in het betrokken gebied en was deze van de juistheid van het vonnis niet overtuigd, dan kon hij zijn bedenkingen aan de betrokken Temporaire Krijgsraad kenbaar maken; werd het vonnis niet gewijzigd, dan werden de stukken aan de hoogste Nederlandse autoriteit voorgelegd en als deze het met de bedenkingen eens 1 Av., no. 74. 2 Bij de belangrijkste Temporaire Krijgsraad: die te Batavia, waren

894 [PDF]

was, kan hij opdracht geven tot een tweede behandeling door het Hoog Militair Gerechtshof voor Nederlands-Indië. Van alle vonnissen kon tenslotte gratie worden aangevraagd bij diezelfde hoogste autoriteit - tot september '48 was dat luitenant-gouverneur-generaal van Mook, na zijn ontslag de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon: eerst Beel, vervolgens Lovink.

XCNegentien Temporaire Krijgsraden werden in de loop van de tijd ingesteld: vier op Java (Batavia, Bandoeng, Semarang, Soerabaja), dertien in de Buitengewesten, één (tijdelijk) in Singapore en één (eveneens tijdelijk) in Bangkok.

XCMen had talrijke Japanners gevangen gezet die van het begaan van oorlogsmisdrijven werden verdacht. Dat werden er in totaal bijna achten-twintighonderd, maar van dezen zijn, zoals bleek, althans in Indië slechts ruim duizend berecht. Het is mogelijk dat enkelen van de meer dan zeventienhonderd die niet voor de Nederlandse Temporaire Krijgsraden zijn verschenen, ter berechting aan andere mogendheden zijn overgedragen maar veruit de meesten van die meer dan zeventienhonderd zijn niet vervolgd omdat de procureur-generaal er van meet af aan (en in overeenstemming met in Singapore gemaakte afspraken) van uitging dat alleen de ernstige gevallen voor de Temporaire Krijgsraden moesten worden gedaagd.

XCHet aantaloorlogsmisdrijfzaken dat door de verschillende Temporaire Krijgsraden werd behandeld, verschilde sterk.' Bij sommige bleef het tot een tiental beperkt, voor andere werden wel honderd of meer processen gevoerd. De Temporaire Krijgsraad te Batavia kreeg het het drukst: voorernstigste gevallen; daartoe behoorden personen die er van verdacht werden, illegale

1 Vooral in '46 hadden de Temporaire Krijgsraden tevens vonnissen gewezen tegen Europeanen, Chinezen en Indonesiërs, die van hulpverlening aan de Japanners en andere strafbare feiten werden verdacht en die berecht werden op grond van het Indische W etboek van Strafrecht - de daarin genoemde strafmaxima waren verhoogd. Van tientallen Indonesiërs die werden veroordeeld, kreeg één (een beruchte helper van de Bataviase de doodstraf. Een vervolging van Indonesiërs die als functionarissen van de Politieke Inlichtingendienst hand en spandiensten aan de hadden verleend (en soms bij uitstek berucht waren geweest om hun martelmethoden), vond slechts bij uitzondering plaats - wij veronderstellen dat de meesten hunner naar de gebieden van de Republiek waren gevlucht. Tegen Neder landers, Indische Nederlanders en Chinezen zijn enkele tientallen processen gevoerd (ook zijn enkelen die verraad hadden gepleegd, uit de weg geruimd); zo werden o.m. sommigen die medewerking hadden verleend aan de Japanse radiopropaganda, ver oordeeld. In mei '47 kondigde van Mook een algemene amnestie af, behalve voor de

895 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dit college stonden meer dan driehonderdvijftig japanners terecht; van belang was daarbij dat, gegeven het feit dat de op java van oorlogsmisdaden verdachte japanners allen in de Tjipinang-gevangenis bij Batavia terechtkwamen, de Temporaire Krijgsraden te Bandoeng, Semarang en Soerabaja na enige tijd geen oorlogsmisdrijven meer te behandelen kregen.

XCVan de ruim duizend japanners die terechtstonden, behoorden er bijna vierhonderd tot de Kenpeitai c.q. de Tokkeitai, van wie bijna tweehonderd op java, ruim vijftig op Sumatra en de overigen elders werden berecht. De Kenpeitai usà hoofdkwartieren gehad op java en Sumatra (de Tokkeitai in het gebied dat onder de japanse marine viel: Borneo en de Grote Oost) en voorts afdelingen in de voornaamste steden - de functionarissen van die hoofdkwartieren en afdelingen werden telkens als één groep berecht. Dat door de Kenpeitai en de Tokkeitai gruwelijk was gemarteld, bleek uit de getuigenverklaringen - dat betekende dat een ieder die tot de organisatie had behoord, conform het aangehaalde artikel 10 schuldig was; wilde de betrokkene vrijgesproken worden, dan moest zijn onschuld duidelijk blijken. Geen simpele zaak! Vijf-en-tachtig van de bedoelde bijna vierhonderd functionarissen werden ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.

XCZware vonnissen werden voorts gewezen tegen de japanners die met krijgsgevangenen en burger-geïnterneerden te maken hadden gehad. Daartoe behoorden, wat de krijgsgevangenen betrof, o.m. de japanse opperbevelhebber op Sumatra, dan vijf japanners die zich aan de Birmaspoorweg ernstig misdragen hadden (de voor de wantoestanden aan die spoorweg verantwoordelijk gestelde hogere officieren zijn door de Britten berecht), voorts een groot aantal japanners aan wie het lijden van de z.g. Atjeh-party en van de krijgsgevangenen (en de Indonesische dwangarbeiders') aan de Pakanbaroe-spoorweg ten laste werd gelegd, en een tweede groep die verantwoordelijk werd gesteld voor het lijden van de Nederlandse en Brits~ krijgsgevangenen die op Flores en op de Molukkendwangarbeiders, romoesja's, zijn te gronde gegaan - de organisatoren van die romoesja

1 Ver over de tweehonderdduizend door de Japanners naar elders getransporteerde

896 [PDF]
MOEILIJKHEDEN DER BERECHTING

vliegvelden hadden moeten aanleggen.' Gestraft werden ook tien Japanse functionarissen (vier kregen zware vonnissen) die vrouwen en meisjes uit enkele kampen op Midden-Java tot prostitutie hadden gedwongen - de kolonel van wie dat plan was uitgegaan en wiens identiteit pas na geruime tijd kon worden vastgesteld, bleek in Japan zelfmoord te hebben gepleegd.

XCWij zullen straks nog over enkele vonnissen apart schrijven maar willen het vooreerst bij dit beknopte overzicht laten - overzicht van wat men 'de Indische bijzondere rechtspleging' zou kunnen noemen.

XCDie rechtspleging nu is op specifieke moeilijkheden gestuit. De meeste Japanners spraken slechts Japans - elke getuigenverklaring, hetzij schriftelijk, hetzij mondeling, en elk woord dat door de president of een van de leden van de Temporaire Krijgsraden of door de auditeur-militair werd gezegd, elk woord ook van de Japanse advocaten of van de Japanse verdachten (behalve als zij enig Engels spraken), moest worden vertaald daar waren tolken voor aangetrokken. Ernstiger evenwel was dat menige Temporaire Krijgsraad de indruk kreeg dat op de getuigenverklaringen veel viel af te dingen. 'In volkomen begrijpelijke verbittering', aldus in '85 mr. L. F. de Groot, die in april '47 lid en enige tijd later president werd van de belangrijkste Temporaire Krijgsraad: die te Batavia,

XC'getuigde men ... maar al te gaarne tegen Japanners, waarbij om velerlei redenen vaak schromelijk werd overdreven; 'herkenningen' van foto's en confrontaties met lieden door welke men was mishandeld of met wie men anderszins in aanraking was geweest, werden met een ontstellend gemak en ontstellende onverschilligheid gedaan; lieden die bij het opsporingsonderzoek betrokken waren (zowelongeschoold als geschoold personeel)", gaven dikwijls blijk van een volkomen gebrek aan objectiviteit en verantwoordelijkheidsbesef bij het verhoren van getuigen en op andere wijzen inzamelen van gegevens ... Gevolg van deze, zoals gezegd begrijpelijke maar niettemin laakbare, opvattingen was dat het supprimeren van gunstige tegenover ongunstige inlichtingen omtrent een Japanner ... een veel voorkomend verschijnsel was."

XCHet was mr. de Groot, die sinds '3 I werkzaam was geweest bij de'De rechtspraak inzake oorlogsmisdadigers in Nederlands-Indië (I947-I949)', Militair Rechtelijk Tijdschrift, maart I985, p.

1 Een deel van deze groep werd in Singapore berecht door een Britse militaire rechtbank, waaraan een Nederlandse rechter was toegevoegd. 2 In eerste instantie waren dat de leden van de geweest. L. F. de Groot:

897 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Indische rechterlijke macht, wel toevertrouwd om de twijfelachtige waarde van vele getuigenverklaringen te doorzien - er waren evenwelook andere, waarop het door hem gepresideerde college zijn uitspraken (wij hebben, schrijvend over de Kenpeitai, in deel II b uit enkele geciteerd) kon baseren. De andere Temporaire Krijgsraden zijn even gewetensvol te werk gegaan - Piccigallo sprak wel van de 'relative harshness' van de Nederlandse rechtspraak maar hij beoordeelde haar gunstig uit een oogpunt van rechtszekerheid en fairness.

XCHoe dan te verklaren dat, zoals eerder opgemerkt, naar verhouding weinig Japanners werden vrijgesproken, dat de bijzondere rechtspleging in Indië heel veel meer Japanners ter dood heeft veroordeeld dan er Duitsers ter dood zijn veroordeeld door de bijzondere rechtspleging in Nederland (tweehonderdzes-en-dertig, resp. achttien) en dat, anders dan in Nederland, waar van die achttien ter dood veroordeelde Duitsers dertien gratie kregen, in Indië maar in tien gevallen gratie van de doodstraf is verleend? Dat had niet zozeer te maken met het feit dat de meeste ter dood veroordeelde Japanners zich, conform de normen waarin zij waren gevormd, schikten in hun lot ('later', schreef een aan zijn zoon, 'als Japan weer opbloeit, zullen ze de zielen van de oorlogsmisdadigers begrijpen en waarderen') en dus niet om gratie vroegen, want daartoe strekkende verzoeken werden in grote getale door hun raadslieden en verwanten ingediend. Neen, hier speelden andere factoren een rol. Ten eerste dat de Indische bijzondere rechtspleging bijna alle Japanners die van oorlogsmisdrijven verdacht werden, in handen kreeg en de Nederlandse maar een klein deel van de Duitsers jegen wie die verdenking bestond; ten tweede dat, zoals al opgemerkt, de Indische bijzondere rechtspleging de vervolging concentreerde op de zwaarste gevallen; en ten derde de overtuiging van de luitenant-gouverneur-generaal en de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon dat gratiëring (elk doodvonnis werd op die mogelijkheid bekeken) eenvoudig onverdragelijk zou zijn voor de volksgroepen die tijdens de Japanse bezetting zo bitter hadden geleden. Er was nu eenmaal een wezenlijk verschil tussen de bezettingservaringen van de Nederlanders in Nederland en die van de Nederlanders en Indische Nederlanders in Indië: van die eersten was slechts bij een minderheid sprake geweest van dat bittere lijden, van die laatsten bij veruit de meesten.

XCTot de drie andere zaken behoorden die van generaal Imamoera, de eerste Japanse opperbevelhebber op Java, en zijn chef-staf, generaal Okazaki, alsmede die tegen Okazaki's opvolger, generaal Jamamoto.

XCAan Imamoera en Okazaki waren oorlogsmisdrijven ten laste gelegd, die tijdens het grote offensief in de archipel door verscheidene Japanse eenheden waren bedreven, waaronder de Sjoji-brigade welke op de dag van de landing der Japanse troepen op Java het vliegveld Kalidjati had veroverd. Diegenen die die oorlogsmisdaden hadden gepleegd, waren al eerder veroordeeld- - in hoeverre nu waren Imamoera en Okazaki er verantwoordelijk voor? Het eerder genoemde artikel 9 had superieurenveroordeeld - hij kreeg gratie van de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon. Zijn doodstraf werd in tien jaar gevangenisstraf

1 Of het doodvonnis is uitgevoerd, is niet bekend. 2 Kolonel Sjoji was ter dood

899 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

volledig aansprakelijk gesteld voor door ondergeschikten gepleegde oorlogsmisdrijven en onder verwijzing naar dat artikel had de auditeurmilitair de doodstraf geëist - de krijgsraad evenwel was tot de conclusie gekomen dat Imamoera en Okazaki steeds op beheerst optreden hadden aangedrongen, en had beiden vrijgesproken.'

XCAan Jamamoto was ten laste gelegd dat hij als 'hoofd van het burgerlijk bestuur' belast was met het oppertoezicht over de gevangenissen op Java, waar mensonwaardige toestanden hadden geheerst en velen te gronde waren gegaan. Eis: de doodstraf. Diezelfde straf was geëist tegen een Japanse hoofdambtenaar die op Java directeur van het departement van justitie was geweest en tegen een tweede hoofdambtenaar die ten departemente hoofd was geweest van de afdeling gevangeniswezen. Die laatste twee, van wie ter terechtzitting gebleken was dat zij in beperkte mate weet hadden gehad van wat onder hun formele verantwoordelijkheid was gebeurd, waren tot vijf, respectievelijk vijftien jaar gevangenisstraf veroordeeld en Jamamoto die, in tegenstelling tot wat de auditeurmilitair had gesteld, nimmer 'hoofd van het burgerlijk bestuur' was geweest (die functie was door de bevelhebber van het Zestiende Leger uitgeoefend), was vrijgesproken.

XCDeze laatste twee zaken werden mèt nog één andere door de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon niet naar het Hoog Militair Gerechtshof verwezen - dat was, zoals vermeld, met twee andere wèl geschied maar het hof had eind november '49 met de behandeling nog niet eens een begin gemaakt. Met betrekking tot de drie zaken, waartoe die van de generaals Imamoera, Okazaki en Jamamoto behoorden, hakte Lovink, de laatste Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, de knoop door: op 9 december gelastte hij de gouverneur van Batavia en Ommelanden de vonnissen van de krijgsraad te fiatteren. Aldus geschiedde.

XCVoorzover in die vonnissen lange gevangenisstraffen waren uitgesproken (negen-en-twintig Japanners hadden levenslang gekregen), werden die maar kort op Java uitgezeten. De Nederlandse autoriteiten begrepen

, In schril contrast met die vrijspraak staan het doodvonnissen door een uit vijf generaals bestaande Amerikaanse krijgsraad en de executie van de twee Japanse generaals die o.m. verantwoordelijk werden gesteld voor de z.g. dodenmars op Luzon, waarbij van de Amerikaanse verdedigers van het schiereiland Bataan ca. achtduizend om het leven waren gekomen, en voor de verwoesting van Manila in de laatste fase van de strijd op Luzon. MacArthur zette door dat zij beiden de doodstraf kregen en wees alle gratieverzoeken af. Het proces werd van begin tot eind door twaalf Ame rikaanse journalisten gevolgd - alle twaalf waren van mening dat hun schuld niet was aangetoond.

900 [PDF]
VERSNELDE VRIJLATING DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dat de Indonesische, van wie velen (president Soekarno in de eerste plaats) de Japanners niet alleen als bezetters maar ook als helpers hadden gezien, met de voortgezette detentie moeilijkheden zouden hebben. Het gevolg was dat op 26 december '49, één dag vóór de soevereiniteitsoverdracht, het motorschip 'Tjisadane' Java verliet met bijna zevenhonderd Japanners aan boord: Imamoera, Okazaki en Jamamoto, die waren vrijgesproken, de verdachten in de twee zaken waar het Hoog Militair Gerechtshof niet aan was toegekomen, een aantal Japanse advocaten en tolken en omstreeks zeshonderdvijfig Japanners die gevangenisstraffen uitzaten. Die straffen zouden verder in Japan worden ondergaan. Daar moesten de verdachten in de twee door het Hoog Militair Gerechtshof niet behandelde zaken bij aankomst van de 'Tjisadane' op vrije voeten worden gesteld: de vonnissen die de gouverneur van West-Java niet had gefiatteerd, hadden geen rechtskracht en andere vonnissen waren er niet. Alle overigen gingen hun straf uitzitten in dezelfde gevangenis te Tokio waar de door het International Military Tribunal for The Far East tot gevangenisstraf veroordeelden opgesloten zaten. Hoe lang heeft dat geduurd? Niet zo heel lang. MacArthur had, zoals eerder vermeld, bepaald dat de door het Internationale Hof opgelegde levenslange gevangenisstraffen tot vijftien jaar waren gereduceerd en dat van de overige straffen slechts één derde behoefde te worden uitgezeten waarna de betrokkenen 'geparoleerd' werden. Uiteraard had MacArthur geen zeggenschap over diegenen die door Nederlandse of andere buitenlandse instanties Waren veroordeeld, en ook de Japanse regering had geen zeggenschap over hen. Zij evenwel ging er zodra zij haar soevereiniteit had herkregen (juni' 52), op aandringen dat de oorlogsmisdadigers die door andere instanties dan het Internationale Hof waren veroordeeld, niet anders zouden worden behandeld dan de door het hof gestraften. Eind '53 werd dit punt in het tweede kabinet-Drees aan de orde gesteld. Het kwam neer op gratieverlening op grote schaal. Had men de normale weg bewandeld, dan zou die gratieverlening in koninklijke besluiten worden vastgelegd waarvoor de minister van justitie, Donker, verantwoordelijk zou zijn - besluiten die gepubliceerd zouden worden en die, dat was de ministers duidelijk, bij de bevolkingsgroepen die zo bitter onder de Japanners hadden geleden, tot verontwaardigde reacties en in het parlement tot deining zouden kunnen leiden. Donker evenwel, voorziende dat zijn strakke beleid jegens de Duitse oorlogsmisdadigers zou worden ondermijnd indien hij de verantwoordelijkheid aanvaardde voor een wezenlijk andere behan9

901 [PDF]

deling van de Japanse, weigerde alle medewerking maar verzette er zich niet tegen dat tot een oplossing werd besloten waarbij de gratieverlening aan de Japanners niet een daad werd van de Kroon maar een van de minister van buitenlandse zaken: een onderdeel dus van het buitenlandse beleid. Het zou de minister van buitenlandse zaken zijn, Luns, die voor de nodige ministeriële beschikkingen zorg zou dragen. Die beschikkingen behoefden niet gepubliceerd te worden. Om ze voor te bereiden werd een commissie van advies in het leven geroepen: drie ambtenaren van de Nederlandse legatie te Tokio.

XCHet verdere Nederlandse beleid terzake werd geheel afgestemd op het beleid van de Amerikaanse regering en dat van de andere regeringen die Japanse oorlogsmisdadigers hadden laten straffen. Eind' 53 zaten van de bijna zevenhonderdvijftig Japanners die in Indië door Nederlandse Temporaire Krijgsraden of door het Hoog Militair Gerechtshof tot gevangenisstraffen waren veroordeeld (onder hen de ca. zeshonderdvijftig die in december '49 als laatsten naar Japan waren gezonden), nog tweehonderdvier gevangen, van wie negen-en-twintig levenslang hadden gekregen. Die levenslange gevangenisstraffen werden in '56 door Luns conform het advies dat hij uit Tokio had ontvangen, tot twintig jaar teruggebracht. Twee jaar later, in augustus '58, hadden de regeringen van Groot-Brittannië, Frankrijk, Australië, de Philippijnen en Nationalistisch China aan al 'hun' Japanse oorlogsmisdadigers de volledige vrijheid hergeven - er waren toen nog vierhonderdvijf-en-negentig die wel al voorlopig in vrijheid waren gesteld maar nog steeds als 'geparoleerde' gevangenen golden: driehonderdzes-en-zestig die door Amerikaanse, honderdnegen-en-twintig die door Nederlandse instanties waren veroordeeld. In december van dat jaar vaardigde Luns zijn laatste beschikking terzake uit: zich aansluitend bij wat Washington deed, beëindigde hij de 'parolering' van de resterende honderdnegen-en-twintig gevangenen, onder wie zich ook nu diegenen bevonden die oorspronkelijk levenslang hadden gekregen.

XCOver deze massale feitelijke gratiëringen werd het parlement niet ingelicht. In de pers verschenen af en toe onduidelijke, uit Tokio komende berichten waarin van vrijlating van de door het Internationale Hof veroordeelden werd gerept maar dat veruit de meesten van de bijna zevenhonderdvijftig, tot gevangenisstraffen veroordeelde Japanse oorlogsmisdadigers slechts een gering aantal jaren in Tokio opgesloten hadden gezeten en dat de straf van de laatsten hunner negen jaar na de soevereiniteitsoverdracht was geannuleerd, drong tot de nog levende slachtoffers van de Japanse terreur, tot de nabestaanden van diegenen die 9

902 [PDF]
VERSNELDE VRIJLATING

omgekomen waren, en tot allen die met hen meeleefden, in het geheel niet door.

XCWij hebben melding gemaakt van het aan van Mook verleende ontslag en van het optreden, successievelijk, van twee Hoge Vertegenwoordigers van de Kroon: gebeurtenissen die samenhingen met de worsteling tussen Nederland en de Republiek. Die worsteling beschreven wij eerder tot in september '47, toen de Eerste Politionele Actie was afgesloten, de opmars naar Djokjakarta niet was doorgegaan en de instelling van een Commissie van Goede Diensten door de regeringen van Nederland en van de Republiek was aanvaard.

XCOns relaas van die worsteling zetten wij nu voort.

'Verdeel en heers'

XC

XCHet over de Eerste Politionele Actie handelende gedeelte van dat relaas beëindigden wij met de balans die Jonkman, de minister van overzeese gebiedsdelen, op 12 september' 47 aan minister-president Beel voorlegde: de actie was als een oorlog beschouwd, de strijdkrachten van de Republiek waren niet uitgeschakeld, de internationale reacties waren onderschat en men had niet voorzien, in welk een mate ontwikkelde Indonesiërs Nederland zouden afwijzen.

XCWerd hier nu ook de conclusie aan verbonden dat het wijs was het roer om te gooien en de Republiek als de bepalende factor in de archipel te erkennen? Geenszins. Te velde waren de Nederlandse troepen zozeer de sterkste gebleken, dat diegenen die het beleid bepaalden (in Den Haag het kabinet-Beel met de gehele KVP-fractie, het grootste deel van de PvdA-fractie en de meeste dag- en weekbladen achter zich, in Batavia van Mook en zijn adviseurs) eensgezind van mening waren dat Nederland op zijn einddoel moest blijven toewerken, t.w. de vorming van de, met Nederland in een Unie verbonden, federatief georganiseerde Verenigde Staten van Indonesië.

XCIn het akkoord van Linggadjati waren drie staten genoemd: de Republiek (Java en Sumatra), Borneo en Oost-Indonesië. De Republiek had 9 0

903 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

nadien geweigerd haar onafhankelijke positie op te geven, een staat Borneo had men niet kunnen vormen (dat was slechts met één subdeelstaat, West-Borneo, gelukt), Oost-Indonesië was wèl van de grond gekomen. Gemeend werd nu dat Nederland in die situatie langs twee wegen alsnog zijn einddoel kon bereiken: de Republiek moest zich schikken in de Nederlandse conceptie (en bleef zij dat weigeren, dan zou alsnog overwogen kunnen worden, naar Djokjakarta en Soerakarta op te rukken) en tegelijkertijd moest op de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië worden vooruitgelopen door federale organen in het leven te roepen die straks organen van die Verenigde Staten zouden zijn, en door naast de deelstaat Oost-Indonesië en de sub-deelstaat West-Borneo nog meer deelstaten in het leven te roepen. Lukte dat laatste, dan zou de Republiek automatisch een plaats van mindere betekenis krijgen in het geheel van de Verenigde Staten van Indonesië en dan mocht erop vertrouwd worden dat Nederlands invloed in die Verenigde Staten groter en de band met hen in de te vormen Unie hechter zou zijn dan wanneer, wat Indonesië betrof, alleen de Republiek het voor het zeggen zou hebben. Zo zou wellicht toch iets van een 'imperium' bestendigd kunnen worden en de Nederlandse bevolking gevrijwaard van de armoede welke, zo werd door velen (ook door vele bewindslieden) gevreesd, uit 'het verlies van Indië' zou voortvloeien.

XCWij hebben dus twee ontwikkelingen te beschrijven: die van Nederlands relaties met de geamputeerde Republiek en die van de vorming van federale organen en van nieuwe sub-deelstaten. Die tweede ontwikkeling was er een die Nederland zonder buitenlandse inmenging ter hand kon nemen, bij die eerste had het te maken met de Verenigde Naties, welker Veiligheidsraad had opgeroepen tot een staakt-het-vuren en had besloten tot de vorming van twee nieuwe organen: een commissie van buitenlandse consuls (de consuls van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Australië, Frankrijk, België en China) die op de naleving van het staakt-het-vuren toezicht zou uitoefenen, en een Commissie van Goede Diensten die een akkoord tussen Nederland en de Republiek moest bevorderen.

XCDie twee ontwikkelingen zijn in de tijd gelijk-op gelopen (en hebben elkaar dus ook beïnvloed) maar terwille van de duidelijkheid moeten wij ze ook nu weer apart behandelen. Voordat wij dat doen, willen wij evenwelonderstrepen dat wat wij zojuist als de nieuwe Nederlandse beleidsvoornemens aangaven, niet de conclusies zijn die men achteraf uit een reeks verwarrende gebeurtenissen moet trekken - neen, die beleidsvoornemens

904 [PDF]
VEILIG HElD SBA TALJON S

kamers duidelijk geuit. Wij denken dan vooral aan twee besprekingen: een van van Mook en generaal Spoor op 16 oktober '47 en een van de Nederlandse ministers Beel, Drees, Jonkman en Neher met van Mook, de generaals Spoor en Buurman van Vreeden en admiraal Pinke op 3 I december van datzelfde jaar.

XCDie eerste bespreking wordt, zij het kort, vermeld in een brief aan de minister van buitenlandse zaken, hem toegestuurd door de chef van de directie politieke zaken van zijn departement, jhr. mr. H. F. L. K. van Vredenburch 1, die in verband met de komst van de Commissie van Goede Diensten naar Batavia was gezonden. 'Gisterochtend', zo schreef van Vredenburch op 17 oktober, 'vond ... een langdurige conferentie tussen van Mook en Spoor plaats om het verdere beleid hier te lande vast te stellen.' Met het oog op de onrust welke de Republiek in de bezette delen van Java en Sumatra bleef wekken, had van Mook gemeend dat zij op een geschikt moment moest worden uitgeschakeld, maar

XC'Spoor had van Maak ervan overtuigd dat een opmars naar Djokja [op dat moment] illusoir' was en dat derhalve tot een andere politiek diende te worden besloten. Kort maar krachtig drukte de generaal zich uit door te zeggen dat ons slechts de mogelijkheid om een verdeel- en heersbeleid te voeren, restte. Dit klinkt cynisch doch is het in feite niet.'

XCAls uitvloeisel van zijn opvatting wilde Spoor in de deelstaten die op Java zouden worden opgericht, lokale milities (veiligheidsbataljons) vormen: Indonesische militairen met 'enig Nederlands kader' - waren die milities, 'onze gemengde gendarmerie', eenmaal sterk genoeg om in de landelijke gebieden het verzet uit te schakelen, dan konden de Nederlandse eenheden in bepaalde centra samengetrokken worden. 'Ik geloof niet', aldus van Vredenburch,

XC'dat ik mij veel vergis indien ik u meedeel dat Spoor at the back of his mind het idee heeft om deze militie t.z.t. zonodig aan Djokja de genadestoot te doen geven, Daarmede zal echter tijd gemoeid zijn.'

XCInderdaad, het z.g. politioneel karakter van een tweede actie zou kunnen worden onderstreept indien uiteindelijk niet Nederlandse troepen maar eenheden van een hoofdzakelijk uit Indonesiërs bestaande 'gendarmerie' in Djokjakarta zouden ingrijpen. Wij voegen hieraan toe

1 Tekst: dl. Xl, p. ]22-23.

905 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dat Spoors denkbeeld in zoverre is verwezenlijkt dat het Knil de recrutering van Indonesiërs ging uitbreiden. Er werden naast ondernemingswachten welker gezamenlijke sterkte in '48 tot ca. achttienduizend en in '49 tot ca. drie-en-twintigduizend man opliep (deze wachten, die door het Algemeen Landbouw Syndicaat, d.w.z. door het bedrijfsleven, gefinancierd werden, hadden maar een zeer geringe militaire waarde), bewakingsbataljons opgericht waarin ca. vijfduizend niet-Europeanen werden opgenomen. 'Met het versterken van de troepenmacht was men', aldus van Doorn en Hendrix;' 'niet kieskeurig': er kwam een korps tot stand, aangeduid als 'de Hamot', 'Harer Majesteits Ongeregelde Troepen', dat ten dele samengesteld was uit oud-leden van roversbenden, ontevreden pemoeda's 'en ook wel figuren uit de Bataviase onderwereld."

XCNu de bespreking van 31 december '47. 3

XCOok hier werd weer van gedachten gewisseld over een opmars naar Dj okja. Drees achtte de kans dat de Veiligheidsraad dan tot sancties zou besluiten, 'niet bijster grcot', maar

XC'van de andere kant moeten wij ons er goed van bewust zijn dat wij niet bij machte zijn een politiek te voeren, die niet op de een of andere manier door Amerika wordt aanvaard. Wij hangen daartoe voor onze invoer en onze deviezen te zeer van Amerika af ... Kleine acties zijn gemakkelijker te verantwoorden. In ieder geval moeten wij het alleruiterste doen om geen gebied te ontruimen: we moeten houden wat we hebben en zodoende de bevolking het gevoel geven dat onze bescherming blijft.'

XCDe aanwezigen waren het er over eens dat het hoogstwaarschijnlijk vroeg of laat tot een Tweede Politionele Actie zou moeten komen. De notulen gaan aldus verder:

XC'De heer Beel deelt de mening dat wij, als het dan tot een tocht naar Djokja moet komen, snel moeten handelen.

XCDe heer Neher: Als men het fenomeen Djokja aanvalt, komt positief de internationale reactie in het geweer.

XCDe heer Pinke: Hoe lang kunnen wij die reactie uithouden?

XCDe heer Drees: Als Amerika tegen ons is, moeten wij binnen vier-en-twintig uur capituleren.

XCI Van Doorn en Hendrix, p. 140. 2 Met de vorming van de Hamot was men al vóór de Eerste Politionele Actie begonnen. Het korps ging ca. vijfhonderdvijftig man tellen. Nadat in '48 velen met medenemen van hun wapens naar de TNIop Midden-Java waren overgelopen, werden anderen alsnog gearresteerd en berecht wegens wandaden, in de Bersiap-tijd gepleegd. 'Notulen: NIB, dl. XII, p. 356 e.v.

906 [PDF]
NIEUWE DEELSTATEN

XCDe heer Neher: Veronderstel dat wij Djokja weer zouden moeten prijsgeven!!

XCDe heer Spoor: Dat kan niet!!

XCDe heer Neher: Inderdaad, dat mag niet mogen.'

XCDe (onuitgesproken) conclusie althans van Drees was dat men bij het inzetten van een Tweede Politionele Actie de Verenigde Staten, welker Marshall-hulp komende was, niet tegen de haren moest strijken - Beel, die ruim vier maanden eerder van Mook zou hebben gedekt, als deze eigenmachtig de opmars naar Djokjakarta zou hebben gelast, tilde veel minder zwaar aan eventuele internationale reacties.

XCWij schreven eerder dat nieuwe deelstaten zouden worden opgericht en federale organen in het leven geroepen. Aangezien vertegenwoordigers der deelstaten in die federale organen zouden worden opgenomen, is het noodzakelijk dat wij eerst op de deelstaten ingaan en daarbij willen wij, behalve voor Borneo, het begrip 'sub-deelstaat' laten vervallen. WestBorneo, de staat van Sultan Hamid, was inderdaad gedacht als deel van de staat Borneo maar de nieuwe deelstaten die op Java en Sumatra gevormd werden, waren nu juist niet bedoeld als delen van een staat Java of een staat Sumatra of een staat Java-Sumatra (daarin zou immers de Republiek prevaleren) maar als zelfstandige deelstaten. In de Indische archipel zouden er uiteindelijk misschien wel twintig opgericht kunnen worden: altijd nog minder dan de acht-en-veertig die de Verenigde Staten van Amerika telden.

XCDie deelstaten vielen uiteen in twee soorten: 'staten', Negara 's, met een eigen staatshoofd en een eigen regering, en 'autonome gebieden', Daerah 's, met een hoofd en een uitvoerende raad - wij willen dat verschil verwaarlozen. Van meer belang lijkt het ons op te merken dat al die deelstaten, aansluitend bij Indië's indeling in de koloniale tijd, inwendig hun basis vonden in de in de archipel bestaande tegenstellingen. De minderheden, vooral de Indische Nederlanders, de Chinezen en de Ambonnezen, waren ervoor geporteerd en, in de wereld der Indonesiërs, in het algemeen de behoudende krachten zoals bestuursaristocraten en volkshoofden die Javaanse hegemonie niet waardeerden en vreesden door de Republiek te worden uitgeschakeld. Een eigen deelstaat kon

907 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

waren. Leek ergens een actie ter oprichting van zulk een deelstaat mogelijk, dan kregen de BB-ambtenaren de opdracht om een comité te organiseren of een bestaand comité te steunen dat het gouvernement om verlof zou verzoeken, een conferentie te beleggen waar tot die oprichting kon worden besloten - zulk een besluit moest dan door het gouvernement worden goedgekeurd. Gingen met die oprichting verkiezingen gepaard, dan werd zorg gedragen voor een zo gunstig mogelijke uitslag - in de betrokken gebieden (in alle was de staat van beleg van kracht) moest voor vergaderingen en andere vormen van publieke actie verlof worden gevraagd, welnu: de openlijk pro-Republikeinse krachten kregen geen verlof om voor hun denkbeelden uit te komen.' Trouwens, in de bezette gebieden waren na de Eerste Politionele Actie de meest actieve voorstanders van de Republiek geïnterneerd, op Java enkele duizenden (de meesten op Oost- java)", op Sumatra in de gebieden van Medan, Palembang en Padang ca. honderddertig.

XCWij schrijven over 'de openlijk pro-Republikeinse krachten' - het bleek namelijk veelalonmogelijk om uit de comité's ter oprichting van een deelstaat en uit de organen van die deelstaat allen te weren die er Republikeinse sympathieën op nahielden. Was die vorm van medewerking aan een Nederlandse opzet dan door de Republiek gepermitteerd? Zeer zeker. Haar regering ging zich namelijk na de Eerste Politionele Actie jegens de deelstaten anders opstellen. Oost-Indonesië was aanvankelijk door haar louter gezien als een creatie van het gouvernement waarin de Republiek geen invloed zou kunnen krijgen (vandaar ook dat zij in Djokjakarta een eigen gouverneur van de Grote Oost had benoemd), maar zij was midden '47 gaan beseffen dat Oost-Indonesië zich wel degelijk kon ontwikkelen tot een deelstaat van de soevereine Verenigde Staten van Indonesië. Uit dat besef vloeide voort dat ministerpresident Sjarifoeddin in januari' 48 naar Batavia ging om aan de minister-president van Oost-Indonesië mee te delen dat de Republiek besloten had, die deelstaat, al was hij ook door van Mook in het leven geroepen, te erkennen als deelstaat van de toekomstige Verenigde Staten van Indonesië. Uit die erkenning sprak het vertrouwen dat de deelstaatorganen steeds sterker onder de invloed zouden komen van de idealenOost-Java), maar daar was een onbekend aantal krijgsgevangenen van het Republi

1 In Oost-Indonesië hadden zij dat verlof wèl, zolang zij niet op aansluiting bij de Republiek aandrongen. 2 Begin november '47 waren op Java in totaal bijna zeven duizend aanhangers van de Republiek geïnterneerd (bijna vijf-en-vijftighonderd op

908 [PDF]
NIEUWE DEELSTATEN

waar de Republiek voor streed, anders gezegd: dat Nederland met zijn deelstaat-politiek een beleid volgde dat, al was het tegendeel de bedoeling, eerder de Republiek dan Nederland in de kaart zou spelen.

XCVoordat wij nu over de nieuwe deelstaten gaan schrijven, eerst iets over de enige deelstaat (de toenmaals bestaande sub-deelstaat West-Borneo laten wij terzijde) die ten tijde van de Eerste Politionele Actie al bestond: Oost-Indonesië.

XCZijn president, Soekawati, en zijn minister-president (tevens minister van economische zaken), Nadjamoeddin, waren door de Veiligheidsraad niet toegelaten: een ernstige krenking voor beiden. Nadien poogde Nadjamoeddin iets van zijn prestige te herwinnen door de Eerste Politionele Actie (waar hij binnenskamers op had aangedrongen) publiekelijk af te keuren. Het gouvernement had hem van meet af aan van corruptie verdacht - het kwam goed van pas dat in augustus '47 een van Nadjamoeddins ambtenaren, gehoord wegens een van deze afkomstige, op corruptie wijzende brief, Nadjamoeddins misdragingen bevestigde. De ambtenaar voelde zich nadien in Makassar niet meer veilig, vluchtte naar Java en zei daar dat hij bereid was, zo lichtte Idenburg midden september van Mook in (die toen nog in Den Haag was), 'alle gegevens inzake de talloze andere gevallen van corruptie door regering, Nigieo en andere autoriteiten' mee te delen.' Wat men met 'alle gegevens' heeft gedaan, weten wij niet - wèl dat Nadjamoeddin, uit Nederland op doorreis naar Oost-Indonesië, in Batavia werd gearresteerd.'

XCHet nieuwe kabinet, geleid door dr. S. J. Warouw, schaarde zich in zijn eerste verklaring achter de Eerste Politionele Actie - het zag als gevolg daarvan begin december een motie van wantrouwen aangenomen door de voorlopige volksvertegenwoordiging; het trad af. Oost-Indonesië's derde kabinet werd vervolgens gevormd door iemand die, evenals president Soekawati, een Balinese aristocraat was: Ide Anak Agoeng Gde Agoeng, een schoonzoon van Soekawati. Anak Agoeng, die zich op BaliJ.te bezoeken - ondanks dat vrijgeleide werd hij aldaar opnieuw i n voorarrest genomen;

I Brief, 12 sept. 1947, van P. A. Idenburg aan van Mook dl. XI, p. 82). 2 En kele weken later kreeg hij een vrijgeleide om in Makassar zijn ernstig zieke moeder

909 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

tegen de pemoeda-groepen had gekeerd, had vijf vertegenwoordigers van twee pro-Republikeinse groeperingen in zijn regering opgenomen I - geen toeval was het dat hij kort nadien in Batavia de boodschap in ontvangst nam die wij al weergaven. Die boodschap leidde er toe dat de voorlopige volksvertegenwoordiging van Oost-Indonesië met op één na algemene stemmen besloot, een goodwill-delegatie naar Djokjakarta te zenden.

XCOp Borneo werden naast West-Borneo in '48 nog vijf andere subdeelstaten gevormd: Zuid-Borneo (het gebied waar Bandjermasin lag), Zuidwest-Borneo, Zuidoost-Borneo, Oost-Borneo (het gebied van Balikpapan) en Groot-Dajak (de binnenlanden). Al deze gebieden kregen, onder strikt gouvernementstoezicht overigens, zelfbestuur. In de regel werd daarbij het comité dat op de vorming van een deelstaat had aangedrongen, omgezet tot voorlopig vertegenwoordigend lichaam. De bedoeling was dat die zes sub-deelstaten de deelstaat Borneo zouden gaan vormen maar dat bleek een onmogelijkheid. Stuk voor stuk waren zij te zwak - bovendien manifesteerden zich in alle, behalve in Groot-Dajak, pro-Republikeinse tendenzen. Republikeinse guerrillastrijders bleven vooral in Zuid-Borneo actief - zij zouden er na de Tweede Politionele Actie zo sterk worden dat zij in die sub-deelstaat een eigen militair bestuur instelden, waardoor het gezag van het bestuur van de subdeelstaat beperkt werd tot Bandjermasin en zijn naaste omgeving.

XC'Het klinkt erg hard', schreef van de Velde een maand later aan zijn familie in Nederland,"

XC'maar ik vind dat de stichting van de Negara Soematera Timoer feitelijk iets weg heeft van politieke chantage door de Maleise minderheidsgroep in dit gebied, die aan de macht kon komen door onze Politionele Actie .... Het is een gevaar dat in de Negara-raad geen mensen van de oppositie worden opgenomen, de republikeins-gezinde volksleiders trekken weg; in Negara-kringen voelt men voor herstel van de feodale toestanden.'

XCNogmaals een maand later wees van de Velde van Mook er op dat alleJ. J.

I Banka, Billiton en de Riouw-archipel hadden kort voor de Eerste Politionele Actie autonomie gekregen; deze eilanden vormden in juli '48 een federatieve deel staat. 2 Brief d.d. 1 febr. 1948 in: van de Velde: p. 191 e.v.

911 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

leden van Mansoers regering op twee na leden waren van Sultansgeslachten, dat die twee geen Sumatranen maar Oost-Indonesiërs waren en dat in de pro-Republikeinse pers in Oost-Sumatra smalend geschreven werd over 'een kliekje van feodalen'.'

XCOp Oost-Sumatra volgde Zuid-Sumatra, d.w.z. Palembang en de gebieden die in het kader van de Eerste Politionele Actie waren bezet. Voor de oprichting van deze deelstaat was sinds augustus '47 geijverd door een comité dat, aldus van de Velde in zijn 'Politiek verslag Sumatra over januari en februari 1948'2, slechts bestond uit 'een kleine groep van vertegenwoordigers der Palembangse feodale Raden-groep met enige Mohammedaanse schriftgeleerden' - het was er 'niet in geslaagd, vat te krijgen op brede lagen van de bevolking.' Desondanks werd het comité 'erkend' en werd de deelstaat Zuid-Sumatra in augustus' 48 opgericht. Het enige dat het gouvernement wist te bereiken was dat er een Negara hoofd kwam, Abdoel Malik, die goede vrienden had onder de aanhangers van de Republiek. 'Helaas', zo rapporteerde van de Velde negen maanden later,"

XC'is de machtspositie waarin hij dank zij de aanwezigheid van onze troepen kon worden geplaatst, hem volkomen naar het hoofd gestegen ... Hij beseft blijkbaar niet dat er ook nog politieke invloed nodig is om zijn Negara in stand te houden, raadpleegt niet of nauwelijks de leden van de vertegenwoordigende raad en maakt de indruk van een slecht dictator, tot schade van het heIe volk van Palembang. Intussen laat hij zijn vroegere vriend dr. Slamet, momenteel in het bezette gebied van Zuid-Sumatra de invloedrijkste Republikeinse leider, in de gevangenis zitten.'

XCOok in Padang en omgeving werd na de Eerste Politionele Actie met actieve steun van de BB-ambtenaren een comité gevormd dat de vorming van een eigen deelstaat ging bepleiten - het vond evenwel zo weinig weerklank en het door de Nederlandse troepen bezette gebied was zo klein dat het gouvernement de oprichting van een deelstaat West-Sumatra voorlopig achterwege liet.

XCHet bracht de voorstanders van de Republiek tot het volgen van een andere tactiek: zij hadden de deelnemers aan de tweede conferentie op tal van wijzen bedreigd en zelfs gepoogd een van de vergaderingen te verstoren - de derde lieten zij met rust. Abdoelkadir en de Nederlandse resident van Bandoeng maakten het de deelnemers duidelijk dat een deelstaat Pasoendan geheel in de lijn van het gouvernementsbeleid lag - met twee-en-zestig stemmen vóór en vijf-en-dertig tegen werd besloten, het gouvernement om erkenning van die deelstaat te verzoeken. Dat verzoek werd binnen twee dagen ingewilligd. Wie zou nu president worden? Er werd een naam genoemd die in de Preanger een bij uitstek goede klank had: Raden Adipati Aria Wiranatakoesoema, vóór de Japanse invasie regent van Bandoeng, volledig acceptabel voor de aanwezige gouvernementsambtenaren, maar ook minister van binnenlandse zaken in Soekarno's eerste kabinet en in Djokjakarta sindsdien president van de Raad van State van de Republiek en dus even acceptabel voor de Republikeinen - trouwens, zij waren het die als eersten op hem wezen. De avond voor de conferentiedag waarop de aanbeveling voor een president moest worden opgesteld, hadden zij al twee-en-vijftig stemmen verzameld maar daar waren aarzelaars onder. Bij de derde stemming kreeg Wiranatakoesoema vier-en-vijftig stemmen. Applaus en gejuich volgden - de Republikeinse fractie had gewonnen.

XCTwee weken later, eind maart, werd het gouvernement door een informant ingelicht dat een van de Republikeinse voormannen die op de Republikeinse fractie had ingewerkt, drie dagen na de verkiezing van Wiranatakoesoema te Batavia aan een kennis het volgende had gezegd t :

XC'Wie een kuil graaft voor een ander, valt er zelf in. Natuurlijk had de Belanda 2 met deze benoeming anders gewild. Het is een mooi samenspel geweest ... Wij kunnen ... onze tactiek twaalf keer per dag veranderen maar het doel is en blijft verder hetzelfde, nl. 100% merdeka, los van de Nederlandse macht. Alle Republikeinen weten dat Wiranatakoesoema een man is die zich zeer zeker niet opzij zal laten drukken door de Belanda. Dat weet ik ... en dat weten Soekarno en Hatta ook. Daarom moet zijn benoeming tot staatshoofd beschouwd worden als een morele overwinning van de Republiek, terwijl de valse politiek van de Belanda

XCI Rapport, 20 maart I948, van de secretaris van staat voor binnenlandse veiligheid aan Spoor en aan de procureur-generaal (NIB, dl. XIII, p. I59). 2

914 [PDF]
WEST-JAVA

zich tegen hemzelf gekeerd heeft. Wij zullen verder zorgen dat de Negara Djaioa Barat ' tot de Republiek terug zal keren.'

XCEen voor het gouvernement pijnlijk verslag! Maar wat kon het anders doen dan op de ingeslagen weg voortgaan? De deelstaat West-Java kwam in april tot stand en Wiranatakoesoema's benoeming werd bekrachtigd. De regering van de Republiek liet niet na om deze bij zijn vertrek uit Djokjakarta op triomfantelijke wijze uitgeleide te doen. Het nieuwe staatshoofd zei in zijn eerste toespraak dat hij niet in een scheiding met de Republiek zou berusten, en de eerste minister-president die hij benoemde, Raden Adil Poeradiredja, was bij de derde Bandoeng-conferentie leider geweest van de Republikeinse fractie.

XCWij voegen hieraan nog toe dat in de nogal wrakke organen van de nieuwe deelstaat de bestuursaristocratie bleef overheersen, dat aan zijn regering maar heel weinig bevoegdheden werden overgedragen (voor de regeringen van de overige gold hetzelfde, in mindere mate slechts voor Oost-Indonesië) en dat in '48 niet meer dan drie-kwart van de deelstaat onder effectieve Nederlandse controle stond - in de rest waren of Republikeinse guerrilla-eenheden de baas Of de strijdgroepen van een orthodox-islarnietische beweging, de Daroei Islam (het Rijk van de Islam), die fel tegen de Republiek gekant was omdat deze niet op orthodoxislamietische grondslag stond.

XCNa West-Java Oost-Java.

XCDe eerste aanloop tot die tweede deelstaat op Java was allerongelukkigst. Er kwam in januari' 48 in Soerabaja een voorbereidend comité tot stand dat evenwel, zo berichtte Recomba van der Plas op de rode aan van Mook-, 'in meerderheid [bestond] uit niet-Oost-javanen, in meerderheid uit bij de RVD3 werkenden, in meerderheid uit personen die wel eens naar de Republiek zouden kunnen overgaan, zonder één waarlijk gezaghebbende figuur.' Desondanks gedoogde van der Plas dat dat gezelschap op 25 januari bijeenkwam - het sprak zich tegen de vorming van een Negara Oost-Java uit. Een nieuwe poging werd ondernomen. Zij vergde maanden. Er werd een conferentie voorbereid die dezelfde opzet kreeg als de derde West- Java-conferentie: regentschapsraden werden gekozen en in Soerabaja en Malang gemeenteraden - die raden kozen zeven-en-vijftig Indonesische deelnemers aan de tweede conferentie9 1

1 de staat West-Java 2 dl. XIII, p. 26. 'Regeringsvoorlichtingsdienst

915 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

(onder deze waren minstens vijf-en-dertig leden van de bestuursaristocratie) en van der Plas voegde er tien Chinezen C.q. Arabieren en acht Indische Nederlanders aan toe. Vijf-en-zeventig personen namen dus aan de tweede conferentie deel. Zij werd in november '48 gehouden en werd door van der Plas geopend die de conferentie adviseerde voor de status van deelstaat te kiezen. Aldus geschiedde. De Negara Oost-Java werd snel erkend, de door het gouvernement benoemde regent van Banjoewangi werd staatshoofd en de regering van de Republiek maakte zich generlei zorgen: Oost-Java mocht dan bezet zijn maar de grote meerderheid van de politiek-bewusten onder de Indonesische bevolking stond, naar zij vertrouwde, achter de Republiek.

XCTenslotte Madoera.

XCWij vermeldden al dat de westelijke helft van dit hongerende eiland in de laatste fase van de Eerste Politionele Actie door Nederlandse troepen werd bezet. Kon men dan niet beter ook de oostelijke helft bezetten? Tussen die twee helften was geen duidelijke demarcatielijn - anderzijds: uitbreiding van het Nederlandse gebied kon tot een protest leiden van de consulaire commissie die toezicht op het staakt-het-vuren uitoefende. Eind oktober pleegde van Mook overleg met generaal Buurman van Vreeden en admiraal Pinke. Van Vredenburch werd erbij geroepen. Buurman van Vreeden en Pinke wezen er op dat uit door de Nefis gedecodeerde radioberichten bleek dat de Republiek overwoog, de zoutinstallaties op de oostelijke helft van Madoera te vernielen, en voorts was geconstateerd dat uit die helft Republikeinse guerrilla's bezet Oost-Java infiltreerden. 'De door de militaire deskundigen aangevoerde argumenten waren', zo schreef van Vredenburch aan zijn minister',

XC'van dien aard dat ik gemeend heb tegen de op handen actie geen overwegend bezwaar te moeten maken. De Landvoogd stelde zich op het standpunt dat de actie zijn zegen had, mits hij er officieel maar niet van wist. In de gegeven omstandigheden is deze opvatting begrijpelijk:. Bedenkelijk lijkt mij echter het volgende:

XCIk moest er op wijzen dat deze actie zoveel mogelijk geënsceneerd moest worden als een spontane volksbeweging, dat gezorgd moest worden voor tot ons gerichte verzoeken om de bevolking van de Republikeinse terreur te bevrijden en zo mogelijk om Chinezen te redden; ik wees erop dat voldoende textiel en rijst meegenomen moest worden om de bevolking gunstig voor ons te stemmen Ik wees er tenslotte op dat alle sociale voorzieningen in dit geval, nu de9

1 Brief d.d. 27 okt. 1947: dl. XI, p. 425 e.v.

916 [PDF]
OOST-JAVA / MADOERA

Commissie van Goede Diensten hier was aangekomen, tot in' de perfectie verzorgd dienden te worden, opdat Wij, indien deze zaak niet geheim zou kunnen worden gehouden, de Commissie van Drie zouden kunnen uitnodigen zich ter plaatse te vergewissen hoe tevreden het Madoerese volk onder Nederlands bestuur was.'

XCEnkele weken later hadden Nederlandse detachementen ook de oostelijke helft van Madoera in handen, 'iedereen', aldus van Mook aan Jonkman, '(heeft) de nieuwe situatie met vreugde begroet." Er werd nu een volksstemming georganiseerd: alle kiesgerechtigde mannen moesten de vraag beantwoorden of zij voor of tegen een zelfstandig Madoera waren. 'De kiezer', aldus Bank,

XC'kon geen kennis nemen van de Republikeinse visie; samenscholingen waren verboden, radio's in beslag genomen. Hij moest in het openbaar van zijn mening doen blijken door in zijn dorp aan de kant van de ja-zeggers of de neen-zeggers te gaan staan."

XCDe meesten namen het zekere voor het onzekere en kozen de kant van de ja-zeggers. In februari '48 werd de Negara Madoera opgericht - weer een experiment dat, alle voorafgaande kwalijke Nederlandse ensceneringen ten spijt, verkeerd afliep: de vertegenwoordigende raad werd bij geheime verkiezingen gekozen en in die raad van veertig leden kwam een Republikeinse fractie van een-en-dertig.

XCVolledigheidshalve voegen wij aan dit overzicht nog toe dat in maart '49, na de Tweede Politionele Actie dus, ook nog een deelstaat MiddenJava werd gevormd en dat hij nog minder te betekenen had dan de twee andere deelstaten die op Java tot stand waren gekomen.

XCEr zat aan de deelstaat-politiek, die van het gouvernement en zijn ambtenaren veel tijd en aandacht heeft gevergd, een belangrijke positieve kant vast: Indonesiërs kregen directe bestuursverantwoordelijkheid bij de opbouw van een eigen gemenebest. Voorzover die politiek evenwel de bedoeling had om de Republiek te isoleren, werd zij een fiasco. Dat kon

XC, Brief d.d. 21 nov, 194T a.v., P: 689 e.v. 2

917 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

duidelijk zijn aan ieder die de ontwikkelingen nuchter en met begrip voor de kracht van de Republiek als politieke factor volgde. De Recomba van Oost-Sumatra, van de Velde, bracht die nuchterheid en dat begrip op - hij was een van de zeer weinigen. Van Maak, zich vastklampend aan zijn ideaal van de Verenigde Staten van Indonesië, zag niet in dat zijn deelstaten een veel te smalle basis hadden, Spoor, zich verantwoordelijk voelend voor het welzijn van de ca. honderdvijftigduizend onder hem dienende militairen, bleef hopen dat de Republiek, de grote onruststookster, vroeg of laat zou worden uitgeschakeld, en Neher, van Vredenburch, de Nederlandse ministers en de hen steunende parlementariërs vertrouwden dat de nieuwe deelstaten internationaal zouden worden gezien als evenveel bewijzen voor Nederlands democratische gezindheid, voor de wil van Indonesiërs om met Nederland samen te werken en voor hun afkeer van de Republiek. Zij vergaapten zich allen aan de uiterlijke schijn van nieuwe staatshoofden, nieuwe regeringen, nieuwe vertegenwoordigende lichamen.

XCEr stak in dat alles een opvallend element van zelfbedrog.

XCWij komen nu tot de vorming van nieuwe federale organen - men moet ze zien als een poging om buiten de Republiek om de Verenigde Staten van Indonesië voor te bereiden waarin dan, als zij zich schikte, de Republiek zou kunnen worden ingevoegd.

XCEen eerste oproep tot vorming van die organen ging in november '47 uit van een groep Indonesiërs die hetComité voor een Verenigd Indonesië (dat sloot dus de Republiek in), hadden opgericht. Voorzitter van het comité was prof. dr. Hoesein Djajadiningrat, die vóór de Japanse invasie laatstelijk lid van de Raad van NederlandsIndië was geweest. Het comité kreeg een zekere aanhang op Sumatra's Oostkust (bij Mansoer en de zijnen), op Borneo (bij diegenen die op de vorming van nieuwe sub-deelstaten aandrongen), op Banka, op Billiton en in de Riouw-archipel (bij de voormannen van de daar al bestaande besturen der autonome gebieden) en op Madoera (bij de ijveraars voor een deelstaat) ook Oost-Indonesië's tweede kabinet, het kabinet- Warouw, betuigde zijn steun aan het comité. Figuren evenwel die hun sporen hadden verdiend in de nationalistische beweging, ontbraken. 9

918 [PDF]
'ZELFBEDROG'

XCEind december '47 nu kwam dit Komitee Indonesia Sarikat in Batavia bijeen. Beel, Drees en Jonkman waren er gearriveerd - het Komitee besloot zich tot dezen en de vierde minister, Neher, te wenden om de spoedige oprichting van de Verenigde Staten van Indonesië te bevorderen. Dat het bij die ministers gehoor zou vinden, was onzeker maar het werd door het Komitee als zeker gezien dat het geen enkele steun zou vinden onder de Indonesiërs als het niet voor precies dezelfde doelstellingen opkwam als de Republiek. Het Komitee vernam dat het op 4januari '48 in een grote vergadering zou worden ontvangen die door Beel zou worden voorgezeten. Het kwam toen daags tevoren in Batavia bijeen en nam een resolutie aan waarin o.m. drie 'eisen' werden geformuleerd: dat er 'onmiddellijk' een voorlopige regering zou worden gevormd 'ter voorbereiding van de totstandkoming van de soevereine Verenigde Staten van Indonesië', dat die regering medezeggenschap zou krijgen in de aanwending der Nederlandse strijdkrachten en dat de Nederlandse Grondwet 'onmiddellijk' zou worden herzien.

XCAan de bijeenkomst op de ade' namen van Nederlandse zijde de vier genoemde ministers deel alsmede van Mook en Abdoelkadir, die zijn functie van Recomba voor West-Java had neergelegd en Idenburg (die een hoge functie in Den Haag had gekregen) was opgevolgd als directeurgeneraal algemene zaken. Van Indonesische zijde waren negen-en-twintig personen aanwezig, onder wie Djajadiningrat, Mansoer, Sultan Hamid van West-Borneo en, namens Oost-Indonesië, minister-president Anak Agoeng en zijn minister van financiën, de Nederlander Hamelink. De daags tevoren aangenomen resolutie werd voorgelezen en Djajadiningrat voegde er aan toe dat hij en de zijnen een beroep zouden doen op de regering van de Republiek om aan de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië mee te werken; misschien zou die Republiek lange tijd niet van zich laten horen - daar moest dan, zei hij, niet op worden gewacht. Met die haast konden evenwel Anak Agoeng en Hamelink zich niet verenigen. De Nederlandse ministers op hun beurt hadden weer andere bezwaren: 'eiseri', 'onmiddellijk'? Dat ging te ver. Prompt werd de resolutie gewijzigd - er kwam nu in te staan dat aan de Nederlandse regering 'met de meeste aandrang in overweging gegeven' werd om 'onverwijld' de bepleite stappen te nemen.

XCNa afloop van deze bijeenkomst spraken Beel en Drees met Hamelink. 'Feitelijk kwam', noteerde Drees in zijn dagboek", 'wat Hamelink zei9 1

1 Notulen: dl. XII, p. 4I5 e.v. 2 A.v., p. 43I.

919 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

hierop neer: de federatie' (een federatief Indonesië) 'zonder Republiek is een onhoudbaar iets. Men zal de Republiek voor medewerking moeten winnen of Djokja moeten bezetten De bestaande toestand wordt bepaald onhoudbaar geacht' - van een onmiddellijke opmars naar Dj okja waren de meeste leden van het Komitee Indonesia Sarikaf (machthebbers die elk in hun eigen gebied aan een Republikeinse oppositie het hoofd moesten bieden) voorstander geweest maar Anak Agoeng en Hamelink hadden zich er met succes tegen verzet dat dat denkbeeld in de resolutie was opgenomen.

XCIn zijn gewijzigde vorm werd dit stuk ter kennis gebracht van de regering van de Republiek. Zij reageerde niet.

XCDus werd de vorming van een federatief Indonesië zonder de Republiek ter hand genomen.

XCEr kwam een Voorlopige Federale Raad voor Indonesië, bestaande uit de luitenant-gouverneur-generaal, zijn plaatsvervanger (nu Abdoelkadir), de legercommandant, de commandant-Zeemacht, de departementsdireeteuren (onder hen nu vijf Indonesiërs) en drie bijzondere leden (onder wie twee Indonesiërs)"; vervolgens, in maart '48, werd de Voorlopige Federale Raad herdoopt tot Voorlopige Federale Regering en kregen de departementshoofden bij die gelegenheid een nieuwe titel: 'minister' ging te ver - zij werden 'secretaris van staat'. Natuurlijk veranderde dat alles in zoverre niets aan de feitelijke toestand dat Nederland in de persoon van de luitenant-gouverneur-generaal de macht behield. De regering van Oost-Indonesië (die, wij herinneren er aan, inmiddels door de regering van de Republiek was erkend) kon in de secretarissen van staat weinig méér zien dan marionetten van van Mook.

XCZij besloot zich onafhankelijker op te stellen.

XCDe gelegenheid daartoe werd haar geboden, toen de Voorlopige Federale Regering vertegenwoordigers en bestuurders van de inmiddels gevormde deelstaten alsmede vertegenwoordigers van de minderheden naar Bandoeng liet komen om er hun oordeel te geven over diverse onderwerpen die door de Commissie van Goede Diensten met de delegaties van Nederland en de Republiek werden besproken. Die z.g. grote Bandoeng-conferentie begon eind mei en was historisch van geen enkel belang - van belang was wèl dat zich uit die grote de z.g. kleine Bandoeng-conferentie ontwikkelde: een vorm van beraad (het ging 'Bijeenkomst FederaalOverleg' heten) waartoe Anak Agoeng en de minister-president van de Negara West-Java, Poeradiredja, zonder enig

XCI De Raad had tien Nederlandse en acht Indonesische leden. 9

920 [PDF]
DE 'BIJEENKOMST FEDERAAL OVERLEG'

overleg met het gouvernement het initiatief hadden genomen en waarbij geen enkele Nederlander aanwezig was.' In dat beraad werd een resolutie aanvaard, waarin er op werd aangedrongen dat de luitenant-gouverneurgeneraal plaats zou maken voor een directorium van drie Indonesiërs en dat in de overgangsperiode naar de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië Nederland slechts zou zijn vertegenwoordigd door een Hoge Commissaris (niet dus door een 'Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon') die beperkte bevoegdheden zou bezitten. Besloten werd óók, de resolutie ter kennis te brengen van de regering van de Republiek.

XCDie resolutie nu, op 15 juli '48 in Bandoeng aangenomen, werd twee dagen later door Hamelink, Poeradiredja, Sultan Hamid en nog een derde Indonesiër aan van Maak aangeboden - Neher, Abdoelkadir en Koets waren erbij aanwezig. Van Maak reageerde uiterst geïrriteerd: een bijeenkomst buiten hem om belegd, een resolutie buiten hem om aangenomen! Dat gaf geen pas! Vooral werd hoog opgenomen dat zonder overleg besloten was, de regering van de Republiek in te lichten - zij zou zich er door gesterkt voelen in haar jegens Nederland afwijzende houding. 'Zou de tweede Bandoeng-conferentie' (de Bijeenkomst FederaalOverleg) 'zijn gevormd door leden van een voetbalclub, dan zou', zo schreef Neher aan BeeF, 'daartegen geen bezwaar bestaan, maar nu het hoofden van Negara en Daerah-besturen waren die hun kwaliteit als zodanig ontleenden aan het Centrale Gezag' (precies: zo was het), 'moet een dergelijk besluit afgekeurd worden.'

XCHoe reageerde de Republiek, hoe reageerde het kabinet-Beel?

XCDe regering van de Republiek nam van de resolutie met belangstelling kennis en ging er verder niet op in: ze veronderstelde geen moment dat Nederland tot de bepleite stappen bereid was.

XCInderdaad, wat in de resolutie was gesteld, stond in verscheidene opzichten haaks op de denkbeelden van het kabinet-Beel maar die resolutie wekte wèl hoop dat de deelstaatvertegenwoordigers tegen de regering van de Republiek konden worden uitgespeeld.

XCBij het kabinet-Beel leefde het besef dat, gelet op de spanningen in Indonesië en op de betrokkenheid van de Verenigde Naties, een nieuwe staatsregeling moest worden vastgesteld voor Indonesië in de overgangstijd naar de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië - óók het besef dat er geen kloof mocht komen tussen de denkbeelden van het

XC, Anak Agoeng had tevoren wè! overleg gepleegd met enkele van de belangrijkste Nederlandse ambtenaren die zijn regering terzijde stonden. 2 Tekst van zijn brief d.d. 19 juli 1948: NIB, dl. XIV, no. 220. 9

921 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

kabinet en die van de Staten-Generaal die immers elke wijziging van de Grondwet met twee-derde meerderheid zouden moeten aannemen. Om dat te bevorderen was een commissie van negen vooraanstaande parlementariërs gevormd (wij komen op die commissie, 'de Negenmannen', nog terug) en in voortdurend overleg met haar werd door een ambtelijke werkgroep een wetsontwerp voorbereid waarvan de kern was dat er in Indonesië twee nieuwe organen zouden komen: een Federale InterimRegering (een voortzetting van de Voorlopige Federale Regering maar zonder een luitenant-gouverneur-generaal als voorzitter) en, in plaats van een gouverneur- ofluitenant-gouverneur-generaal, een Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon. Een Hoge Vertegenwoordiger evenwel met vèrgaande bevoegdheden: zo zouden alle besluiten van de Federale Interim-Regering door hem, een Nederlander, moeten worden goedgekeurd.

XCWat nu te doen met de resolutie die van Mook zo pijnlijk had getroffen?

XCIn overleg met hem werd besloten, enkelen van de opstellers naar Den Haag te laten komen, niet om er hun oordeel te geven over het conceptwetsontwerp maar louter om hun denkbeelden toe te lichten. 'Misschien', zo schreef Neher eind juli aan Beel ',

XC'vind j e gelegenheid om ze ook met de Negenmannen te doen spreken, waarmee zij natuurlijk zeer vereerd zullen zijn, en ook nog met de groep die aan het uitwerken van het wetsontwerp is gezet. Je weet hoe het is: wat waardering, een beetje lof, wat gedegen kritiek (maar dan niet te scherp), een beetje show (maar niet te veel) en dan kunnen zij na een verblijf van m.i. vijf tot zes dagen in Nederland de terugreis weer aanvaarden.'

XCNu, dat pakte anders uit: de naar Den Haag overgekomen leden van de Bijeenkomst FederaalOverleg wezen het voorbereide wetsontwerp áf en gaven na terugkeer in Indië publiekelijk uiting aan hun kritiek. Vervolgens werden enkelen hunner opnieuw naar Den Haag gehaald, maar nu samen met enige leden van de Voorlopige Federale Regering (secretarissen van staat) èn vertegenwoordigers van de Indische Nederlanders, de Chinezen en de Arabieren. In dat bredere gezelschap waren zij in de minderheid. Maakte dat indruk op hen? Wij weten het niet - in elk geval kon het nieuwe Nederlandse kabinet (het kabinet-Drees/van Schaik, welks vorming straks aan de orde komt) het als een succes zien9

I Tekst van zijn brief d.d. 26 juli 1948: a.v., no. 258.

922 [PDF]
DE 'BIJEENKOMST FEDERAAL OVERLEG'

dat het wetsontwerp Bewindvoering Indonesië in Overgangstijd met goedvinden van allen die uit Indië waren overgekomen, niet wezenlijk werd gewijzigd. De leden van de Bijeenkomst FederaalOverleg hadden erop aangedrongen dat dat wetsontwerp niet zou worden vastgesteld, voordat met de regering van de Republiek overleg was gepleegd (aan te nemen viel dat er dan nog veel in zou worden veranderd), maar dat was nagelaten. Er kwam dus een wettelijke regeling tot stand waaraan de Republiek part noch deel had. Het gevolg hiervan was dat de regeringen van Oost-Indonesië en van West-Java beide bekendmaakten dat zij slechts dàn aan de vorming van een Federale Interim-Regering zouden deelnemen als de Republiek daarbij werd betrokken.

XCDat betekende dat tegen het einde van het jaar '48 vaststond dat, zolang de Republiek geen medewerking verleende, aan Nederland en aan de nieuwe staatsregeling (die nog niet in werking was getreden) de politieke steun van de twee belangrijkste deelstaten was ontvallen. Hamelink had het op 4 januari voorspeld en Drees had het vastgelegd: 'de federatie zonder Republiek is een onhoudbaar iets.'

XCHet lag in de lijn van de Nederlandse politiek dat nu gepoogd zou worden, de Republiek tot die medewerking te dwingen of haar geheel uit te schakelen.

Tweede Politionele Actie

XC

XCTer verklaring van het Nederlandse besluit tot het inzetten van de Eerste Politionele Actie hebben wij eerder op drie factoren gewezen: de onwil van de Republiek Indonesië om haar identiteit prijs te geven, de versterking van de Nederlandse strijdkrachten ('de Nederlandse troepen zijn nu eenmaal niet voor niets naar Indië gegaan', had Drees op 2 juni '47 in de ministerraad gezegd) en de inzake Indië dreigende financieel-economische crisis.

XCDie derde factor verloor in de loop van '48 veel van zijn kracht: de Indische in- en uitvoer kwamen weer redelijk in evenwicht, Nederland zou in de vorm van de Marshall-hulp de beschikking krijgen over bijna een miljard dollar en het Indische gouvernement mocht rekenen op een kleine helft daarvan: 400 milj oen.

XCWat de tweede factor betreft: het Knil werd, zoals al vermeld, in de laatste maanden van '47 en in '48 uitgebreid met veiligheidsbataljons waarin ca. vijfduizend Indonesiërs waren opgenomen, en op de bataljons 9 2

923 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

oorlogsvrijwilligers en de mariniersbrigade alsmede op de Zeven december- en de Palmboom-divisie volgden in de periode november '47februari '48 de bataljons van de derde divisie dienstplichtigen, waarna in de tweede helft van '48 nog eens tienduizend man arriveerden van de eerste van de drie brigades dienstplichtigen die zouden worden uitgezonden. Gezien de komst of de te verwachten komst van die versterkingen werd het mogelijk geacht, een deel van de eerder-aangekomenen te demobiliseren.

XCTen tijde van de Eerste Politionele Actie, in juli-augustus '47 dus, waren vele oorlogsvrijwilligers al twee jaar of nog iets langer in dienst.' Het kabinet-Beel besefte dat hier iets aan gedaan moest worden; het besloot eind november '47 alle oorlogsvrijwilligers te demobiliseren, om te beginnen de militairen van de vier bataljons die als eerste op Malakka waren aangekomen, vervolgens alle overige; die vier eerste bataljons zouden vóór I april '48 worden gerepatrieerd, de overige 'onmiddellijk' na die datum en hun demobilisatie zou, aldus de kabinetsnotulen", 'zo mogelijk in enkele maanden haar beslag krijgen.' Spoor maakte in een radiotoespraak deze besluiten bekend en kon daarbij meedelen dat de bedoelde vier bataljons vóór I maart '48 zouden vertrekken. Die mededelingen leidden tot grote vreugde bij de betrokkenen maar tot grote teleurstelling bij de overige oorlogsvrijwilligers, onder wie er waren die slechts een week na de militairen van de eerste vier bataljons Malakka hadden bereikt.

XCSlechts drie bataljons vertrokken vóór de door Spoor genoemde datum, het vierde pas begin april.

XCNiet alle tot die bataljons behorende oorlogsvrijwilligers maakten gebruik van de gelegenheid om naar Nederland terug te keren: sommigen werden van Indië uit als emigranten tot Australië of Nieuw-Zeeland toegelaten, anderen bleven in dienst (en kregen dan een maandelijkse premie van f 50). De repatriëring van de resterende bataljons oorlogsvrijwilligers en van een deel van de mariniersbrigade (zij verloor in de loop van '48 een derde van haar sterkte) was toen goed op gang gekomen, behoudens die van één bataljon dat zich op Oost-Java bevond. Het zou op 23 september '48 in Soerabaja eindelijk ingescheept worden en zijnvan alles mis velen behielden een vordering op de staat die nimmer is erkend. 2 Notulen d.d. 24 nov. I947, NIB,

1 Diegenen die vóór Japans capitulatie aangenomen waren, hadden een verbandacte ondertekend om tot uiterlijk een jaar na die capitulatie in dienst te blijven maar zij werden in feite behandeld als dienstplichtigen. Met de uitbetaling van hun soldij liep

924 [PDF]
BEGIN DER DEMOBILISATIE

bagage was al aan boord, toen plotseling bericht kwam dat de repatriëring was uitgesteld (de legerleiding meende het bataljon voor de Tweede Politionele Actie niet te kunnen missen). De verontwaardiging van de betrokken vrijwilligers was groot - ze zou nog groter zijn geweest als zij hadden voorzien dat zij nog volle acht maanden in Indië zouden worden vastgehouden.

XCIn totaal werd in de loop van '48 voor ca. vijf-en-twintigduizend vrijwilligers de dienst in Indië beëindigd. Daar stond tegenover dat er ca. vijf-en-twintigduizend dienstplichtigen uit Nederland arriveerden. Een beperkt aantal vrijwilligers verlengde het dienstverband en het Knil kreeg er in de veiligheidsbataljons ca. vijfduizend man bij, die evenwel geen volwaardige gevechtsmilitairen waren. Het Knil telde in november '48 bijna drie-en-zestigduizend man - Spoor had een maand later in totaal ruim honderdveertigduizend man onder zijn bevelen. Numeriek was zijn strijdmacht dus iets gegroeid maar kwalitatief was zij niet verbeterd: de oorlogsvrijwilligers hadden een hogere gevechtswaarde gehad dan de dienstplichtigen. Daar kwam bij dat de verwachting waarmee velen de Eerste Politionele Actie waren ingegaan: dat zij in de te bezetten gebieden rust en orde effectief zouden herstellen en handhaven, deerlijk was beschaamd.

XCDe bovengenoemde eerste factor had namelijk niets van zijn kracht verloren: de Republiek, hoezeer ook geamputeerd, was blijven weigeren zich in de Nederlandse concepties te schikken en de strijd was voortgezet: strijd, niet zozeer aan de demarcatielijn (de Republiek hield rekening met de aanwezigheid van de Commissie van Goede Diensten welke door eigen militaire waarnemers werd bijgestaan die overal vrij konden rondreizen) maar, en dat vooral op Java, in de bezette gebieden.

XCIn de periode van begin augustus tot begin september '47 waarin de Nederlandse troepen op Java gehergroepeerd waren voor hun eventuele opmars naar het hart van de Republiek, had opperbevelhebber Soedirman de gelegenheid gekregen om zijn verbindingen te herstellen. Van zijn zes divisies was één: de Siliwangi-divisie van kolonel Nasoetion, op West-Java geïsoleerd geraakt en waren twee vrijwel uiteengeslagen. De resterende drie evenwel waren intact gebleven en zij kregen elk bepaalde

925 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

hoofdkwartieren geïnstalleerd en de commandanten kregen opdracht om vooral steun te verlenen aan de in de bezette gebieden achtergebleven militairen van de Siliwangi-divisie en van andere eenheden die guerrillaacties gingen uitvoeren. Na enkele maanden waren die, sector voor sector, redelijk goed gecoördineerd.

XCIn de loop van september kregen de Nederlandse troepen een nieuwe taak: nu moesten zij zich niet langer in gereedheid houden voor een opmars naar Djokja (onbegrijpelijk was het hun dat die niet was ingezet!) maar systematisch de Republikeinse guerrilla-eenheden gaan uitschakelen. 'Al gauw bleek daarbij', aldus Heijboer in zijn studie over de twee Politionele Acties,

XC'dat het terrein nog veel moeilijker was en voor nog meer vertraging zorgde dan tevoren berekend was - èn dat de Nederlandse posten veel te dun gezaaid waren om met succes tegen de guerrilla's te kunnen optreden. Alleen door onophoudelijk te patrouilleren lukte het soms om in een bepaald gebied een zekere rust te handhaven, maar dat leidde dan na enige tijd vaak tot alarm-meldingen van bataljonscommandanten, dat hun soldaten lichamelijk en geestelijk uitgeput dreigden te raken. Die geestelijke uitputting had veel te maken met de teleurstellende ervaring, dat de INI in staat bleek om bijna overal op een venijnige manier actief te blijven - en bovendien zo goed als ongrijpbaar was.'

XCDie TNl bleek het vooral gemunt te hebben op de Nederlandse verbindingen, en

XC'niet alleen door beschietingen werd het Nederlandse verkeer in het bezette gebied ontregeld; dat gebeurde 6ók (en veel effectiever soms) door allerlei vormen· van wegvernieling. Steeds weer moesten de Nederlandse militairen constateren dat hun tegenstanders op dit punt een grote vindingrijkheid en een enorm doorzettingsvermogen aan de dag legden. In veel gebieden was het herstellen van wegen eenvoudig onbegonnen werk. Meer dan eens bleek een brug die door de genie ergens was geslagen, één dag later alweer in het ravijn gegooid te zijn.

XCHet was duidelijk, dat de INI-guerrilla's dat allemaal niet alléén konden doen. Ze hadden daarvoor op grote schaal hulp nodig van de bevolking - en ze krégen die ook."

XCSpoors hoofdkwartier hield 'de vijandelijke activiteit' nauwkeurig bij, d.w.z. zowel de activiteit van de TNl-guerrilla-eenheden als die van

, Heijboer, p. 99.

926 [PDF]
DE 'TNI' 'ONGRIJPBAAR'

zuiver plaatselijke verzetsgroepen die wel met de TN! samenwerkten maar er geen deel van uitmaakten. Wij beschikken met betrekking tot de bezette gebieden van Java over cijfers voor de vier weken van 29 september t.e.m. 26 oktober '47 1. Er vonden toen 31 beschietingen van militaire bivaks plaats, 26 beschietingen van voertuigen, 193 patrouillebeschietingen en botsingen, 45 gevallen van brandstichting, 32 van telefoonsabotage en 15 van andere vormen van sabotage", anders gezegd: in vier weken 342 verzetsacties, gemiddeld dus meer dan 10 per dag. Maar dat niet alleen. In diezelfde vier weken waren 196 aanslagen gepleegd op Indonesische ambtenaren die hun werk hadden voortgezet of op Indonesische burgers die, niet als ambtenaar maar op andere wijze, aan het Nederlandse gezag steun hadden verleend, en die aanslagen hadden er toe geleid dat honderdachttien personen om het leven waren gebracht, zeventien gewond en een-en-zestig ontvoerd.

XCHet spreekt vanzelf dat al deze vormen van Republikeinse activiteit aan de Indonesische bevolking in de betrokken streek of plaats bekend werden. Zij hielden voor die bevolking een duidelijke waarschuwing in: wie met het Nederlandse gezag samenwerkte, zette Of zijn vrijheid èf zijn leven op het spel. Niet iedereen behoefde daar de conclusie aan te verbinden dat men die samenwerking beter kon beëindigen - velen waren er die hun normale werk voortzetten maar tegelijkertijd aan de guerrilla-eenheden en aan de plaatselijke verzetsgroepen hulp verleenden.

XCDe BB-ambtenaren en de militaire autoriteiten namen tegenmaatregelen. Ter bescherming van de ondernemingen die weer in bedrijf werden gesteld, werden gewapende ondernemingswachten opgericht die, zoals al vermeld, op Java en Sumatra samen in '48 ca.achttienduizend leden gingen tellen. De politiekorpsen werden belangrijk uitgebreid - zij hadden in '39 in heel Indië bijna dertigduizend krachten geteld en groeiden in de loop van '48 in de gebieden die onder het Nederlandse gezag vielen, tot ruim vijf-en-dertigduizend man. Voorts werden vele dessa-hoofden bewapend en kregen hoge Indonesische bestuursfunctionarissen zoals regenten en districtshoofden verlof om, als zij daar prijs op stelden (diegenen die hun arbeid met steun aan het verzet combineerden of zelfs in overleg met Republikeinse autoriteiten aangeboden functies hadden aanvaard, hadden daar geen behoefte aan), een kleine gewapende lijfwacht te formeren. Ook werd het verzet tegengegaan doordatJ.meldt ook 280 gevallen van roof maar die behoeven niet steeds een vorm van verzetsactiviteit

I C. O. Dorren: (1945-1949), p. I99. 2 Het overzicht ver

927 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

bij het begin van de Eerste Politionele Actie Bijzondere Rechters werden benoemd die in strafzaken met een politieke achtergrond (bijvoorbeeld lidmaatschap van een verboden vereniging) vonnis wezen, en doordat in maart '48 door het instellen van Bijzondere Krijgsgerechten die slechts uit één hoofdofficier bestonden, een versnelde berechting van guerrillastrijders en dergelijke mogelijk werd gemaakt - die hoofdofficieren konden gevangenisstraf (tot levenslang) maar ook de doodstraf opleggen.' Tenslotte gingen ook wel, als in een bepaalde streek de situatie geheel uit de hand dreigde te lopen, speciale detachementen optreden die wat van Nederlandse kant als een tegen Indonesiërs gerichte terreur werd beschouwd, met harde middelen bestreden - wij komen er nog op terug.

XCHet spreekt vanzelf dat deze situatie door de Nederlandse autoriteiten als beklemmend werd ervaren. Van een reëel, voortdurend aanwezig Nederlands gezag was slechts in bepaalde gebieden sprake" en er werden bovendien aan Nederlandse kant grotere militaire verliezen geleden dan voordien: in de 2I maanden die tussen eind oktober '45 en het inzetten van de Eerste Politionele Actie, 20 juli '47, verlopen waren, waren vierhonderdvijf-en-tachtig militairen gesneuveld, in de twee weken van de Eerste Politionele Actie honderdnegen-en-zestig maar in de zeventien

XC1 Deze versnelde berechting richtte zich tegen alle daden waardoor de veiligheid van de Nederlandse militairen of van hun bewegingen in ernstig gevaar werd gebracht. Gecompliceerde zaken moesten aan de gewone militaire of burgerlijke strafrechter worden doorgegeven. De verdachten hadden recht op een verdediger - gewoonlijk was dat een Nederlandse officier. De Bijzondere Krijgsgerechten berechttenniet alleen bijvoorbeeld saboteurs die ter plaatse gegrepen waren, maar ook Republikeinse militairen die trachtten te infiltreren in gebieden die onder Nederlands gezag stonden. Werd bij deze berechting de doodstraf opgelegd, dan kon bij de luitenant-gouverneurgeneraal (later de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon) gratie gevraagd worden. Wat de aantallen gewezen vonnissen betreft, weten wij slechts dat het Bijzonder Krijgsgerecht in Midden-Sumatra in januari '49 twee zaken behandelde waarbij in één geval de doodstraf werd uitgesproken, en in april' 49 eveneens twee waarbij in één geval vier personen ter dood werden veroordeeld, en dat het Bijzonder Krijgsgerecht te Banjoemas (Midden-Java) in september '48 vonnis wees tegen zeventig militairen van de Siliwangi-divisie (de stafvan een van de bataljons waaruit die divisie bestond) die, naar Republikeins gebied geëvacueerd (daarover straks meer), naar West-Java hadden trachten terug te keren en krijgsgevangen waren gemaakt - zij werden evenwel niet als krijgsgevangenen behandeld. Van een eerste groep van dertien die berecht werd, werden er vier, onder wie de bataljonscommandant, ter dood veroordeeld. Hoeveel doodvonnissen in totaal door de Bijzondere Krijgsgerechten gewezen zijn en hoeveel daarvan tot executies hebben geleid, is niet bekend. 2 Op Java woonden in de gebieden welke door de Eerste Politionele Actie aan de enclaves waren toegevoegd, zes-en-twintig miljoen

928 [PDF]
BIJZONDERE KRI]GSGERECHTEN

maanden die nadien verliepen tot het inzetten van de Tweede Politionele Actie zou het cijfer tot vijfhonderdzeven-en-negentig oplopen. Dat was één aspect - een tweede was dat het gouvernement en de strijdkrachten onmachtig waren om Indonesiërs die met het gouvernement samenwerkten, effectief te beschermen. Er ging van dit alles een sterke impuls uit om de regering van de Republiek uit te schakelen: zij werd gezien als de bron van alle onrust en alle tegenwerking.

XCGelijk vermeld, had de Veiligheidsraad op 24 augustus '47 met algemene stemmen besloten dat een Commissie van Goede Diensten aan het werk zou gaan om een akkoord tussen Nederland en de Republiek te bevorderen, voor welke commissie, bestaande uit regeringsvertegenwoordigers, één lid door Nederland zou worden aangewezen, één door de Republiek, één door die eerste twee samen. Het kabinet-Beel deed een beroep op de regering van Benelux-partner België, de regering van de Republiek op die van Australië en de regeringen van België en Australië, wetend dat Washington bereid was om ingeschakeld te worden, kozen als derde lid de Verenigde Staten, zulks met instemming van Nederland.' Oud-minister-president Paul van Zeeland werd het Belgische lid van de commissie, een hoge rechter, Richard C. Kirby, het Australische, de president van de University of North Carolina (die tevens vaak in arbeidsconflicten als bemiddelaar had gefungeerd), Frank P. Graham, het Amerikaanse. De commissie was gemachtigd om aanbevelingen te doen. Tot die aanbevelingen moest zij met algemene stemmen besluiten - de aanwezigheid van het Belgische lid gaf de Nederlandse regering enig vertrouwen dat die aanbevelingen niet dwars tegen haar opvattingen zouden ingaan. Bovendien was bepaald dat die aanbevelingen slechts met háár goedvinden en dat van de Republiek aan de in de commissie vertegenwoordigde regeringen of aan de Veiligheidsraad mochten worden doorgegeven. Dat leken veilige waarborgen. Nederland placht zich in het internationale verkeer aan afspraken te houden - het kabinet-Beel nam aan dat zulks ook het geval zou zijn met de afspraken die voor hetvreesd werd dat de Britse regering te veel rekening zou houden met de opinies van Australië

I Nederland prefereerde de Verenigde Staten boven Groot-Brittannië omdat ge

929 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

functioneren van de Commissie van Goede Diensten waren gemaakt. Dat laatste stond evenwel niet vast; bovendien zou de Amerikaanse regering, rechtstreeks door 'haar' lid (tevens voorzitter van de commissie) ingelicht, een grote invloed kunnen gaan uitoefenen.

XCSamen met haar secretaris, een Indiase jurist, en een eigen staf van medewerkers kwam de commissie eind oktober '47 in Batavia aan; ze nam er haar intrek in het Hotel des Indes. Voorzitter Graham werd door de Nederlanders spoedig gezien als een naïeve idealist: 'een braaf en ijverig manneke', aldus van Mook, maar 'denkend in gemeenplaatsen' en 'zonder internationale en bestuurlijke ervaring':

XC'Zodoende raakt hij onder de indruk van ieder op sentiment gebaseerd vertoog en ziet hij in de Republikeinen, wanneer zij maar grote en pathetische woorden gebruiken, de evenbeelden van de vereerde grote voormannen uit de Amerikaanse vrijheidsoorlog."

XCOok van Zeeland viel tegen: bij hem kon van Mook slechts 'ijdelheid en haast om weg te komen' ontwaren" en de Australiër behoorde tot de 'dilettanten zonder achtergrond'.'

XCVoor de besprekingen die onder leiding van de commissie zouden plaatsvinden, werden delegaties benoemd. Voorzitter van de Republikeinse werd minister-president Sjarifoeddin. Voor de Nederlandse delegatie kwamen Schermerhorn en van Poll niet langer in aanmerking: beiden hadden het vertrouwen van het kabinet en van Poll had speciaal dat van Romme verspeeld - de Commissie-Generaal werd opgeheven. Er werd een nieuwe, breed samengestelde delegatie benoemd. Abdoelkadir, van Mooks directeur-generaal algemene zaken, werd er de voorzitter van en tot de leden behoorden o.m. vijf afgevaardigden van deelstaten (wier aanwezigheid de kennelijke bedoeling had om de indruk te wekken dat het Nederlandse beleid in de archipel een brede steun had gevonden) - de dominerende figuur in de delegatie was evenwel de vice-voorzitter: van Vredenburch, een taaie onderhandelaar, zeer over93

t Brief, 21 jan. 1948, van van Mook aan van Kleffens, dl. XII, p. 596 e.v. 2 A.v. 'Alleen al het feit dat de leden van de Commissie van Goede Diensten de Republikeinse tegenstander als een serieuze onderhandelingspartner beschouwden, gaf hun bij velen in het Nederlandse kamp een slechte naam: 'zij werden', aldus een geschiedenis van de vrijwilligersbataljons, 'ondergebracht in dure hotels, reden in grote glimmende wagens en werden door de [Nederlandse] militairen al gauw 'de Commissie van Goede Verdiensten' genoemd.' (B. C. Cats: p. 21).

930 [PDF]
KOMST VAN DE COMMISSIE VAN GOEDE DIENSTEN

tuigd van Nederlands goede bedoelingen en snel geneigd tot het minachten van een ieder die daar naar zijn mening onvoldoende oog voor had.

XCVóór de Eerste Politionele Actie was, afgezien van de besprekingen te Linggadjati, met de delegatie van de Republiek steeds in Batavia onderhandeld - dat werd nu door de regering van de Republiek geweigerd. Zij eiste dat onderhandeld zou worden op neutraal terrein. De keuze viel op een Amerikaans marinevaartuig, de 'Renville', dat daartoe een ligplaats koos in de Baai van Batavia, even buiten de territoriale wateren. De eerste bespreking aan boord van dat schip vond begin december '47 plaats.

XCHet vormde een moeilijkheid voor de commissie dat spoedig bleek dat de Nederlandse delegatie in zoverre aan de beginselen van Linggadjati wenste vast te houden dat toegewerkt moest worden op de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië en dat de archipel in de overgangstijd onder de Nederlandse soevereiniteit zou staan. Dat standpunt werd door de ministers-delegatie die eind december in Batavia aankwam, bevestigd, ja aangescherpt - Beel zei tijdens dat bezoek in een toespraak voor de zender van Medan dat de Republiek de positie van deelstaat diende te aanvaarden, liefst goedschiks maar anders kwaadschiks.

XCHet merkwaardige was nu dat de zo onvriendelijk beoordeelde Commissie van Goede Diensten spoedig, nl. in januari '48, een akkoord wist te bereiken, de 'Renville' -overeenkomst, waarover Nederland bepaald niet ontevreden behoefde te zijn. Dat akkoord had een militair en een politiek aspect. Het militaire hield in dat de demarcatielijn op Java en Sumatra als wapenstilstandslijn werd bevestigd en dat de TNI-troepen die zich op beide eilanden in de door Nederland bezette gebieden bevonden, mèt hun wapens naar het territoir van de Republiek zouden worden geëvacueerd (daardoor zou, zo werd gehoopt, de rust in die bezette gebieden terugkeren); het politieke akkoord hield in zijn voornaamste deel in dat de overeenkomst van Linggadjati werd bevestigd, met dien verstande dat de Republiek (zij was in die overeenkomst erkend als uitoefenend het feitelijke gezag over Java en Sumatra) niet met name werd genoemd - voor haar was echter van belang dat in toegevoegde artikelen werd vastgesteld dat, als eenmaal een nader politiek akkoord tot stand was gekomen, de bevolking van Java en Sumatra zich binnen zes tot twaalf maanden, eventueel door middel van een volksstemming onder internationaal toezicht, zou kunnen uitspreken over de vraag of zij van 'de Republiek als een staat binnen de Verenigde Staten van Indonesië' deel wilde uitmaken; in de overgangstijd naar de vorming van die Verenigde Staten, die uiterlijk op I januari '49 haar beslag moest hebben 93

931 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

gekregen, zou Nederland de soevereiniteit over de gehele archipel uitoefenen - daar stond weer tegenover dat Nederland toezegde de blokkade van de Republiek te beëindigen en aan de op dat moment bestaande deelstaten geen nieuwe toe te voegen. Te voorzien viel dat zich bij de uitwerking van deze overeenkomst nieuwe moeilijkheden zouden voordoen - welnu, beide partijen kregen ook nog het recht om op voortzetting van de bemiddeling door de Commissie van Goede Diensten aan te dringen. Dat was weer minder gunstig voor Nederland: de Nederlandse regering zag die buitenlandse pottenkijkers het liefst zo spoedig mogelijk verdwijnen maar de regering van de Republiek deed dat niet - de internationalisatie van het conflict was immers in haar voordeel; wèl vroeg zij zich, nadat de overeenkomst door haar delegatie was aanvaard en ondertekend, af of die aanvaarding wellicht betekende dat de Republiek haar bestaande buitenlandse betrekkingen (zij was de facto erkend door de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Australië, Frankrijk en India en dejure door Egypte en enkele Arabische staten) moest afbreken en haar status als partij die, zoals in augustus '47 was geschied, zelf voor de Veiligheidsraad kon verschijnen, had verloren.

XCHet kostte het kabinet-Beel weinig moeite om met de 'Renville" overeenkomst akkoord te gaan - een als onbehoorlijk ervaren dreigement van het State Department dat niet-aanvaarding de aan Nederland en aan Indonesië te verlenen Marshall-hulp in gevaar kon brengen, was overbodig. Wèl werden reserves geuit - de belangrijkste was dat de Republiek pas zou worden toegelaten tot de Federale Interim-Regering, op welker vorming Nederland wilde toewerken, als eerst het in de overeenkomst bedoelde nadere politieke akkoord was gesloten.

XCDe moeilijkheden aan de zijde van de Republiek waren groter. Op het punt van haar internationale status wensten Soekarno en Hatta garanties. Die werden gegeven, toen de Commissie van Goede Diensten midden januari '48 in Kalioerang, een bergoord bij Djokjakarta, o.a. met Soekarno, Hatta en Sjarifoeddin sprak. Van Zeeland zei er dat de aanvaarding van de 'Renville' -overeenkornst niet van invloed was op 'the present status of the Republic, whatever it might be' - 'and you note', voegde Graham daaraan toe, 'that the Netherlands say one thing about your status and you say another. We don't have powers of arbitration as between the two claims. Whatever you now are, you are:" Het was onder verwijzing naar die, geheel buiten Nederland om, verstrekte toelichting dat de regering van de Republiek de 'Renville'-overeenkomst goedkeurde.

XC1 Aangehaald in Bank, p. 339. 93

932 [PDF]
DE 'RENVILLE' -OVEREENKOMST

XCDat die toelichting was gegeven en de Republiek zich er op beriep, bleek op 20 januari, drie dagen nadat de overeenkomst namens beide regeringen was ondertekend. Groot was de verontwaardiging aan Nederlandse kant - de zaak werd in dier voege gesust dat de Commissie van Goede Diensten aan de regering van de Republiek deed weten dat wat van Zeeland en Graham hadden gezegd, niet het officiële standpunt van de commissie was. Welnu, Soekarno, Hatta en Sjarifoeddin maakten zich over die uitleg geen zorgen - zij vertrouwden dat zij op de commissie een goede indruk hadden gemaakt en dat die indruk aan Washington zou worden doorgegeven. Inderdaad, Graham berichtte aan het State Depart ment dat zij en de anderen die hij had ontmoet, hem hadden getroffen als 'the rallying center of the largest, ablest and most dedicated single group of Indonesians:"; hij was voorts, schreef hij, tot de overtuiging gekomen dat vooral Soekarno en Hatta gematigde figuren waren die op economisch gebied met landen als de Verenigde Staten wensten samen te werken.

XCDe toezegging van de regering van de Republiek dat zij medewerking zou verlenen aan de evacuatie van haar troepen uit de door Nederland bezette delen van Java en Sumatra, leidde tot grote spanningen binnen haar legerleiding en bij de te evacueren militairen. Chef-staf Oerip Soemohardjo zag die evacuatie als zozeer in het voordeel van Nederland dat hij ontslag nam, en onder de te evacueren militairen waren er velen die er niets voor voelden, gebieden te ontruimen waar zij zich stevig in hadden genesteld, en aldus de niet tot de TNI behorende verzetsgroepen in de steek te laten. De autoriteiten in Djokjakarta gebruikten evenwel een argument dat indruk maakte: was niet eertijds de profeet Mohammed van Mekka naar Medina getrokken en was hij niet nadien naar Mekka teruggekeerd? Dat sprak velen aan. Aan de onzekerheid kwam een einde toen opperbevelhebber Soedirman, aan wiens strijdbaarheid door niemand werd getwijfeld, begin februari via Radio Djokjakarta het bevel gaf dat de evacuatie moest doorgaan.

XCDie evacuatie toonde aan dat bij de TNI-eenheden, die door talrijke Nederlandse militairen gezien waren als eigenmachtig optredende 'extremisten', ja 'terroristen', een goede discipline heerste. Toen eenmaal in

I A.v., p. 34 0.

933 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

overleg met de militaire waarnemers van de Commissie van Goede Diensten de nodige concentratiepunten en evacuatieroutes waren vastgesteld, kwamen de TNI'ers in groepen te voorschijn, 'niet', schrijft Heijboer, 'als 'bendes', zoals ze in de Nederlandse kranten waren genoemd, maar' (wij voegen in: veelal) 'als goed gedisciplineerde pelotons en compagnieën; blootsvoets vaak, maar met opgeheven hoofd en marcherend of het een parade was.' I Zij leverden hun wapens in (die werden afzonderlijk naar de Republiek vervoerd), klommen in gereedstaande vrachtauto's en treinen of scheepten zich in en bereikten zo de plaatsen waar zij door autoriteiten van de Republiek werden ontvangen en verwelkomd. Van niet zo weinigen trokken ook de vrouwen de kinderen naar de Republikeinse gebieden.

XCOp Sumatra, waar maar weinige Republikeinse militairen waren afgesneden, behoefden er slechts ruim vijfhonderd te worden geëvacueerd, op Java evenwel heel veel meer: ca. zesduizend uit Oost-Java, ca. drieduizend uit Midden-Java, meer dan twintigduizend uit West-Java. Die laatste groep sloot het gros van de Siliwangi-divisie in.

XCDe komst van die divisie was Soekarno en de zijnen welkom; hun aanvaarding van de 'Renville' -overeenkomst had namelijk tot een nieuwe politieke crisis in de Republiek geleid.

XCHet kabinet-Sjarifoeddin had voordien de steun gehad van de conservatieve Masjoemi en was gedoogd door de PNI - beide partijen nu (die zich, wij herinneren er aan, ook tegen het akkoord van Linggadjati hadden gekeerd) deden op 16 januari, daags voor de ondertekening van de 'Renville' -overeenkomst, weten dat zij geen enkele verantwoordelijkheid voor de uitvoering van die overeenkomst aanvaardden, tenzij zij een groot aantal ministersposten zouden krijgen. Er restte Sjarifoeddin slechts de steun van de linkse groeperingen, onder wie de communisten. Hij trad af. Hoe een nieuw kabinet te formeren? Pogingen om er een van nationale signatuur te vormen, mislukten - weer stelde Soekarno zijn persoonlijk prestige op het spel. Buiten de partijen om benoemde hij vice-president Hatta tot formateur en deze vormde in overleg met hem een nieuw kabinet dat, met alle vorige vergeleken, een behoudend karakter had - het is plausibel dat bij die formatie vooral rekening werd gehouden met Amerika's welwillendheid jegens de Republiek. In het nieuwe kabinet werden vertegenwoordigers van de Masjoemi, de PNI en de Partai Katolik Indonesia opgenomen alsmede een aantal partijloze

I Heijboer, p. 106.

934 [PDF]
EVACUATIE VAN DE 'TNI'

figuren, onder wie de Sultan van Djokjakarta, Hamengkoe Boewono IX. Het viel te verwachten dat die omzwaai enkele van de linkse partijen en met name de PKI (er was inmiddels een door haar gedomineerd Democratisch Volksfront opgericht) zou stimuleren tot revolutionaire actie - welnu, om deze te zijner tijd tegen te gaan werd de Siliwangi-divisie niet naar de demarcatielijn gedirigeerd maar in het hart van de Republiek, nl. in Soerakarta, in reserve gehouden. Dat die divisie, bestaande uit Soendanezen, in dat bij uitstek Javaanse gebied èn bij de burgers èn bij er gelegerde Javaanse 1NI-eenheden velerlei weerstanden wekte, deerde Soekarno en Hatta niet - voor hen was van primair belang dat zij een sterke en betrouwbare formatie in de nabijheid hadden waarop in geval van nood een beroep kon worden gedaan.

XCNog in een tweede opzicht was de komst van de Siliwangi-divisie van belang. Haar bevelhebber, kolonel Nasoetion, had de tactische aanwijzingen die vóór de Eerste Politionele Actie van Soedirman en zijn chef-staf Oerip Soemohardjo waren uitgegaan, afgekeurd - inderdaad, in de open strijd hadden de 1NI-eenheden zich niet kunnen handhaven, in de guerrilla daarentegen wèl. Nasoetion had gelijk gehad. Hij werd de opvolger van Oerip Soemohardjo en kreeg nu voor zijn denkbeelden de steun zowel van Hatta (die behalve minister-president minister van defensie was geworden) als van opperbevelhebber Soedirman.

XCNasoetion was van mening dat het samenvoegen van de vroegere TRI en de pemoeda-eenheden, waartoe in mei '47 was besloten, geen succes was geworden: de 1NI had maar een beperkte hoeveelheid wapens, er waren veel te veel militairen en doordat het er zovelen waren, was hun oefening verwaarloosd en waren de bestaande formaties niet mobiel genoeg. In plaats van zes divisies moesten er vier komen met tezamen ca. zestigduizend militairen: drie divisies bij de demarcatielijn en de Siliwangi-divisie in reserve. Van alle vier moesten de training en de mobiliteit worden verbeterd en wat er aan wapens was moest zorgvuldig worden verdeeld. Bij de Siliwangi-divisie diende een ieder over een vuurwapen te beschikken - bij de overige drie was dat niet mogelijk: slechts één op de drie militairen zou een vuurwapen krijgen. Deze rationalisatie-voorstellen betekenden dat het totale aantal 1NI-militairen ongeveer werd gehalveerd (óók dat diegenen die de 1NI zouden verlaten en die in een algemene reserve zouden worden ondergebracht, geen rantsoenen en geen soldij meer zouden krijgen), dat vele oud-pemoeda's hun vuurwapen moesten afstaan en dat twee divisies werden opgeheven.

XCInderdaad, de vier divisies werden gevormd en er werd begonnen aan het uitdunnen van de rijen van de 1NI. Dat lukte maar ten dele. Volledig

935 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

succes was daarentegen aan een ander denkbeeld van Nasoetion beschoren. Hij had op West-Java ervaren, van hoe vitaal belang de band was tussen de guerrilla-eenheden en de bevolking van de streek waar zij van hun schuilplaatsen uit tot actie waren overgegaan - nu droeg hij er zorg voor dat er in de Republiek een netwerk kwam van territoriale commando's en subcommando's die nauw samenwerkten met het burgerlijk bestuur en elk gingen zorgdragen voor hun eigen onderdeel van de drie 'front' -divisies. Elk regentschap kreeg een 'eigen' brigade, elke groep dessa's een 'eigen' compagnie. Daardoor werd niet alleen de materiële verzorging der militairen verbeterd maar werd ook, voor het geval Nederland het resterende territoir van de Republiek zou aanvallen en bezetten (Soedirman en Nasoetion hielden dat beiden voor waarschijnlijk), de basis gelegd voor de transformatie van het geregelde leger tot een geheel van guerrilla-eenheden.

XCWat uit deze militaire en organisatorische maatregelen vooral bleek was de wil om de strijd voort te zetten. Inderdaad, na 'Renville' bleef de Republikeinse conceptie even tegengesteld aan de Nederlandse als zij na Linggadjati was geweest. Beide regeringen kwamen in woorden voor hetzelfde einddoelop: de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië, maar die identiteit verhulde slechts het fundamentele conflict. Nederland wenste dat in de overgangstijd naar die vorming de macht in handen zou zijn van een Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon en dat de Republiek niet méér zou worden dan een, zij het belangrijke, deelstaat en de Republiek wenste een Verenigde Staten van Indonesië waarin zij het voor het zeggen zou hebben.

XCDe besprekingen tussen de delegaties van Nederland en van de Republiek die, onder toezicht van de Commissie van Goede Diensten, na de 'Renville' -overeenkomst wetden voortgezet, waren een voortdurende botsing tussen die twee concepties. De Republikeinse delegatie sprak er zich niet steeds duidelijk over haar opvattingen uit (er was haar veel aan gelegen, niet de indruk te wekken dat ook zij een akkoord in de weg stond) maar wat haar regering dacht, bleef voor de Nederlandse autoriteiten niet verborgen. In februari '48 bleek uit buitgemaakte pamfletten dat de Republiek in de 'Renville'-overeenkomst de volksstemming alleen maar had aanvaard omdat zij erop vertrouwde deze te zullen winnen, en

936 [PDF]
BELEID VAN DE REPUBLIEK

in maart werd in Soerabaja een Indonesiër uit Bandjermasin gearresteerd die een geheime boodschap bij zich had, bestemd voor de secretaris van de raad van de Borneose sub-deelstaat Groot-Dajak.' Het stuk droeg als titel: 'Het bereiken van de onafhankelijkheid langs de weg van samenwerking met de Nederlanders', en kwam, aldus de samenvatting, op het volgende neer:

XC'Onder druk van de ... internationale politieke situatie zijn wij genoodzaakt een andere koers te volgen en een andere tactiek toe te passen. Ofschoon wij vasthouden aan ons eenheidsideaal, hebben wij de 'Renville' -principes aanvaard, omdat dit de snelste weg is om ons primaire doel: 'volledige onafhankelijkheid', te bereiken. Het eenheidsideaal kan gemakkelijker bereikt worden wanneer ons vaderland eerst de volledige onafhankelijkheid verkregen heeft. Dit is slechts een kwestie van tijd. Wij moeten strijden voor een Verenigde Staten van Indonesië met drie deelstaten: de Republiek, Borneo en Oost-Indonesië. Meer deelstaten betekent verzwakking van de Verenigde Staten van Indonesië. De Republiek moet een bijzondere positie en een bijzondere macht in die Verenigde Staten krijgen, Borneo en Oost-Indonesië moeten onderling in positie en niveau gelijkwaardig zijn. Met het oog op de totstandkoming van de Verenigde Staten van Indonesië op 1 januari 1949 is het nodig dat de staat Borneo nog dit jaar wordt gevormd. Daarom zal de bevolking van Borneo er goed aan doen, de richtlijnen der Nederlanders 'voorlopig te accepteren"

XCzo had de Republiek zelf Oost-Indonesië geaccepteerd en zo ook liet zij de president van haar Raad van State de functie van president van de deelstaat West-Java aanvaarden - zèlf evenwel weigerde zij, zich in de Nederlandse concepties te schikken. Binnenskamers zei Soekarno dat in alle duidelijkheid eind maart '48, toen onder zijn leiding een (door grote verdeeldheid gekenmerkte) gemeenschappelijke bespreking plaatsvond van het kabinet en de delegatie die met Nederland onderhandelde - een bespreking waarvan het verslag aan het Nederlandse gouvernement bekend werd." 'De Nederlanders', had Soekarno gezegd, 'maken voortdurend propaganda voor samenwerking met het Indonesische volk bij de Z.g. wederopbouw van Indonesië. Intussen bidden wij in het diepst van ons hart, dat het spaak loopt met alles wat de Blanda's doen.' Een delegatielid had toen gezegd: 'Maar wij hebben al een overeenkomst met de Hollanders ondertekend om samen te werken ter verbetering van de

1 Tekst in 'Overzicht Borneo over de periode januari-mei 1948' (28 mei 1948), dl. XIII, p. 789 e.v. 2 Hoe het gouvernement dit verslag (tekst d.d. 29 maart 1948: a.v., p. 308 e.v.) bemachtigd heeft, weten wij niet.

937 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

toestand!' (die overeenkomst was op verzoek van de Commissie van Goede Diensten tot stand gekomen). Soekarno had geantwoord: 'Eerst als de Verenigde Staten van Indonesië zijn gesticht, mogen wij de wederopbouwondersteunen, maar niet binnen de Nederlandse InterimRegering' - daarmee bedoelde hij de Voorlopige Federale Regering.

XCDe voortgezette botsing der concepties betekende dat de worsteling met de Republiek werd voortgezet.

XCIn strijd met de bepalingen van de 'Renville' -overeenkomst richtte het Nederlandse gouvernement de ene nieuwe deelstaat na de andere op en handhaafde het de blokkade die dan wel niet, zoals admiraal Pinke gewenst had, de Republiek 'wurgde' maar er wel grote nood deed ontstaan. De Republiek van haar kant gaf opdracht, het verzet in de gebieden onder Nederlands gezag te versterken. Na de evacuatie van de Republikeinse troepen was het er rustiger geworden, zij het dat op West-Java de eenheden van de Daroe! Islam in actie bleven - haar leiders gingen er in mei '48 zelfs toe over om in de gebieden van Banjoemas, Garoet en Tasikmalaja (zie kaart V op de pag.'s 8so-8S!) een eigen staat op te richten: de Negara Islam Indonesia, de Indonesische Islamietische staat. Van Nederlandse controle was voorts in het westen van West-Java, het traditioneel roerige Bantam (de Eerste Politionele Actie had er zich niet toe uitgestrekt), geen sprake - in andere delen van W est-Java gingen vooral verzetsgroepen die uit oud-leden van het door de Japanners opgerichte Islamietische hulpkorps, de Hizboellah, bestonden, tot aanvallen over. 'Voor de over het land verstrooide Nederlandse militairen leek daarmee', schrijft Heijboer,

XC'de hele ellende weer opnieuw te beginnen. Opnieuw werden posten overvallen, konvooien beschoten, bruggen vernield en patrouilles in hinderlagen gelokt - opnieuw vielen er doden aan Nederlandse kant ... En bovendien: het blééf niet bij de Hizboellahs, want rond juni 1948 werd duidelijk dat er zo hier en daar ook weer eenheden van de INI in het door de Nederlanders bezette gebied opereerden"

XCI Heijboer, p.

938 [PDF]
DE 'HIZBOELLAH' WORDT ACTIEF

dat was vooral op West-Java het geval. Van maart tot juni '48 wisten de Nederlandse troepen op Java en Sumatra samen ruim achttienhonderd van die infiltranten op te pakken maar de officiële schatting was dat minstens vierduizend door de mazen van het net waren geglipt. Het 'Politiek verslag' van de Recomba van Midden-Java over de maand juni I gaf een duidelijk beeld van de structuur van het anti-Nederlandse verzet: er waren groepen die louter mondelinge propaganda maakten voor de Republiek, andere die zich met liquidaties en ontvoeringen belastten, weer andere die geschreven of gedrukte pamfletten verspreidden - 'bij vele intellectuelen en vooral half-intellectuelen spreekt', aldus de Recomba, 'deze offensieve tactiek tot de verbeelding. Deze mensen worden door de durf van de Republiek gefascineerd.'

XCZo was het in juni, maar in de maanden die volgden breidde de in dienst van de Republiek bedreven geheime activiteit zich nog uit. In oktober-november was de officiële schatting dat er in de op papier door Nederland beheerste gebieden omstreeks elfduizend guerrilla-strijders in actie waren; en deden zich toen per week ca. 250 bestandschendingen voor.

XCDe met het gouvernement samenwerkende Indonesische bestuursambtenaren kregen de gevolgen van dit alles te merken: er werden er in de periode eind augustus-midden december '48 op Java omstreeks vierhonderd gedood - hoevelen er toen ontvoerd werden, is niet bekend. Van diegenen die hun werk voortzetten, stelden velen zich steeds weerstrevender op. Het Binnenlands Bestuur ondervond daar grote moeilijkheden van, trouwens: ook de druk op de Nederlandse troepen werd steeds groter. Hun verzorging ging door onvoldoende aanvoer uit Nederland maar ook als gevolg van de voortdurende wegonderbrekingen en overvallen op convooien lacunes vertonen; 'vooral de bataljons die wat 'achteraf lagen, hadden', aldus Heijboer, 'aan alles gebrek. Sokken, sigaretten, verse groenten, postpapier, banden en drijfriemen voor de trucks, bogey-wielen en track-pennen voor de carriers- ze waren er niet of in veel te geringe hoeveelheden."

XC'De toestand is onhoudbaar', had Drees begin januari genoteerd - dat werd hij, de 'Renville'-overeenkomst en de aanwezigheid van de Commissie van Goede Diensten ten spijt, in de tweede helft van '48 opnieuw.

I Tekst: dl. XIV, no. 152. 2 Heijboer, p. II5.

939 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCNa de 'Renville'-overeenkomst, door haar als een opmerkelijk succes beschouwd, kreeg de Commissie van Goede Diensten een andere persoonlijke samenstelling. De Amerikaan Graham werd vervangen door de vooroorlogse Amerikaanse consul-generaal in Batavia, Court Dubois, de Australiër Kirby door een jeugdige diplomaat, Thomas K Critchley, de Belg van Zeeland door een hoofdambtenaar, Raymond Herremans. Dubois, die het vooroorlogse Indië goed had gekend, had aanvankelijk veel sympathie voor het Nederlandse standpunt, maar nadat hij in het gezelschap van Soekarno en Hatta drie dagen lang in de Republiek had rondgereisd, bleek hij de visie van zijn voorganger te delen en het gevolg was dat van Mook en de leden van de Nederlandse onderhandelingsdelegatie spoedig geen goed woord voor hem over hadden: van Mook noemde hem jegens van Vredenburch 'dom en koppig: ik zou haast zeggen in het overgangsstadium naar een rustige seniliteit" ('niet in staat te formuleren', vond van Vredenburch") - trouwens, het oordeelover Herremans was niet gunstiger: 'een klein manneke'.' Critchley was de enige aan wie althans intelligentie werd toegeschreven maar hij was dan weer van het 'eenzijdige type'.' Uitlatingen als deze waren het welke Boon, die in Den Haag van Vredenburch als chef politieke zaken van Buitenlandse Zaken had opgevolgd, in een brief aan van Mook deden constateren dat Nederland erin was geslaagd om van elke met zorg uitgekozen buitenlander in Batavia binnen zes maanden 'een geslagen vijand' te maken."

XCHeeft het zin, ook maar in hoofdlijnen weer te geven wat zich van februari '48 af onder toezicht van de nieuwe Commissie van Goede Diensten op de 'Renville' heeft afgespeeld? Wij menen van niet. Slechts enkele punten verdienen vermelding.

XCIn de eerste plaats dat, aangezien het wenselijk was om 'de Kroon' die het hoofd zou worden van de Nederlands-Indonesische Unie, als begrip in de Indonesische werkelijkheid te introduceren, van Vredenburch, die ondervoorzitter bleef van de Nederlandse delegatie, en Neher in maart een toegevoegde status kregen: Gedelegeerde van de Kroon. Er ging

I Brief, 26 juni 1948, van van Vredenburch aan Beel, aangehaald in Gase, p. 66. 2 Brief, 7 juni 1948, a.v., dL XIV, no. 13. 3 Brief, 26 juni 1948, van van Vredenburch aan Beel, aangehaald in Gase, p. 66. 4 Brief, 24 mei 1948, van Neher aan Beel, a.v. 5 Brief, 5 juli 1948, van H. N. Boon aan van Mook, a.v.

940 [PDF]
NIEUWE BEMIDDELAARS

overigens van de inschikkelijke Neher (gehandhaafd, zo veronderstellen wij, om de Partij van de Arbeid een representant te geven bij het hoogste beraad ter plaatse) niet veel uit! en van Vredenburch, die het tegendeel van inschikkelijk was, die de Republiek bleef zien als 'een dictatuur van Japans maaksel' en die er in slaagde, nagenoeg iedereen tegen zich in te nemen, besloot in mei een benoeming tot administrateur van de internationale zone van Tanger (bij de Straat van Gibraltar) te aanvaarden - een ambt dat enkele maanden later zou openvallen en dat hem, zo schreef hij aan van Kleffens, nu Nederlands ambassadeur te Washington,2 'bij uitstek geschikt' leek 'om een in de dienst vroegtijdig versleten en vergrijsd ambtenaar gelegenheid te geven op adem te komen.' Ironie sprak hier uit, maar ook verbittering.'

XCIn de tweede plaats noteren wij dat uit door de Nefis gedecodeerde telegrammen bleek dat de regering van de Republiek sinds de 'Renvilles ' overeenkomst trachtte door verscheidene Oosteuropese en LatijnsAmerikaanse staten erkend te worden, en dat Radio Moskou eind mei '48 bekendmaakte dat de Sowjet-Unie en de Republiek consuls zouden gaan uitwisselen - woedende Nederlandse protesten hadden slechts een mededeling van minister-president Hatta als resultaat, inhoudend dat het consulaire verdrag met de Sowjet-Unie voorlopig niet ter goedkeuring aan het Knip zou worden voorgelegd.

XCJuni '48 bracht een nieuwe schok. Het Amerikaanse lid van de Commissie van Goede Diensten, Dubois, was tijdens zijn zojuist vermeld bezoek aan de Republiek zozeer onder de indruk gekomen van haar

1 Den Haag beschouwde hem als Wij citeren Gase: 'In 1948 stuurde Neher brieven aan Beel met in totaal 174 pagina's getypte tekst. Hij kreeg 3 brieven terug, totaal8 pagina's tekst bevattend. Van zijn partijgenoot Jonkman kreeg hij nooit antwoord.' (a.v., p. En dat liet hij zich welgevallen! 2 Brief, 12 mei 1948, van van Vredenburch aan van Kleffens, dl. XIII, p. e.v. 'Alvorens zijn positie in Tanger te aanvaarden bezocht van Vredenburch in juli Nederland. Boon, zijn opvolger bij Buitenlandse Zaken, gaf zijn opinies aldus weer: 'Herremans was goed willend, maar eigenlijk een volmaakte imbeciel, Neher, voor wie hij bij zijn vorige bezoek geen goed woord over had, toekomstig minister van Overzeese Gebiedsdelen' (Neher was dus naar de opinies van van Vredenburch omgezwaaid). 'De Amerikanen' (Dubois en de Amerikaanse stafleden van de Commissie van Goede Diensten en van de consulaire commissie) 'verliederlijkt en aan de vrouwen. De Australiër' (Critchley) 'onbetrouwbaar. De staf van de CGD: half communistisch en zeer gevaarlijk. Spoor is de held, de vertegenwoordiger van Nederland. Van Mook: uiteindelijk onbetrouw baar ... Hij moet onverwijld vervangen worden omdat hij uiteindelijk ons altijd weer wil verkopen aan de Republiek.' (Wiebes en Zeeman: p. I2I (8 juli I948)).

941 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

vitalite.ilJ;ktt hij in een memorandum voorstelde dat in de overgangstijd de bevoegdheden van de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon tot een minimum zouden worden beperkt, dat de TN! zou worden omgezet in een federaal leger, dat in heel Indonesië binnen drie maanden verkiezingen zouden worden gehouden voor een Voorlopig Parlement, dat vervolgens een Voorlopige Federale Regering zou worden gevormd en dat het Voorlopige Parlement zou kunnen besluiten tot de oprichting van een de gehele archipelomvattende Republiek Indonesië - precies wat de geamputeerde Republiek wenste! Dat memorandum werd door de Australiër Critchley geheelonderschreven, met Herremans' afwijkende opinie werd in strijd met de geldende regels geen rekening gehouden en eveneens in strijd met die regels werd het stuk zonder vooroverleg aan van Mook en Hatta aangeboden. Binnenskamers kwam het tot felle Nederlandse protesten - Dubois raakte overspannen en werd naar Washington teruggeroepen. Zijn opvolger, Merle Cochran, voordien inspecteur van de Amerikaanse buitenlandse dienst, bleek overigens in dezelfde richting te denken en toen deze een nieuw memorandum had opgesteld dat niet wezenlijk van dat van Dubois en Critchley verschilde, zei Secretary oj State Marshall dat hij het met dat nieuwe memorandum geheel eens was.

XCDit alles betekende dat Nederland, wilde het zijn conceptie verwezenlijken, van de Commissie van Goede Diensten maar ook van de Amerikaanse regering niets meer te verwachten had. Omgekeerd mocht de regering van de Republiek vertrouwen dat zij, als het tot een nieuwe crisis kwam, door Washington niet in de steek zou worden gelaten.

XCOpnieuw stond Nederland voor een uiterst moeilijke beslissing: toegeven aan de Republiek of volharden in de eigen conceptie.

XCVoor toegeven voelden slechts zeer weinigen. Dat zou, zo werd gemeend, betekenen dat alle offers vergeefs waren gebracht, dat de Indische Nederlanders en de Ambonnezen in de steek zouden worden gelaten, dat Nederland zou afzakken tot de rang van een land als Denemarken, dat de gehele economische toekomst hoogst onzeker werd - ondenkbaar dit alles! Alle ministers van het kabinet-Beel en, op enkele PvdA'ers na, de fracties van de twee regeringspartijen stonden op het standpunt dat het de taak, ja de historische opdracht van Nederland was om op de vorming van een volgens zijn denkbeelden gevormde Verenigde Staten van Indonesië toe te werken. De keuze waar allen die politieke verantwoordelijkheid droegen, midden '48 voor meenden te staan was dan ook niet of men aan de Repu bliek zou toegeven maar welke weg er bewandeld moest worden om haar in het gareel te krijgen 94

942 [PDF]
MARSHALL STEUNT DE REPUBLIEK

- 'goedschiks of kwaadschiks', zoals minister-president Beel in januari al had gezegd voor de Medanse zender. 'Goedschiks' betekende voortzetting van onderhandelingen - daar viel nauwelijks iets van te verwachten. 'Kwaadschiks' betekende een Tweede Politionele Actie.

XCMaar hoe kon de Partij van de Arbeid die het met de Eerste al zo moeilijk had gehad en namens welke Drees op het beslissende moment de opmars naar Djokjakarta had tegengehouden, daar voor gewonnen worden?

XCKwamen de Verenigde Staten van Indonesië en kwam de NederlandsIndonesische Unie tot stand, dan was wijziging van de Grondwet noodzakelijk. Om die wijziging mogelijk te maken waren algemene verkiezingen nodig. Zij vonden plaats op 7 juli '48 en er namen twee nieuwe partijen aan deel: de Katholiek-Nationale Partij en de, uit de Partij van de Vrijheid voortgekomen, Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, de VVD.

XCDe Katholiek-Nationale Partij had als lijsttrekker de belangrijkste katholieke voorman van het Comité Rijkseenheid, Welter. Hij had een plaats kunnen krijgen op de kandidatenlijst van de KVP maar dan had hij zich van dat comité moeten distantiëren - dat had hij geweigerd. Gerbrandy, voorzitter van het comité, had met de ARP, die zich immers tegen het regeringsbeleid keerde, geen programmatische moeilijkheden gehad maar wel persoonlijke. De partijleiding, hem kennend als een eigenzinnig man, had zich niet ingespannen om hem op de kandidatenlijst te plaatsen maar door de actie van een groep leden kwam hij bij de stemming voor de groslijst als vierde uit de bus; hem werd toen door het bestuur de derde plaats gegund.

XCWat de VVD betreft: Oud die zich in de Partij van de Arbeid in het geheel niet thuis had gevoeld, had begin oktober '47 als PvdA-lid bedankt en was in overleg getreden met Stikker die, zoals in hoofdstuk 2 beschreven, begin '46 de Partij van de Vrijheid had opgericht. Hieruit was voortgevloeid dat met actieve steun van de Bond van Jong-Liberalen (die na de opheffing van de Liberale Staatspartij was blijven bestaan) eind januari '48 de Volkspartij voor Vrijheid en Demoeratie was opgericht - Oud had die naam bedacht. Dank zij de giften van tientallen, vooral

943 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

tegen de PvdA gekante grote ondernemingen 1 kon de nieuwe partij een intensieve verkiezingscampagne voeren die inspeelde op de bij velen bestaande wrevel wegens het feit dat, ondanks het grote succes dat, zo leek het, door de Eerste Politionele Actie was geboekt, nog steeds van herstel van het Nederlandse gezag in Indië geen sprake was. 'Hebt u er ook genoeg van?' en 'Het roer moet om!' waren de voornaamste leuzen die door de VVD werden gebruikt. Met effect! Terwijl de Partij van de Vrijheid in '46 op zes Kamerzetels was blijven steken, verkreeg de VVD er acht. De KVP, gesteund door een oproep van het Episcopaat aan alle katholieken om deze partij trouw te blijven, handhaafde haar twee-endertig zetels. Welters KNP kreeg er één. De CHU klom van acht naar negen zetels, de ARP en de Staatkundig Gereformeerde Partij bleven gelijk met respectievelijk dertien en twee zetels. Verlies was er voor de PvdA die van negen-en-twintig tot zeven-en-twintig en voor de CPN die van tien tot acht zetels daalde.

XCDe verkiezingsuitslag kwam neer op een duidelijke, zij het niet excessieve opschuiving naar rechts - een feit waarmee de KVP-Ieiding terdege rekening wenste te houden.

XCVoor partijleider Romme stonden twee dingen vast: ten eerste dat terwille van de rust aan het binnenlandse front de samenwerking met de PvdA zo enigszins mogelijk moest worden bestendigd, ten tweede dat het voor wat in Indonesië tot stand moest worden gebracht (een 'duurzame N ederlands- Indonesische Unie onder reëel korrinklij k gezag', aldus het verkiezingsprogram van de KVP) noodzakelijk was dat het nieuwe kabinet een bredere basis kreeg dan het kabinet-Beel waarin slechts de KVP en de PvdA vertegenwoordigd waren geweest. Twee partijen waren er die, meende Romme, hun bijdrage aan die verbreding konden bieden: de VVD en de CHU. Een op KVP, PvdA, VVD en CHU steunend kabinet zou in de Tweede Kamer over vier-en-zeventig van de honderd stemmen beschikken: ruim voldoende voor de Grondwetswijziging welke door de vorming van de Nederlands-Indonesische Unie zou worden gevergd.

XCAls van essentieel belang zag Romme het voorts dat, als de Republiek zich niet schikte, een Tweede Politionele Actie zou worden uitgevoerd. Beel dacht er net zo over.

1 Zij brachten ca. f 340000 bijeen - tot de grootste geldgevers behoorden Heineken en de Nederlandse Handelmaatschappij die elk £10000 en de Rotterdamse Droog dokmaatschappij en Wilton-Fijenoord die elk f 9000 schonken. Van Philips werd geen gift ontvangen - Stikker, die de gelden bijeenbracht, veronderstelde dat hij door de leiding van dat concern als te vooruitstrevend werd beschouwd.

944 [PDF]
ROMME OPNIEUW IN BATAVIA

XCRomme had begin '47 een eerste bezoek aan Indonesië gebracht - in juni '48 kwam het tot zijn tweede.

XCEerder maakten wij er melding van dat het kabinet-Beel, beseffend dat het Indische vraagstuk van primair belang was, bevorderd had dat uit de leden van de Tweede en Eerste Kamer een groep was gevormd waarmee regelmatig overleg was gepleegd over het regeringsbeleid, zulks ook als aanloop tot het wetsontwerp inzake Indonesië in de overgangstijd. In die groep had de oppositie drie vertegenwoordigers: Meyerink (ARP), Tilanus (CHU) en Stikker (Partij van de Vrijheid) en de PvdA en de KVP hadden er elk ook drie: de PvdA van der Goes van Naters, voorzitter van haar Tweede Kamer-fractie, Joekes en oud-minister Logemann, de KVP Romme, Kerstens (wiens positie verzwakt was') en een jeugdig Tweede Kamerlid, mr. E. M. J. A. Sassen, die tijdens de bezetting een van de voormannen van de Nederlandse Unie was geweest - hij was geen voorstander van een 'zware' Unie maar stond wèl op het standpunt dat de Republiek zich in een door Nederland te scheppen nieuw staatkundig geheel moest invoegen.

XCEen aantal van deze Negenmannen nu vloog in juni naar Batavia, onder hen Romme. Hij constateerde er dat zijn toekomstideaal niet bijster aansloeg bij de vertegenwoordigers van de deelstaten met wie hij sprak - zij wensten een Unie van twee onafhankelijke staten, hij een 'zware Unie' (een 'Unie onder reëel koninklijk gezag'). In zijn notities over het met die vertegenwoordigers gevoerd gesprek kwam te staan: 'Uw ideaal: vrijheid; ons ideaal: verbinding blank en bruin; ons beider praktisch belang: in de wereldpolitiek iets betekenen' (het 'imperiurri'I)." Hoe kon de Republiek in die Unie worden ingevoegd? Niet goedschiks? Dan kwaadschiks. Hij kwam tot de conclusie dat de Zeven december-divisie voorlopig niet gerepatrieerd moest worden, vernam dat Spoor en Pinke een Tweede Politionele Actie als onontkoombaar zagen en dat van Mook daar, zij het met reserves, ook voor geporteerd raakte en nam, aldus Bank, 'deze militaire optie als slotindruk mee naar huis." Maar er was nog een tweede slotindruk: terwijl de impuls om de Nederlands-Indonesische Unie tot een levend geheel te maken dat 'in de wereldpolitiek iets betekenen' zou, kennelijk van Nederland moest uitgaan, ging Romme

I Onder zijn hoofdredactie had het dagblad zich met overtuiging achter het akkoord van Linggadjati geschaard. Dat had het blad talrijke abonnees gekost en vervolgens was Kerstens ontslagen. Daarbij had evenwelook een rol gespeeld dat hij in toenemende mate alcoholist was geworden. 2 Aangehaald in Bank, p. 360. 3 A.v.

945 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

van Mook sterker dan ooit als een figuur zien die niet in Nederland maar in Indië geworteld was en in wiens denken dat Indië waarin hij was opgegroeid, centraal stond - konden aan zo iemand, die bovendien zozeer geneigd was zich van Den Haag weinig aan te trekken, de leiding in de overgangsperiode en de eerste vormgeving van de Unie worden toevertrouwd? Romme meende van niet; zijn conclusie was dat van Mook moest verdwijnen en dat diens plaats door Beel moest worden mgenomen.

XCDe op de verkiezingen van 7 juli volgende kabinetsformatie nam een maand in beslag - het lijkt ons niet nodig, alle verwikkelingen te schetsen waarmee zij gepaard ging. Relevant voor ons is in de eerste plaats dat Beel (die zich tijdens de verkiezingscampagne keer op keer tegen een Tweede Politionele Actie had uitgesproken") in zijn eerste en tweede formatiepoging (beide mislukten) met een concept-regeringsprogram werkte in welks Indische paragraaf o.m. stond dat het ambt van (luitenant- )gouvemeur-generaal zou worden opgeheven en vervangen door dat van een of meer Gedelegeerden van de Kroon en dat de 'duurzame Nederlands-Indonesische Unie' een op een Rondetafel-conferentie vast te stellen Uniestatuut zou kennen, maar er kwam ook deze veelzeggende passage in":

XC'Ongeacht de houding der Republiek zal met de staatkundige hervorming onverzwakt worden doorgegaan. Bij niet-inachtneming van het bestand of bijaldien veiligstelling en handhaving van orde en rust, hetzij buiten, hetzij binnen het gebied der Republiek dit vorderen, zullen de daartoe geëigende maatregelen, en derhalve in uiterste noodzaak ook het middel der Politionele Actie, moeten worden gehanteerd.'

XCDie passage was Drees iets te voortvarend. In het regeringsprogram dat voor het nieuwe, door Kamervoorzitter van Schaik gevormde kabinet ging gelden, stond in de betrokken paragraaf' (afgezien van wat er in

I Hij had o.m. gezegd, 'dat een krachtig optreden vermoedelijk wel een éclatant succes zou kunnen opleveren, maar dit succes zou zeer kortstondig zijn. Na korte tijd zou de overweldiging tot gewelddadig verzet leiden en dan' (dat had hij met speciale nadruk naar voren gebracht) 'zou de breuk definitief zijn.' (aangehaald in Case, P.79). 2 Tekst in dJ. XIV, noot 15 bij doe. j r r. l Tekst: a.v., p. 485 e.v.

946 [PDF]
FORMATIE VAN HET KABINET DREES/VAN SCHAlK

werd opgemerkt over de (luitenant-)gouverneur-generaal, de Gedelegeerden van de Kroon, de Unie en het Uniestatuut) dat de regering het overleg met de Republiek zou voortzetten 'teneinde ook haar te zien opgaan' in de volgens Nederlands denkbeelden te vormen Unie - voortzetten evenwel

XC'met dien verstande dat van haar moet worden verlangd een duidelijke bereidheid, op basis der 'Renville'-beginselen mee te werken ... Het veiligstellen en handhaven van orde en rust, zo buiten als uiteindelijk binnen het door de Republiek gecontroleerde gebied, is dure plicht van elke regering, zowel dus van de Federale Interim-Regering als van de Nederlandse regering op grond van Nederlands soevereiniteit gedurende de overgangstijd.'

XCDe woorden 'het middel der Politionele Actie' waren dus geschrapt, maar de KVP had bereikt dat van de drie partners in de nieuwe regering (PvdA, CHU en VVD) ook de PvdA een doelstelling had aanvaard, waarvan, als de Republiek halsstarrig bleef, een Tweede Politionele Actie de logische eonsequentie zou zijn.

XCTwee nieuwe regeringspartners dus: CHU en VVD - de VVD van 'het roer moet om!' De PvdA had het er moeilijk mee. Evenwel: voor de keuze gesteld om in de regering te blijven en aldus belangrijke onderdelen van haar binnenlandse program te verwezenlijken dan wel om in de oppositie te gaan, koos zij het eerste. Formateur van Schaik bood haar, een denkbeeld van Romme overnemend, het minister-presidentschap aan - van Schaik zou vice-minister-president worden. Een sluwaanbod! Zou het nieuwe kabinet tot een Tweede Politionele Actie besluiten, dan zou het een kabinet zijn, gepresideerd door Drees die vooralook door wat hij als minister van sociale zaken sinds '45 had gepresteerd, binnen zijn partij een haast onaantastbare positie had opgebouwd. Natuurlijk, het stond in juli-augustus '48 niet vast dat hij, kwam het in Indië tot een verdere verscherping der verhoudingen, zulk een Tweede Politionele Actie zou aanvaarden - in elk geval was ook hij gebonden aan het regeringsakkoord.

XCHet nieuwe kabinet (het kabinet-Drees/van Schaik') telde, ministerpresident en vice-minister-president inbegrepen, veertien ministers: zes KVP'ers, vijf PvdA'ers, één VVD'er, één CHU'er en één partijloze: L. Götzen, die in Batavia hoofd van het departement van financiën was geweest, sinds enige tijd was toegevoegd aan Overzeese Gebiedsdelen

I Zie voor de samenstelling Bijlage I achter in dit deel.

947 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

en nu als minister zonder portefeuille belast werd met de voorbereiding van het Uniestatuut. Bij Buitenlandse Zaken was van Boetzelaer die in augustus '47 tijdens de crisis inzake een eventuele opmars naar Djokjakarta met de PvdA-ministers had meegestemd, verdwenen - Stikker was zijn opvolger geworden en hij had op dat moment geen enkele consideratie met de Republiek.' Van de PvdA-ministers waren er twee: Vos en Jonkman, terzijde geschroven - Vos vanwege zijn aarzelingen ten tijde van de Eerste Politionele Actie (Romme wenste voor een mogelijke tweede een homogeen kabinet), Jonkman omdat Romme bepaald een KVP'er wilde als minister van overzeese gebiedsdelen; de functie viel aan Sassen toe. Dat betekende dat de PvdA-ministers geen directe toegang meer hadden tot de brief- en de telegramwisseling met Batavia (Drees zou als minister-president wel de belangrijkste stukken te zien krijgen). Brief- en telegramwisseling met wie? Met Beel. Deze die zich als minister-president ruim twee jaar lang intensief met de Indonesische kwestie had beziggehouden, zou nu als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon (de enige!) naar Batavia gaan - hij brandde van begeerte om daar onder zijn gedecideerde leiding de Verenigde Staten van Indonesië, deel van de duurzame Unie, van de grond te krijgen; dat daartoe 'in uiterste noodzaak ook het middel der Politionele Actie (moest) worden gehanteerd', leed voor hem, al zijn toezeggingen tijdens de verkiezingscampagne ten spijt, geen enkele twijfel, evenmin als voor Romme. Bezwaren van buitenlands-politieke aard telden niet mee - Nederland moest doorzetten.

XCAls luitenant-gouverneur-generaal, vervolgens als minister in Gerbrandy's tweede kabinet en daarna weer als luitenant-gouverneur-generaalnement moeten worden gespeeld.' (Wiebes en Zeeman: Indonesische dagboeknotities van dr. H. N. Boon, p. I29 (25 aug.

I Hij sprak met Boon eind augustus over de Federale Interim-Regering. 'Daarnaast zal', zo legde Boon zijn uitlatingen vast, 'het spel met de Republiek tot het einde toe moeten worden afgespeeld via de Commissie van Goede Diensten ... , maar met déze tendens dat wij net iets te weinig bieden om de Republiek te doen toehappen, omdat naar Stikkers overtuiging een regeren met de Republiek samen een volslagen onmo gelijkheid is en zal leiden tot een domineren van de Interim-Regering door de Republiek'; dat 'spel met de Commissie van Goede Diensten' zou 'met groot raffi

948 [PDF]
BEEL VERVANGT VAN MOOK

had van Mook in de zomer van '48 zes-en-een-half zware jaren lang onafgebroken de directe leiding gehad in alle Indische aangelegenheden - dat hij nu zou verdwijnen (Stikker had het als voorwaarde gesteld voor zijn toetreding tot het kabinet en die voorwaarde was aanvaard), stond vast maar van Schaik, Drees, Beel en Stikker spraken af dat zij hem dat niet rauwelijks zouden meedelen en hem bovendien de gelegenheid zouden geven om zèlf ontslag te vragen - hem zou het ambassadeursschap in Washington worden aangeboden. Beel zond hem op 10 augustus een brief' die van grote waardering getuigde ('uitzonderlijke kwaliteiten', 'de zeer bijzondere wijze waarop je ... je bovenmenselijke taak hebt vervuld') en waarin de zaak zo werd voorgesteld alsof pas een beslissing zou vallen nadat eerst nog in Den Haag met hem overleg was gepleegd. Sassen kende de afspraak van de vier genoemde ministers niet - het gevolg was dat hij twee dagen nadat Beel zijn brief had geschreven, een veel korter briefje aan van Mook zond- waarin klare wijn werd geschonken:

XC'Het ligt in het voornemen van dit ministerie om in Indonesië wijziging te brengen in de vertegenwoordiging der Kroon. Het kabinet zou in dit verband op u met de grootste aandrang een beroep willen doen om elders een andere, uiteraard zeer hoge en gewichtige post te willen aanvaarden.'

XCDoor verschillende omstandigheden ontving van Mook Sassens briefje voordat de brief van Beel arriveerde.

XCDat het kabinet-Schermerhorn in oktober '45 had besloten hem te vervangen (een vervanging die niet was doorgegaan), was toen vermoedelijk niet tot van Mook doorgedrongen; evenmin wist hij dat het kabinet-Beel van eind '46 af niet minder dan vijf pogingen had ondernomen om een vervanger voor hem te vinden - hij wist wèl dat Beel en Jonkman in mei '47, toen oud-minister Meynen zich bereid had verklaard, luitenant-gouverneur-generaal te worden, naar Batavia vertrokken waren met een aan hem gerichte ontslagbrief (die zij weer mee naar huis hadden genomen); ook had hij meermalen het gevoel gehad en geuit dat zijn taak hem te zwaar werd (al in oktober '45 had hij aan zijn vriend Logemann geschreven: 'Ik zal God danken als ik deze betrekking kwijt kan raken'"), ja zelfs dat hij voor een onmogelijke opgave stond: 'Ik heb zo 'n gevoel', had hij midden mei '47 aan een vriendin gebiecht,e.v.

1 Tekst in Gase, p. I45. 2 Tekst a.v., p. I28. a Brief d.d. 22 okt. I945, dl. I, p. 400

949 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

'dat ik mijn krachten verspil aan een onoplosbaar vraagstuk; mijn hersens breek op een puzzle die niet uitkomt. Holland kan het niet; misschien pas over twintig jaar. En Indonesië kan het ook niet; misschien zo als wbo het zouden willen, nooit."

XCJuist nu in de weken waarin in Nederland het nieuwe kabinet werd geformeerd, had hij gemeend enig licht te ontwaren. Wel was de Republiek weerspannig maar Spoor had hem gezegd dat een Tweede Politionele Actie heel wel uitvoerbaar was; de ene deelstaat na de andere werd opgericht; Indonesische secretarissen van staat stonden aan het hoofd van vijf departementen; er was een Voorlopige Federale Regering - aan Beel had hij, toen deze formateur was, bericht dat hij zich er over verheugde dat het tot dusver gevoerde beleid kon worden voortgezet. 'Ik kan je mijn bereidheid verzekeren', had hij geschreven, 'om, zo enigszins mogelijk, de rest van mijn taak hier te vervullen in samenwerking met een kabinet dat onder jouw leiding staar." En nu dat briefje van Sassen! Hij zou ontslagen worden als ware hij een hulp in de huishouding! Zelfs geen woord van waardering stond er in.

XCAls een verbitterd man vloog hij naar Den Haag. Drees deed er zijn best om hem te apaiseren. Veel succes had dat niet, te minder omdat aan van Mook bleek dat het nieuwe kabinet inzake het wetsontwerp Bewindvoering Indonesië in Overgangstijd buiten hem en de Voorlopige Regering om overleg ging plegen met de vertegenwoordigers van de Bijeenkomst FederaalOverleg (o.m. met de ministers-presidenten van Oost-Indonesië en West-Java, Anak Agoeng en Poeradiredja) die hèm midden juli pijnlijk hadden verrast met voorstellen die geheel buiten hem om waren uitgewerkt en die naar zijn oordeel veel te ver gingen.

XCWij vatten het verdere verloop van zaken samen.

XCOp 18 september '48 brak in de Republiek een communistische revolutie uit (daarover aanstonds meer). Beel was toen van de r yde af als Gedelegeerde van het Opperbestuur (nog niet als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon) in Batavia - van Maak kwam er negen dagen later weer aan. Meer dan een maand lang was deze er nog als luitenantgouverneur-generaal in functie. Op de eerste dag van die maand keerde Beel naar Den Haag terug waar hij deed weten dat van Maak nu definitief en op korte termijn moest verdwijnen. Van Maak vroeg zelf ontslag. Eind oktober werd de wet Bewindvoering Indonesië in Overgangstijd9S

I Brief d.d. 17 mei 1947, aangehaald door P. Schumacher in 17 aug. 1985. 2 Brief d.d. 19 juli 1948, dl. XIV, no. 222.

950 [PDF]
BEEL VERVANGT VAN MOOK

definitief vastgesteld 1 en op 3 november kwam Beel als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon in Batavia aan en droeg van Mook zijn bevoegdheden over. Mèt hem legde zijn plaatsvervanger Abdoelkadir zijn functie neer - deze en vele anderen waren diep verontwaardigd over het feit dat van Mook, zo zagen zij het, midden in zijn opbouwarbeid de laan was uitgestuurd. De luitenant-gouverneur-generaal had menigmaal in de kringen van Nederlanders en Indische Nederlanders grote weerstanden gewekt maar wie kende Indië beter dan hij? Nu werd hij, zo leek het, vervangen door een partijpoliticus die 'Nederland', niet 'Indië' representeerde.

XCVan Mook had de eer aan zich gehouden. Hij had niet alleen zelf om ontslag gevraagd maar ook aan het kabinet doen weten dat hij niet voor een nieuwe Nederlandse functie beschikbaar was. Hij verliet Batavia op 4 november en zou zijn geboorteland nimmer terugzien."

XCNu de communistische revolutie in de Republiek.

XCWij herinneren er aan dat de Partai Komunis Indonesia, de PKI, in oktober '45 was heropgericht en dat enkele maanden later haar laatste voorzitter, Sardjono, uit Australië gearriveerd, weer haar leider was geworden. De partij was sindsdien blijven ijveren voor diep-ingrijpende sociale hervormingen, had soms wèl, soms niet het zittende kabinet gesteund en was met dat al niet méér geweest dan één linkse partij naast vele andere. De 'Renville'-overeenkomst, januari '48, speelde haar evenwel in de kaart. Toen als gevolg van de oppositie tegen dat akkoord het kabinet-Sjarifoeddin aftrad en Soekarno Hatta een kabinet liet formeren dat door de toetreding van de Masjoemi en de PNI een gematigde signatuur zou krijgen, lukte het de PKIom een Democratisch Volksfront op te richten waarbij tal van linkse groeperingen zich aansloten. Februari95

I Die wet behoefde niet de Staten-Generaal te passeren doordat kort tevoren de door Sassen ingediende Noodwet Indonesië de regering had gemachtigd, buiten de Staten Generaal om een dergelijke regeling te treffen. De Kamers hadden die Noodwet met minstens twee-derde van alle stemmen moeten goedkeuren - dat hadden zij ge daan. 2 Van Mook werd in '49 hoogleraar aan de Berkeley Universiteit in Californië en trad twee jaar later bij de Verenigde Naties in dienst als deskundige voor de bestuursinrichting van ontwikkelingslanden. In '60 vestigde hij zich in Zuid Frankrijk waar hij in '65 op negen-en-zestigjarige leeftijd overleed.

951 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

'48 was de maand waarin de communisten in Tsjechoslowakije de macht grepen - dat gebeuren maakte in de gehele wereld diepe indruk op communisten, in Indonesië op de PKI Niet dat zij aan een machtsgreep op korte termijn dacht! De partijleiding gaf er de voorkeur aan dat eerst het referendum gehouden zou worden waarvan in de 'Renville'-overeen komst sprake was - zij vertrouwde erop dat nadien het door de PKI gedomineerde Volksfront een zo sterke positie zou hebben dat van de andere partijen de ene na de andere ertoe gebracht kon worden zich bij het Volksfront aan te sluiten, waarna zij vervolgens door de PKI zouden worden opgeheven of tot samensmelting gedwongen - de Hongaarse communistenleider Matyas Rakosi had van 'een salami-tactiek' gesproken.

XCWij herinneren er verder aan dat Soekarno en Hatta met het oog op de actie die van het Democratisch Volksfront kon uitgaan, de uit WestJava afkomstige Siliwangi-divisie in april en mei in en bij Soerakarta legerden. Acuut bedreigd voelden zij zich niet: Soekarno verliet Java en bracht van begin juni tot begin juli een bezoek aan de Republikeinse gebieden op Sumatra, waar hij, zelfs in het streng-Islamietische en tot afscheiding geneigde Atjeh, als een vorst werd ontvangen. 'De ontelbare onderlinge vetes in de verschillende delen van Sumatra', zo schreef van de Velde, de Recomba te Medan, aan zijn familie in Nederland, 'zijn vergeten, Soekarno is duidelijk het symbool van het vrijheidsstreven van het Indonesische volk."

XCBegin juli vloog Soekarno naar Djokjakarta terug.

XCEen maand later volgden twee andere Indonesiërs diezelfde vliegroute: de communist Soeripno die in Moskou het consulaire verdrag met de Sowjet-Unie had gesloten (het verdrag dat door Hatta terzijde was gelegd), en zijn Z.g.secretaris die onder een valse naam reisde. In werkelijkheid was dat de vooroorlogse leider van de (toen verboden) PKI, Moesso, die in '37, toen de Politieke Inlichtingendienst, de PID, hem op het spoor was, uit Indië was uitgeweken en nadien in de Sowjet-Unie het moment had afgewacht waarop de omstandigheden in de Republiek rijp leken voor een greep naar de macht. Deelde Moskou die verwachting? Het is mogelijk - een feit was dat het in '48 niet alleen in Indonesië maar ook in Birma, op Malakka en op de Philippij nen tot een spectaculaire verheviging van communistische actie kwam. Hoe dit zij, nog geen twee weken na zijn aankomst op Java had Moesso de leiding van de PKI weerJ. J.

I van de Velde: 1928-1949, p. 200 (4 dec. 1948).

952 [PDF]
DE MADIOEN-OPSTAND

in handen. Het Indonesische vakverbond sloot zich bij het Volksfront aan, een reeks linkse partijen ging in de PKI op en Sjarifoeddin en Setyadjit maakten bekend dat zij van het begin van hun politieke werkzaamheid af in het geheim communist waren geweest.' Moesso ging in artikelen en toespraken aandringen op een agrarische revolutie: de bodem moest het eigendom worden van de landbouwers die hem bewerkten, en zij moesten zelf het dessa-bestuur in handen nemen. Die actie wekte weerstanden bij de bestuursaristocratie (een van de pijlers onder het Soekarno-bewind) en bij de Masjoemi, ja bij alle Islamietische krachten in de samenleving, en die weerstanden werden sterker toen Moesso openlijk de tactiek ging aanprijzen die de Tsjechoslowaakse communisten hadden gevolgd.

XCOm die zich aftekenende eenheid in het linkse kamp gingen Soekarno en Hatta zich grote zorgen maken. Hoe kon zij ondermijnd worden? Eén was er die zich van het begin van de jaren' 30 af scherp tegen de Kominform en de PKI had gekeerd: Tan Malaka. Hij was, zoals eerder vermeld, begin '46 met een aantal aanhangers opgesloten. Die aanhangers werden op 17 augustus' 48 ter gelegenheid van de derde verjaardag van de uitroeping van de Republiek Indonesië vrijgelaten en begonnen prompt de leiders van het Volksfront af te schilderen als lieden die door de aanvaarding van de Linggadjati- en 'Renville'-overeenkomsten de Republiek zouden hebben verraden. Deden zij afbreuk aan Moesso's oproepen? Dat is onzeker. In elk geval sloegen die oproepen bij de massa van de landbouwende bevolking niet aan. In de steden evenwel nam vooralonder de arbeiders de opwinding van dag tot dag toe. Waar zoveel dynamiet werd opgestapeld, kon een explosie haast niet uitblijven. Inderdaad, er herhaalde zich wat zich in '26 had afgespeeld: afdelingen van de PKI gaven het sein tot de opstand en de partijleiding werd voor een voldongen feit geplaatst.

XCHet begon in Soerakarta waar eenheden van een van de twee divisies die ontbonden zouden worden", samen met haastig geformeerde eenheden van het Volksfront de in de stad gelegerde bataljons van de Siliwangi-divisie verjoegen. Opperbevelhebber Soedirman, wanhopig zoekend naar een compromis, stelde voor dat de Siliwangi-divisie voorlopig niet naar Soerakarta zou terugkeren, maar Soekarno en Hatta, beseffend

1 In feite was daar, wat Sjarifoeddin betreft, geen sprake van geweest. 2 Verschei dene officieren van die divisies waren lid van de of van andere linkse organisaties en van dezen waren kort tevoren enkelen vermoord.

953 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dat de grote krachtproef ophanden was, aanvaardden het advies van de chef-staf, Nasoetion, kondigden voor Soerakarta de noodtoestand af en gaven de Siliwangi-divisie opdracht, de stad te heroveren. Op 17 sep...: tember was zij daarin geslaagd. In de vroege uren van de volgende dag evenwel nam het Volksfront in Madioen met steun van een er gelegerde brigade van de TNI de macht in handen - enkele officieren die aanhangers van Soekarno waren, werden vermoord en's morgens om tien uur gaf Radio Madioen het bericht door dat in de gelijknamige residentie een Volksfront-bewind was gevormd. Moesso, Sjarifoeddin en Setyadjit die negen dagen eerder aan een rondreis waren begonnen waarop zij talrijke toespraken hadden gehouden, werden (als iedereen) door dat bericht volslagen verrast en begaven zich zo snel mogelijk naar Madioen.

XCSoekarno en Hatta aarzelden niet om ook deze rebellie de kop in te drukken - 'het is nu een zaak van leven of dood', zei Hatta in het Indonesisch tegen een kolonel van de TNI en vervolgens in het Nederlands: 'Er op of er onder." Terwijl nu ook Tan Malaka zelf in vrijheid was gesteld (zulks op voorwaarde dat hij louter tegen de communisten zou ageren), werden alle in Djokjakarta aanwezige leidende figuren van PKI en Volksfront gearresteerd en op de avond van de rçde riep Soekarno in een bewogen radiotoespraak 'in naam van de worsteling voor de onafhankelijkheid van Indonesië' zijn 'geliefde volk' op, hem te steunen. 'Er zijn', zei hij,

XC'voor u maar twee mogelijkheden: Moesso en zijn PKI te volgen die van de hoop op een vrij Indonesië niets zullen overlaten, ofSoekarno en Hatta te volgen die, met Gods verlof en hulp, van de Indonesische Republiek een onafhankelijk Indonesië zullen maken. Mijn broeders, mijn volk, rijst op!! Opstandelingen die het geduld missen om bij algemene verkiezingen de beslissing van het gehele volk af te wachten, wensen uw regering omver te werpen en onze staat te vernietigen! Laat ons onze krachten bundelen om deze opstandelingen uit te roeien!"

XCEen uur later sprak Moesso voor Radio Madioen. Hij viel Soekarno en Hatta in de scherpste termen aan:

XC'Onder de Japanse bezetting werden zij Quislings, slaven van Japan, handelaars in dwangarbeiders en hulpsoldaten. Meer dan twee miljoen Indonesische vrou

1 T. B. Simatoepang: (1972), p. 8I. 2 Aangehaald in Reid: The p. 136.

954 [PDF]
DE MADIOEN-OPSTAND

wen werden weduwe doordat hun mannen dwangarbeider werden. Nu gaan zij Indonesië en zijn volk voor altijd aan de Amerikaanse imperialisten verkopen! Kunnen zulke lieden zeggen dat zij het recht hebben om onze Republiek te besturen? Soekarno heeft het volk van Indonesië gevraagd te kiezen: Soekarno of Moesso. Stellig zal het volk antwoorden: 'Moesso hij heeft altijd het Indonesische volk gediend!'"

XCMachteloze kreten! Slechts een minderheid had ooit van Moesso gehoord - Soekarno kende een ieder. Hij, en hij alleen, was op Java niet minder dan op Sumatra 'het symbool van het vrijheidsstreven' - door het niet op te brengen zich van de onberaden Madioen-revolte los te maken, doemden de PKI en het Volksfront zichzelf tot een vernietigende nederlaag.

XCDe landbouwers kwamen vrijwel nergens in beweging, hier en daar wèl de georganiseerde arbeiders - in het aardoliedistrict van Tjepoe sloegen zij twee weken lang de aanvallen van de regeringstroepen af. Wel liep een deel van de INI (men denke aan de weerstanden die door Nasoetions reorganisatieplan waren gewekt) naar de rebellie over maar de acht goed-uitgeruste en zich snel verplaatsende bataljons van de Siliwangi-divisie wisten groep na groep te omsingelen en uit te schakelen. Madioen werd op 30 september door Moesso en de zijnen ontruimd. Hijzelf sneuvelde een maand later in een schermutseling. Ca. tweeduizend opstandelingen, door Sjarifoeddin geleid, poogden toen nog naar een van de door de Nederlanders bezette gebieden door te breken - hij werd eind november ca. 60 km ten oosten van Semarang gearresteerd en opgesloten in de gevangenis van Soerakarta, waarin tenslotte meer dan vijftig leidende figuren van PKI en Volksfront gedetineerd waren. Allen werden op 20 december '48, daags na het inzetten van de Tweede Politionele Actie en toen Djokjakarta al in handen der Nederlanders was, op last van de plaatselijke INI-bevelhebber doodgeschoten, onder hen Sardjono, Setyadjit en Sjarifoeddin - deze laatste, Christen sinds '41, stierf met de Bijbel in de hand.

XCHoeveel mensenlevens deze mislukte revolutie heeft gevergd, is niet precies bekend. Over en weer hebben grote moordpartijen plaatsgevonden, aan beide zijden zijn vele militairen gesneuveld en ook van de burgerbevolking zijn zware offers gevergd. Wat aan cijfers beschikbaar is, doet vermoeden dat het aantal van diegenen die omkwamen, in de tienduizenden heeft gelopen.

1 A.V., p. 144.

955 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCBeel, toen nog Gedelegeerde van het Opperbestuur, kwam, zoals al vermeld, op 15 september in Batavia aan - de dag dus waarop de gevechten in Soerakarta uitbraken. Daarover zweeg Radio Djokjakarta; men vernam niet méér dan dat in Soerakarta de noodtoestand was afgekondigd - de achtergrond was onduidelijk. Drie dagen later evenwel, op de r Sde, maakte Radio Madioen bekend dat in de gelijknamige residentie een Volksfront-bewind was gevormd en de juistheid van dat bericht werd door Soekarno's radiotoespraak van de rçde bevestigd. Nog op een ander punt bood die toespraak duidelijkheid: Moesso was de leider van de revolte, anders gezegd: de PKI poogde de macht te veroveren. Daar kon slechts Moskou achter zitten! Maar was het dan niet, mede gelet op de toespitsing van de Oost- West-verhoudingen in Europa, geboden dat Nederland ingreep en verhinderde dat de Republiek ten prooi viel aan het communisme? In het regeringsprogram was 'het veiligstellen en handhaven van orde en rust, zo buiten als uiteindelijk binnen het door de Republiek gecontroleerde gebied' 'dure plicht' van de regering genoemd - diende zij dan niet nu, maar dan ook onmiddellijk, te laten ingrijpen en zou zij met dat ingrijpen niet op slag de sympathie winnen van de Amerikaanse regering?

XCHet leek een wonderbaarlijke uitredding.

XC'Nooit', zo schreef Beel op 20 september, daags na Soekarno's radiotoespraak, aan Sassen, I 'was de situatie ernstiger dan nu, maar nooit was een optreden meer verantwoord en internationaal meer verdedigbaar dan nu. Ik aarzel niet, (dit) na rijpe overweging neer te schrijven. Het is nu of nooit. Zodra blijkt dat de Republiek onmachtig is om Madioen ongedaan te maken dan wel gaat heulen met deze Moskovieten, moeten wij handelen. Hier is geen twijfel bestaanbaar. Het zou fataal zijn, indien deze unieke, ons van Hoger af gegeven kans niet werd benut.'

XCHet kabinet, geïnformeerd over Soekarno's radiotoespraak, had zich, door van Mook voorgelicht, inmiddels al beraden over de wenselijkheid van enig ingrijpen. Het had gemeend dat dat, als er toe besloten werd, op last van de Voorlopige Federale Regering diende plaats te vinden (men zou dan aan de buitenwereld kunnen zeggen dat niet Nederland doch

1 Tekst: Gase, p. 19J.

956 [PDF]
DE MADIOEN-OPSTAND

de hoogste mede uit Indonesiërs bestaande instantie optrad) maar dat, zo mogelijk, daarmee moest worden gewacht tot van Mook weer in Batavia terug was; ook had het kabinet gemeend dat eerst aan de Republiek een aanbod tot hulp en bijstand moest worden gedaan en dat voor een eventuele bezetting van Djokjakarta en Boekittinggi zijn aparte toestemming nodig zou zijn, tenzij ook deze plaatsen in handen van communisten zouden zijn gevallen. Uitstel dus en beperkingen. Het desbetreffende telegram was voor Beel een grote teleurstelling èn een grote ergernis. Bleef de regering bij haar standpunt, dan, zo schreefhij twee dagen later, 22 september, aan Sassen, I 'acht ik mij verplicht, onmiddellijk ontheffing uit mijn functie te vragen. Reeds is, naar ik vrees, een unieke kans verspeeld, hetgeen ik heel diep betreur ... Alle adviseurs zijn eenstemmig. Geef toch in deze kritieke fase volmacht om te handelen, zoals hier geboden lijkt. Ik moet eerlijk bekennen dat ik van de gedragslijn, omschreven in gemeld telegram, bitter weinig begrijp ... Het spijt mij te moeten herhalen dat ik, wordt in deze richting verder gewerkt, mij niet verantwoord gevoel dit ambt te blijven bekleden en dus gaarne hiervan op de kortst mogelijke tijd mij ontheven zie.'

XCOok Neher, de tweede Gedelegeerde van het Opperbestuur (die spoedig naar Nederland zou terugkeren), had gebruik willen maken van de opstand te Madioen maar terwijl voor hem vaststond dat daarvoor onder alle omstandigheden een machtiging van Den Haag nodig was, had, zo waarschuwde hij Drees (ook op de zzste"), Beel zich op het standpunt gesteld dat hij 'desnoods zonder goedkeuring van de regering' zou kunnen handelen. 'Desnoods' - Beel had het nog niet gedaan. Wij herinneren er evenwel aan dat hij als premier in augustus '47 zulk een eigenmachtig optreden van van Mook zou hebben gedekt. Toen hadden de stemmen in het kabinet gestaakt - nu was er, Beel twijfelde er niet aan, een meerderheid die hem niet zou laten vallen; van Romme's steun voelde hij zich zeker.

XCOp 24 september was van Mook in Batavia terug. Na overleg met Beel, Neher, Spoor, Pinke en alle overige adviseurs, seinde hy· op de z yste naar Den Haag" dat de Republiek zodanig was ontwricht dat men 'op korte termijn' handelend zou moeten optreden.

XCVijf dagen later, 30 september, was Madioen weer in handen van troepen die Soekarno trouw waren gebleven.

I Tekst: a.v., p. 194. 2 Tekst: a.v., p. 195. 'Tekst: a.v.

957 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Kennelijk was de communistische opstand mislukt.

XCVoor de Nederlandse machthebbers in Batavia was dat een streep door de rekening - de Amerikaanse regering evenwel nam van het feit dat de regering van de Republiek zich had kunnen handhaven, met grote bevrediging kennis. 'It may be noted', aldus de conclusie van het State Department (dat China verloren zag gaan),'

XC'that the Republican Government was the only Government in the whole Far East which had met and disposed of an all-out Communist offensive under a Moscow agent, not only without help from the Western powers but under serious handicaps imposed by one of these powers'

XCdat was Nederland. Niet anders oordeelden de Britse en de Australische regering.

XCZo was dus het gevolg van de opstand te Madioen dat de internationale positie van de Republiek belangrijk was versterkt en dat Nederland, ging het tot een Tweede Politionele Actie over, nog grotere risico's zou lopen dan het met de Eerste al had gedaan.

XCDie risico's waren bekend.

XCVan Mook had begin juni '48 aan Beel, toen nog minister-president, een lange brief geschreven", waarin hij er op had gewezen dat een Tweede Politionele Actie, gezien de waarschijnlijkheid dat de meeste geregelde militairen van de Republiek guerrillastrijders zouden worden, 'een politioneel vraagstuk van formidabele omvang' zou doen ontstaan - hij had gemeend dat er eerst een uit ministers bestaande 'werkelijke InterimRegering' en een soort voorlopige volksvertegenwoordiging moesten zijn. Van Kleffens, aan wie een kopie van van Mooks brief was toegezonden, had er toen Beel uit Washington op gewezen" dat die 'politieke zetten' zouden worden 'uitgelegd als een poging onzerzijds om het zaakje handig op te tuigen', maar men zou niet misleid worden: 'de internationale reacties' zouden voor Nederland 'desastreus' zijn, in de Veiligheidsraad zouden sancties worden voorgesteld en de Verenigde Staten

XCI Aangehaald in Bank, p. 387. 2 Tekst d.d. 6 juni 1948: NIB, dl. XIV, no. 9. Brief d.d. 23 juni 1948: a.v., no.

958 [PDF]
'TIJDVERLIES, VOND BEEL'

en vermoedelijk ook Groot-Brittannië zouden daaraan medewerking verlenen. Maar er was, had van Kleffens geschreven,

XC'nog een ander aspect dat ... onze volle aandacht vereist. Ik kan mij niet voorstellen dat de Nederlands-Indonesische Unie ooit een succes zou kunnen zijn, indien deze op iets anders zou berusten dan op vrijwillige aanvaarding ook door de samenstellende delen van Indonesië. Hoe zullen wij ooit de vereiste sfeer van vertrouwen verkrijgen indien wij opnieuw tot geweld overgaan tegen een van de deelstaten, en dan nog wel tegen de belangrijkste deelstaat!!'

XCDe betekenis van die ene factor: de Verenigde Staten, werd erkend doordat Stikker, de nieuwe minister van buitenlandse zaken, in kennis gesteld van de voor de Republiek gunstige denkbeelden welke Cochran (de Amerikaanse voorzitter van de Commissie van Goede Diensten) had ontwikkeld, naar Washington vloog om er te waarschuwen tegen de communistische dreiging in Zuidoost-Azië. Marshall ontkende die dreiging niet maar zei, wijzend op de actie van de Republiek tegen de Madioen-opstand, dat hij juist daarom het kabinet-Hatta wilde steunen. Dus besloot Stikker (tot ergernis van zijn eigen VVD-achterban en van Beel) zelf met Hatta te gaan spreken - dat contact leverde niet méér op dan nieuwe voorstellen over de inrichting van een Federale InterimRegering waarin ook de Republiek een plaats zou krijgen. Tijdverlies, vonden Spoor en Pinke en velen met hen. Tijdverlies, vond ook Beel. Maar tot zijn irritatie besloot het kabinet-Dreesfvan Schaik, het contact met Hatta voort te zetten - nu reisden Stikker èn Sassen naar Batavia om in het niet ver van Djokjakarta gelegen bergoord Kalioerang opnieuw met Hatta te spreken. Wéér geen akkoord - maar het optreden van de Republikeinse guerrillastrijders in de bezette gebieden werd steeds driester, er deden zich (zoals eerder vermeld) ca. 250 bestandsschendingen per week voor en een groot aantal Nederlandse hoofdambtenaren in de deelstaten had Beel doen weten dat de situatie in staat na staat steeds verder zou afglijden als de Republiek niet werd uitgeschakeld.

XCKort na Stikker en Sassen nu waren vijf van de Negenmannen in Batavia aangekomen: Romme, van der Goes van Naters, Tilanus, Meyerink en Korthals. Van die vijf was van der Goes van Naters de enige die geaarzeld had of hij zich achter een Tweede Politionele Actie kon scharen - hij werd er tijdens zijn verblijf in Batavia voor gewonnen. Van groter belang was evenwel dat Romme, nu al voor de derde maal in Batavia, de gelegenheid te baat nam om op 2 december met Beel nauwkeurige afspraken te maken voor het geval minister-president Drees en de vier PvdA-ministers, en eventueelook enkele van de KVP-ministers, tot die

959 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIil

Politionele Actie geen machtiging zouden willen geven. Romme noteerde': 'Mogelijkheden besproken met B[eel] en Sjassen]': a. Kabinet éénstemmig vóór actie - O.K; b. meerderh. besluit vóór actie, alsdan: bevel wordt uitgevaardigd, minderheid treedt af, meerderheid blijft aan; c. minderheid vóór actie (betekent schuiving in de RK-groep), alsdan: S[assen] + met hem meegaande collegae treden af, één dag voordat B[eel] aanvangt' - in dat derde geval zou Beel dus met Romme's goedkeuring niet alleen eigenmachtig maar ook dwars tegen de hem bekende opinie van de meerderheid van het kabinet in opdracht geven tot het inzetten van de Tweede Politionele Actie. Uiteraard was het wenselijk dat Beel precies zou weten hoe de kaarten in Den Haag lagen en dat Romme precies zou weten hoe Beel de situatie beoordeelde. Daartoe spraken zij af dat zij rechtstreeks met elkaar in contact zouden blijven via PTT-telegrammen - telegrammen die gesteld zouden worden in de code van de Javase Bank en waarbij twee directeuren van die bank (één in Batavia, één in Amsterdam) als z.g. afzender zouden fungeren.

XCHet was al met al hoog spel waartoe Romme en Beel besloten. Romme begreep dat hij de gehele KVP mee moest krijgen (zijn fractie domineerde hij voldoende om dáár niet bevreesd voor te zijn) - derhalve schreef hij op diezelfde zde december waarop hij het met Beel eens werd, een brief aan de voorzitter van zijn partij, W. J. Andriessen", wie hij vroeg een manifest voor te bereiden waarin de Tweede Politionele Actie zou worden afgeschilderd als een voorwaarde voor het succes van de KVPpolitiek ('een Unie onder reëel koninklijk gezag'). 'Wie dit' (d.w.z. die Tweede Actie) 'thans niet wil of aandurft', aldus Romme, 'geeft lnd[ onesië] prijs. Het abandonnement v[an] Ind[ onesië]' (een ander alternatief zag hij niet) 'mag niet op één kath. naam staan, en hierom gaat het thans - ik kan dit slechts met alle gevolgen voor mijn verantwoordelijkheid bezweren', anders gezegd: zou het KVP-bestuur hem niet volgen, dan zou hij het politieke leiderschap van de partij neerleggen. Van belang bij dit alles was nog dat Beel Romme had gevraagd te bevorderen dat het kabinet uiterlijk een week later, 9 december, een beslissing zou nemen - de actie zou dan op de r yde beginnen.

XCWaarom midden december? Omdat de Veiligheidsraad omstreeks die9

1 Tekst: Gase, p. 264. 2 Romme heeft over een gesprek dat uren duurde, slechts deze korte aantekening gemaakt - Sassen heeft jegens Gase en ook jegens ons gesteld dat hij aanwezig is geweest bij het gedeelte van het gesprek dat over de door Romme bedoelde 'mogelijkheden' handelde. 3 Aangehaald in Bank, p. 398.

960 [PDF]
ROMME EN BEEL BESLUITEN TOT DOORZETTEN

tijd op Kerstreces zou gaan - welnu: was, als hij in het nieuwe jaar weer bijeenkwam, de Republiek van de kaart geveegd en een Federale InterimRegering gevormd, dan zou, zo werd vertrouwd, de Raad zich, zij het mokkend, bij het gebeurde neerleggen.

XCDe stemming in Batavia aanvoelend waarschuwde Cochran het State Department dat een Tweede Politionele Actie dreigde - het State Depart ment deed het kabinet-Dreesfvan Schaik weten dat in dat geval de Marshall-hulp zou worden afgebroken.

XCHet ging in Den Haag minder vlot dan Beel en Romme hadden gehoopt. Op 9 december, Beels uiterste datum, was het kabinet nog niet zover dat het hem machtigde om de aanval in te zetten. Drees tilde zwaar aan zijn verantwoordelijkheid - op hem, op Stikker, ook op anderen had de mededeling uit Washington indruk gemaakt. Er kwam een compromis uit de bus: vier dagen later zou een beslissing genomen worden. Onmiddellijk zette Romme de zes KVP-ministers onder druk. Op de r rde werden zij schriftelijk in kennis gesteld van een besluit dat de KVP-fractie daags tevoren eenstemmig had genomen':

XC'De fractie kan generlei verantwoordelijkheid aanvaarden, noch vooraf, noch achteraf, voor een regeringshouding waarbij niet tot politiële actie wordt overgegaan, direct vóórdat de Veiligheidsraad nog te voorkomen tijd krijgt tot een uitspraak. Bij verschil in de boezem van het kabinet staat zij aan de kant der kabinetsleden die de actie als bedoeld tot effectiviteit brengen, en tegen hen die zulks om enige reden niet doen.'

XCOp de r jde werd urenlang in het kabinet gediscussieerd - nu gaven Drees en de anderen toe. Eenstemmig werd besloten om machtiging te geven tot het inzetten van de Tweede Politionele Actie, evenwel niet onmiddellijk maar niet eerder dan drie dagen later, de röde (men nam aan dat de hinderlijke Veiligheidsraad dan op reces zou zijn gegaan), en zo mogelijk vóór de t Sde - Sassen gaf dat besluit onmiddellijk (d.w.z. om 16 uur 50 Nederlandse, 23 uur 20 Batavia-tijd) aan Beel door en het gevolg was dat alle troepencommandanten telegrafisch werden ingelicht9

1 Tekst: Gase, p. 26 3.

961 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dat de Tweede Politionele Actie op 18 december om 0 uur zou beginnen.

XCDaags nu na dat besluit van 13 december, op de rade dus, vernam het kabinet uit Batavia dat Hatta in een brief aan Cochran die zich in Kalioerang bij hem bevond (Hatta lag er ziek), belangrijke concessies had gedaan. Nu wilden Drees en de vier andere PvdA-ministers alsmede de partijloze mr. D. G. W. Spitzen, die inmiddels minister van verkeer en waterstaat was geworden, het op de r jde genomen besluit aanhouden - de overigen zeiden dat dat voor hen onaanvaardbaar was. Het gevolg was dat de vijf PvdA-ministers hun portefeuille ter beschikking stelden. Koningin Juliana, diep bezorgd over de mogelijke val van het kabinet in een zo kritieke situatie, verzocht hen, voorlopig aan te blijven. Aldus geschiedde. Nieuw beraad in het kabinet op de r yde urenlang, tot ver na middernacht. Het tweede compromis werd geboren: via Cochran zou aan Hatta bericht worden dat deze onmiddellijk zijn concessies moest verduidelijken; een termijn werd daarbij niet gesteld -wèl werd aan Beel bericht dat het kabinet met overgrote meerderheid (slechts Drees en Joekes hadden tegengestemd) besloten had, en nu definitief, dat als die verduidelijking van Hatta uitbleef, de Tweede Politionele Actie op 21 december om 0 uur mocht beginnen.

XCOp de avond van de rode had Beel in Batavia twee stukken voor zich liggen: een via de Javase Bank en de PTT verzonden telegram van Romme, inhoudend dat hij, wat hij ook besloot, op diens steun kon rekenen, en de tekst van de voor Hatta bestemde brief die hij 'onverwijld' diende door te geven.' Hij kon zich, zo las hij in een derde stuk, als gemachtigd beschouwen om, als Hatta geen bevredigend antwoord gaf, de Tweede Politionele Actie op 21 december om 0 uur in te zetten. Meer dan vier volle dagen later! Dat was hem te lang - in een grotendeels door Koets opgesteld telegram deed hij mede namens zijn belangrijkste adviseurs, onder wie Spoor en Pinke, weten dat de Tweede Politionele Actie om operationele redenen hoogstens vier-en-twintig uur kon worden uitgesteld (van 18 december 0 uur naar 19 december 0 uur) en dat het dus noodzakelijk was dat hij op 18 december om tien uur des avonds (Bataviatijd, in Den Haag: half vier des middags) zijn fmale beslissing zou nemen - was Hatta's antwoord onbevredigend, dan zou de Nederlandse krijgsmacht twee uur later tot de aanvalovergaan. Het kabinet berustte in die bekorting - ze leek niet essentieel want Hatta zou, zo werd

I Telegram, D66, van Sassen aan de Neder!. delegatie te Batavia, geciteerd a.v., P·270.

962 [PDF]
BEELS EIGENMACHTIG OPTREDEN

gemeend, ondanks die bekorting vele uren de tijd krijgen om overleg te plegen met Soekarno en anderen.

XCHet zou Beel mogelijk zijn geweest, de voor Hatta bestemde brief ten spoedigste aan Cochran door te geven die weer in Batavia was - diens taak zou het zijn om Hatta in te lichten; dat deze laatste zich dan van het op de helling van de vulkaan de Merapi gelegen Kalioerang naar Djokjakarta zou moeten begeven (een afstand van 26 km) om er overleg te plegen met Soekarno, wellicht ook met anderen, was evident. Inderdaad, Beel gaf de brief door, evenwel niet (zoals hem uitdrukkelijk was opgedragen) 'onverwijld' maar pas ruim achttien uur nadat hij hem had ontvangen en bovendien voegde hij er, even eigenmachtig (en tot woede van de ministers die dat op de 17de vernamen), een ultimatum aan toe: vóór 18 december om tien uur des avonds moest van Hatta een volledig bevredigend antwoord zijn ontvangen.' In de middag van die r Sde zei hij om kwart voor vier (kwart over negen des ochtends in Nederland - het kabinet was sinds half vier bijeen in afwachting van Hatta's antwoord) telefonisch tegen Drees dat de militaire en de politieke situatie waren verslechterd; hij kreeg toen van Drees te horen dat de Tweede Politionele Actie dan inderdaad te middernacht mocht worden ingezete.houden stop gelukkig nadert het einde hoe dan ook stop dit ter uwer strikt persoonlijke kennisname' (a.v.) - Kiès mocht dus Sassen niet inlichten

1 Beel heeft in deze uiterst bewogen dagen de afspraak die hij met Romme had gemaakt (zelf doorzetten, als Den Haag bleef aarzelen), niet uit het oog verloren. Er ging, zoals bleek, op IJ december om 2J uur 20 Batavia-tijd een telegram naar hem uit dat hem machtigde tot de Tweede Politionele Actie over te gaan, welnu: generaal Spoor deelde op 16 december in een vergadering van de Legerraad o.m. mee: 'Op zondag 12 december heeft dr. Beel nog overwogen, de order voor de actie te laten uitgaan op maandagmorgen, dus v66r de officiële opdracht uit Nederland, om een dag te winnen. Hiervan werd echter afgezien omdat dit, historisch gezien, niet juist werd geacht.' In diezelfde vergadering stelde een van de generaals 'de vraag wat de Indische Regering' (Beel dus) 'zal doen in het geval dat de actie niet doorgaat' (bedoeld wordt: dat de regering zou berichten dat de actie niet doorgaan) 'waarop door Clg' (Spoor, de legercommandant) 'wordt geantwoord met: 'De actie gaat door, anders kunnen wij beter weggaan. Niet doorgaan betekent volledige nederlaag' ... Iedereen is diepverbitterd' (om het talmen van Den Haag) 'en staat ten gevolge van de doorstane spanningen psychisch 'op breken'.' (Legerraad: Notulen, 18 dec. 1948, van de verga dering op 16 december (document, geselecteerd voor dl. XVI)). Op 17 december, één dag na deze vergadering, zond Spoor een telegram aan zijn verbindingsman bij Sassens departement, majoor Ch. H. M. H. Kiès, mede ter infor matie van de secretaris-generaal van het kabinet van de minister-president, mr. L. W. Fock, waarin o.rn. stond: 'Stemming ... boven kookpunt en kan u verzekeren dat wij grootste beheersing behoeven deze atmosfeer te verdragen en geesten in toom

963 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

uiteraard tenzij Hatta alsnog een bevredigend antwoord gaf op de Nederlandse brief.

XCDat laatste had Beel praktisch onmogelijk gemaakt. Om half negen des avonds herinnerde hij Cochran er aan dat Hatta's antwoord binnen anderhalf uur ontvangen moest zijn: een opdracht, zo lichtte deze woedend het State Department in I, 'to obtain complete capitulation from sick Prime Minister on mountainside ... , separatedfrom his cabinet and advisors by torrential rains, bad roads and almost no transportation.'

XCPrecies zoals Beel had gewild, was er om tien uur geen antwoord.

XCOm half twaalf werd aan Cochran de formele mededeling gedaan dat Nederland het bestand, dat onderdeel was van de 'Renville'-overeen komst, te middernacht opzegde.

XCEenzelfde mededeling ontving de vertegenwoordiger van de Republiek te Batavia om twintig voor twaalf - hij kon die mededeling niet meer doorgeven: aan Nederlandse kant had men het telefoon- en telegraafverkeer tussen Batavia en Djokjakarta die avond om elf uur opzettelijk stopgezet.

XCIngelicht door Cochran protesteerde het State Department nog vóór middernacht (half zes 's middags in Den Haag) tegen de Nederlandse handelwijze. 'Het mocht niet meer baten', aldus in '77 dr. J. G. de Beus, toentertijd de naaste medewerker van het hoofd van de Nederlandse delegatie bij de Verenigde Naties, van Roijen. 'Het besluit was genomen, de bevelen waren gegeven tot aanvang van de actie om middernacht. In de praktijk betekende dat: morgen, bij het aanbreken van de dag.?

XCDat waren de woorden geweest waarmee kolonel G. J. Sas, de militaire attaché van de Nederlandse legatie te Berlijn (waaraan toen ook de Beus verbonden was), het departement van defensie in Den Haag had gewaarschuwd inzake de op handen zijnde Duitse invasie.

XCNatuurlijk hadden de autoriteiten te Batavia Cochran en de vertegenwoordiger van de Republiek vóór elf uur kunnen inlichten. Dat was opzettelijk nagelaten. Beels bedoeling was namelijk allerminst om door middel van de Tweede Politionele Actie de regering van de Republiek

XCI Aangehaald in Bank, P.400. 2]. G. de Beus: Morgen bij hel aanbreken van de dag. Nederland driemaal aan de vooravond van oorlog (1977), p.

964 [PDF]
'DE REPUBLIEK VERDWIJNT'

te dwingen tot een toetreden, op Nederlands voorwaarden, tot een Federale Interim-Regering - hij wilde van die regering af; de Republiek moest niet een deelstaat worden maar verdwijnen.' De doelstelling van de Eerste Politionele Actie was, meende hij, niet radicaal genoeg geweest. Zijn doelstelling was dat wèl. Een Soekarno, een Hatta in een InterimRegering of in welke regering ook? Absurd! Zij zouden haar domineren en de totstandkoming van 'een Unie onder reëel koninklijk gezag' onmogelijk maken. Zij, en met hen alle leidende figuren van de Republiek en uiteraard ook de leiding van de strijdkrachten, moesten uitgeschakeld worden. Terwijl het kabinet in al zijn voorstellen en in alle contacten met de deelstaten en met buitenlandse regeringen gesteld had dat voor de Republiek een plaats zou worden ingeruimd in de Verenigde Staten van Indonesië, deelde hij een dag na het inzetten van de Tweede Politionele Actie aan Sassen, Drees en Stikker mee dat die actie een einde moest maken 'aan de Republiek als zodanig, waardoor zij tevens verdwijnt als partij in het conflict": haar plaats moest worden ingenomen door een deelstaat Midden-Java met een staatshoofd dat, zo dacht Beel, de Javanen bij uitstek zou aanspreken: de Sultan van Djokjakarta - Beel had deze al acht maanden eerder jegens een bezoeker een figuur genoemd 'die binnen afzienbare tijd een rol zal gaan spelen waarvan de betekenis nog ver zal uitgaan boven die van zijn tegenwoordige" (Hamengkoe Boewono IX was toen minister in Hatta's kabinet).'

XCHet kernpunt van de Tweede Politionele Actie werd dan ook niet gevormd door het algemene offensiefvan de Nederlandse troepen" maarJ.van recht en veiligheid aan een bevolking die reeds te lang zuchtte onder terreur en

1 Toen van Mook in een radiotoespraak het inzetten van de Eerste Politionele Actie bekend had gemaakt, was na het Wilhelmus het gespeeld, maar na Beels radiotoespraak over het inzetten van de Tweede weerklonk slechts het Wilhel mus. 2 Telegram d.d. 20 dec. I948: Gase, p. 280. Brief, 2I april I948, van H. Ritman aan van Mook, dl. XIII, p. 492 e.v. 4 Men kan uit die uitlating afleiden, in welk een vroeg stadium zich bij Beel al de conceptie had gevormd waaruit de Tweede Politionele Actie voortvloeide. Plausibel dunkt ons dat hij op 2 december in Batavia in het eerder gememoreerde gesprek met Romme aan deze heeft meegedeeld dat het zijn bedoeling was, de Republiek geheel uit te schakelen, en dat deze daarmee akkoord is gegaan. 5 Die troepen hadden een dagorder van generaal Spoor uitgereikt gekregen welke in dezelfde toonsoort was gesteld als die welke hij bij de Eerste Politionele Actie had uitgegeven. 'Op u', stond er nu in, 'wordt een beroep gedaan de laatste acte te voltrekken, nu in eindeloze onderhandelingen het geduld is uitgeput en geen andere weg meer overblijft ... Beseft dat gij geen krijgsvolk zijt, doch brengers

965 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

door een aanval van parachutisten en luchtlandingstroepen op Djokjakarta. Boven het ca. 8 km ten oosten van die stad gelegen vliegveld verschenen op zondag 19 december bij het aanbreken van de dag, omstreeks zes uur, Nederlandse jagers die van het vliegveld bij Semarang waren opgestegen - zij schakelden de verkeerstoren en de mitrailleur-opstellingen uit. Om kwart voor zeven kwamen transporttoestellen aanvliegen, waaruit ca. driehonderdvijftig parachutisten sprongen, voor de helft militairen van het Korps Speciale Troepen (daarop komen wij nog terug). Van de Republikeinse verdedigers van het vliegveld: omstreeks honderd cadetten van de kleine Republikeinse luchtmacht en vijfhonderd man van de Siliwangi-divisie, was al een deel door de jagers uitgeschakeld - de overigen boden hardnekkig tegenstand (veertig cadetten en honderddertig militairen van de Siliwangi-divisie sneuvelden) maar om half acht was het vliegveld in Nederlandse handen. Om acht uur begonnen er transporttoestellen te landen met de resterende militairen van het Korps Speciale Troepen en met twee bataljons, tezamen ca. drie-en-twintighonderd man. Er werden volgens plan twee colonnes gevormd die om elf uur in de richting van Djokjakarta trokken.

XCMet een Tweede Politionele Actie hadden de hoogste autoriteiten van de Republiek rekening gehouden - ook hadden zij voorzien dat de beter bewapende Nederlandse troepen er over land in zouden slagen Djokjakarta te bereiken. Het plan was dat Soekarno en het kabinet zich bij de nadering dier troepen elders op Java zouden vestigen - de legerleiding van haar kant (opperbevelhebber Soedirman, door tbc verzwakt, had al twee maanden het bed niet kunnen verlaten) had instructies doorgegeven aan de INI-eenheden dat zij, als de voornaamste steden door de Nederlanders waren bezet, te gelegener tijd tot de guerrilla moesten overgaan.periode 1945-1950 (Staten-Generaal, Tweede Kamer, Zitting 1968-1969, no. 10 008, no. 3) (bijl. II, p. 2-3) (verder aan te halen als: Nota ...

zou kunnen doorstaan. Zijt beslist, doch tevens menslievend en ontziet andermans eigendom.' (aangehaald in (ministerie van alg. zaken)

966 [PDF]
DJOKJAKARTA, 19 DECEMBER 1948

Chef-staf Nasoetion had heel Java daartoe verdeeld in gebieden die hij met een term, aan zijn Duitse militaire studieboeken ontleend, als' Wehr kreise' had aangeduid. In elk van die gebieden was een bevelhebber aangewezen voor de coördinatie der guerrilla-aeries. De vernieling van voor Nederland belangrijke objecten was voorbereid.

XCZodra nu bericht kwam van de luchtlanding, riep Soekarno in zijn dicht bij de kraton (het paleis van de Sultan) gelegen presidentieel verblijf het kabinet, Soedirman, Nasoetion en de chef van de luchtmachtstaf bijeen. Minister-president Hatta was no~ in Kalioerang - de Sultan haalde hem met zijn auto op. Soedirman die ernstig verzwakt was, werd door Soekarno naar huis gezonden en Nasoetion verliet de vergadering om de verdediging van Djokjakarta te inspecteren. Voor alle ministers alsook voor anderen die naar het presidentieel verblijf waren gesneld, onder wie Sjahrir, Ki Hadjar Dewantoro (de grote voorman van het Taman Sisu/o onderwijs) en mr. Mohammed Roem, die een tijdlang had gefungeerd als voorzitter van de Republikeinse delegatie bij de onder toezicht van de Commissie van Goede Diensten gehouden besprekingen, stond vast dat de strijd moest worden voortgezet, maar het plan om Djokjakarta te verlaten werd op voorstel van Soekarno opgegeven - werd een evacuatie geïmproviseerd, dan zou men van dessa tot dessa moeten trekken en uiteindelijk toch gevangen worden genomen; beter leek het, zich ter plaatse zo waardig mogelijk over te geven en zich te laten arresteren. Als het een arrestatie werd! Het werd mogelijk geacht dat de Nederlandse troepen het gehele gezelschap onmiddellijk zouden fusilleren - welnu, dan zou men als martelaar voor Indonesië's vrijheid sterven. Hatta ondertekende haastig een instructie dat de Republikeinse troepen, wat ook met hun regering zou gebeuren, in actie moesten blijven. Dat bevel was eigenlijk overbodig: toen Hatta zijn handtekening zette, hadden stafofficieren aan Soedirmans ziekbed (enkele uren later zou deze in een draagstoel Djokjakarta verlaten) al besloten dat de guerrilla onmiddellijk zou worden ingezet. Het kabinet nam nog een besluit: in Boekittinggi op Sumatra bevond zich de minister van financiën - hij kreeg per radiotelegram de opdracht om er een noodregering te vormen. Tenslotte werd ook nog zulk een telegram verzonden aan de Republikeinse ambassadeur te New Delhi waarin deze verzocht werd, onmiddellijk contact op te nemen met de noodregering en een beroep te doen op India's minister-president Nehroe.

XCVan de Siliwangi-divisie bevond zich die ochtend slechts een gedeelte in Djokjakartahet was te zwak om de twee Nederlandse colonnes lange

967 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

jAVAZEE INDISCHE OCEAANkmVI. Tweede Politionele Actie -java

XCRood: Nederlands gebied vóór de actie. Lichtrose: het gebied dat eraan werd toegevoegd.

XCvoorhoede de kraton en het presidentieel verblijf. De poort van de kraton was op last van de Sultan gesloten, alle bezoekers werden geweerd - de voorhoede liet de Sultan, conform Bee1s opzet, met rust. Op de voorgalerij van zijn verblijf wachtte Soekarno de komst van die voorhoede af. Hem werd door de bevelvoerende officier gezegd dat de Nederlandse regering garant stond voor zijn persoonlijke veiligheid, maar, zei de officier, 'u staat onder huisarrest.' Hetzelfde bleek te gelden voor allen die zich in Soekarno's verblijf bevonden. Daar waren, naast Hatta, nog verscheidene ministers onder - vijf andere ministers daarentegen hadden het gebouw verlaten teneinde via een omweg (de hoofdweg passeerde het vliegveld) naar Soerakarta te gaan.

XC

968 [PDF]
DE TWEEDE POLITIONELE ACTIE

XClang: drie dagen later, 22 december, werden Soekarno, Sjahrir en Agoes Salim (de minister van buitenlandse zaken van de Republiek) naar Medan gevlogen, vanwaar zij eerst in Brastagi en vervolgens in een villa aan het Tobameer werden ondergebracht, onder bewaking uiteraard.' Hatta evenwel alsmede de voorzitter van het Knip en een van de staatssecretarissen werden naar Banka gevlogen, waar hun in een afgelegen groot gebouw twee kamers werden toegewezen: een dagverblijf en een slaapbeginjanuari '49 af de meesten weer in vrijheid gesteld, nadat zij op erewoord hadden beloofd zich van politieke activiteit

1 Van de overigen die in Soekarno's verblijfhuisarrest hadden gekregen, werden van

969 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

verblijf - in de gang bevond zich een prikkeldraadversperring en zij mochten die kamers slechts af-en-toe verlaten om onder toezicht van een wachtpost een wandeling te maken op het platte dak. Aan hen werd korte tijd later Roem toegevoegd die eerst naar Batavia was gevoerd.

XCConform het operatieplan, waarvoor de eerste directieven acht maanden eerder waren opgesteld, hadden de Nederlandse troepen op Java (zie kaart VI op de pag.'s 968--(69) drie opdrachten: de Republikeinse regering en de leiding van de strijdkrachten moesten worden uitgeschakeld, het leger van de Republiek, de INI, moest worden verslagen en alle steden en grotere plaatsen op Republikeins territoir (Bantam uitgezonderd) moesten worden bezet. De eerste doelstelling werd, doordat de militaire leiders uit Djokjakarta ontkomen waren, slechts ten dele gerealiseerd en de tweede in het geheel niet: welleden de INI-eenheden op vele plaatsen verliezen en ging aanvankelijk van het onderling verband veel verloren maar de meeste militairen bleven beschikbaar voor guerrilla-acties. De derde doelstelling werd overal bereikt.

XCHet gebied van de Republiek op Midden-Java werd van drie kanten aangevallen: uit het westen, uit het oosten en uit het noorden - als onderdeel van die noordelijke aanval voerde de mariniersbrigade die naar Madioen moest doorstoten, een landing uit bij Toeban.' 'Bijna overal', aldus Heijboer, 'waren de wegen zo onbegaanbaar, dat de actie ... vele malen moeizamer verliep dan de vorige. Aanhoudend moesten de toch al niet zo optimistische operatieplannen van het Nederlandse hoofdkwartier worden aangepast aan nieuwe tegenslagen? - met dat al waren de steden en grotere plaatsen na een week of twee bezet.'

XCOp Sumatra (zie kaart VII op pag. 971) werd het bezette gebied van Oost-Sumatra uitgebreid. Boekittinggi werd veroverd door een uit het97

I en waren aanvankelijk bepaald op 18 december 0 uur maar werden, zoals vermeld, een etmaalopgeschoven. De mariniersbrigade was toen al op zee. Als gevolg hiervan ging bij Toeban de tactische verrassing verloren, zodat de Republikei nen op de wegen landinwaarts nieuwe versperringen konden aanbrengen en nog meer bruggen vernielen. 2 Heijboer, p. 135. 'In verscheidene van die steden en grotere plaatsen hadden de Chinezen het weer zwaar te verduren gekregen: hun woningen en winkels waren in brand gestoken en grote aantallen Chinese mannen waren het binnenland ingevoerd; wat met hem is geschied, weten wij niet.

970 [PDF]
DE TWEEDE POLITIONELE ACTIE

XCINDISCHE OCEAAN VII. Tweede Politionele Actie - Sumatra Rood: Nederlandse gebieden v66r de actie. In rood voorts enkele van de voornaamste plaatsen die bezet werden. 97

971 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

gebied van Padang afkomstige brigade - van die brigade trok een colonne naar het noordoosten om in Pakanbaroe contact op te nemen met een andere eenheid die bij Bengkalis aan land was gezet. Voorts werden de luchtlandingstroepen die op de rode bij Djokjakarta waren geland, tien dagen later ingezet om samen met eenheden die de Djambi-rivier opvoeren, Djambi (belangrijk wegens de in de nabijheid gelegen aardolie-wingebieden) te veroveren. Tenslotte werden nog troepen aan land gezet bij Benkoelen, in Telokbetoeng (op Sumatra's zuidpunt) en bij Tembilahan, tegenover de Riouw-archipel.

XCDe Nederlandse verliezen waren gering: had de Eerste Politionele Actie de levens van honderdnegen-en-zestig Nederlandse militairen gevergd, tijdens de Tweede sneuvelden er honderddertien.

XCWie alleen op dat lage verliescijfer afging, kon menen dat er een groot succes was geboekt. In werkelijkheid hadden de Nederlandse troepen slechts steden en grotere plaatsen in handen en waren de Republikeinse troepen allerminst uitgeschakeld.

XCHoe lag het op politiek gebied?

XCDe eriige vooraanstaande Indonesiërs die zich achter de Tweede Politionele Actie schaarden, waren de vijf secretarissen van staat van de Voorlopige Federale Regering en de staatshoofden van Oost-Sumatra en West-Borneo: Mansoer en Sultan Hamid II, maar de voltallige kabinetten van Oost-Indonesië en van West-Java dienden bij wijze van protest hun ontslag in en de Sultan van Djokjakarta liet geen van de vier boodschappers die Beel successievelijk naar hem toe stuurde, tot de kraton toe.

XCDit alles betekende dat het kabinet-Dreesjvan Schaik dat inmiddels de wet Bewindvoering Indonesië in Overgangstijd had afgekondigd, en Beel geen basis meer hadden om de louter op papier ingestelde Federale Interim-Regering te bemannen.

XCDe Nederlandse conceptie lag in duigen.

XCOok ten aanzien van de internationale reacties waren de Nederlandse verwachtingen gelogenstraft.

XCOp zondag de rode was de Tweede Politionele Actie ingezet - op de vrij dag daarvoor was de Veiligheidsraad, die toen in Parijs vergaderde, op reces gegaan. Het kabinet en Beel hadden gehoopt dat de raad, kwam hij in het nieuwe jaar weer bijeen, zich (zij het mokkend, schreven wij 97

972 [PDF]
DE VEILIGHEIDSRAAD VERONTWAARDIGD

eerder) bij de in Indonesië geschapen toestand zou neerleggen. Die hoop had men al moeten opgeven: het was aan alle ministers bekend dat de raad, als het tot een Nederlands militair ingrijpen kwam, vrijwel onmiddellijk het reces zou onderbreken. Inderdaad, dat ingrijpen lokte felle reacties uit. Wat het Nederlandse kabinet 'de Tweede Politionele Actie' noemde, werd door vrijwel alle lidstaten, waaronder de meeste van diegenen die in de Veiligheidsraad waren vertegenwoordigd (de vijf permanente leden: de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk, de Sowjet-Unie en Nationalistisch China, en de zes niet-permanente: België, Canada, Argentinië, Colombia, Syrië en de Oekraïne), gezien als aggressie tegen een mogendheid die feitelijk door de Verenigde Naties was erkend en waarmee deze door middel van de Commissie van Goede Diensten bemoeienis hadden - een aggressie bovendien die door haar poging om bij de inzet met luchtlandingstroepen het regeringscentrum van de tegenstander te veroveren deed denken aan de wijze waarop Nederland in mei '40 door Duitsland was besprongen.

XCNog op de zondag van de aanval plaatsten de Verenigde Staten en Australië de toespitsing van het conflict op de agenda van de Veiligheidsraad. De elf leden werden van hun Kerstreces teruggeroepen en kwamen op 22 december in Parijs bijeen. Het werd, schreef de Beus, 'een raadszitting om nooit te vergeten ... De stemming was om te snijden. Behalve België was er geen enkellid dat enig begrip of enige sympathie koesterde voor de Nederlandse politie-actie' - de leden waren vooralook 'verbitterd' omdat die actie naar hun mening 'doelbewust was ontketend op de dag na hun uiteengaan; zij wilden daarover spreken en daarvoor een rechtvaardiging horen en waren allerminst in een gemoedstoestand voor een verheven, edelklinkende regeringsverklaring, waarin over die militaire actie praktisch niets werd gezegd.' Dat laatste was, aldus de Beus, 'de grootste en psychologisch ergste omissie'; één zinnetje slechts! 'Het enige doel van de actie die is ondernomen, is', zo luidde dat zinnetje, 'om bepaalde gebieden in Midden-Java en Sumatra te zuiveren van onverantwoordelijke en extremistische elementen.' Voorts werd in de in Den Haag opgestelde verklaring gezegd dat 'terwille van een vrije meningsuiting' 'rust en orde' moesten worden hersteld. 'Het deed mij denken', aldus weer de Beus, 'aan een ketter die zich tegenover de Inquisitie probeert te verantwoorden door de mededeling dat hij tegen de zonde is."J.

1 G. de Beus: p. 159-60.

973 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCHet hoofd van de Nederlandse delegatie, van Roijen (die de internationale reacties had voorzien maar gemeend had dat er goede redenen waren om de Tweede Politionele Actie toch in te zetten"), stond voor een hopeloze taak. Met slechts de stem van België tegen (de Sowjet-Unie en de Oekraïne die geen behoefte hadden om de Republiek te steunen die de Madioen-opstand had neergeslagen, onthielden zich) nam de Veiligheidsraad op 24 december een resolutie aan waarin twee maatregelen werden aanbevolen: een staakt-het-vuren en de vrijlating van de Republikeinse leiders.

XCBeel haastte zich, het kabinet mee te delen dat Nederland onder geen beding gevolg moest geven aan die resolutie. De Republiek, zo seinde hij op de zöste naar Den Haag, bestond niet meer en er was dus eigenlijk ook geen taak meer voor de Veiligheidsraad, voor de Commissie van Goede Diensten en voor de consulaire commissie. Er was maar één minister die deze formalistische opvatting onderschreef: Sassen - Drees en Stikker evenwel alsook van Roij en beseften dat het standpunt dat door Sassen werd vertolkt ('ik kan die vent wel wurgen', zei Stikker tegen zijn chef politieke zaken"), in het buitenland door niemand zou worden onderschreven. Intussen: de Veiligheidsraad had slechts aanbevelingen gedaan en Nederland moest reageren. Het zweeg. Het gevolg was dat de raad op 28 december twee scherpere resoluties aannam: in de ene werd de onmiddellijke vrijlating van de Republikeinse leiders geëist en, binnen vier-en-twintig uur, een rapport over de omstandigheden van hun internering, in de andere een onmiddellijk staakt-het-vuren, te controleren door de consulaire commissie. Hier moest Nederland iets op zeggen - van Roijen deelde op de zçste mee dat de militaire acties op Java op 3 I december en die op Sumatra enkele dagen later zouden worden beëindigd.

1 Begin oktober had van Roijen Stikker een telegram doen toekomen dat hij samen met van Starkenborgh had opgesteld (tekst d.d. 8 okt. 1948 in Gase, p. 206 e. v. ). Handhaving van de in Indonesië bestaande toestand hadden zij, vooral gelet op het feit dat het gouvernement de met Nederland samenwerkende Indonesiërs niet effec tief kon beschermen, 'onmogelijk en verwerpelijk' genoemd - even 'verwerpelijk' evenwel 'een zonder meer ontruimen met achterlaten van de slachtoffers van de toekomstige wraakneming.' Een militaire actie had, dachten zij, kansen. 'Wil het buitenland ons deze actie beletten of dwingen haar gevolgen ongedaan te maken, dan mag voor niet worden opzijgegaan maar zou moeten worden voortgegaan totdat de fysieke onmogelijkheid, de eventuele sancties te doorstaan, zal gebleken zijn Wij zien het rampzalige van deze ontwikkeling die het einde zou betekenen van de Nederlands-Indonesische betrekkingen en onberekenbare schade aan Nederlands internationale zou berokkenen, niet over het hoofd.' 2 Wiebes en Zeeman: p. ISO (28 dec. 1948).

974 [PDF]
DE PUBLIEKE OPINIE EN DE TWEEDE POLITIONELE ACTIE

XCDe Raad zou pas op 6 januari '49 weer bijeenkomen, nu in New York - het kabinet besloot om in elk geval te trachten, de Federale InterimRegering die nu krachtens de wet Bewindvoering Indonesië in Overgangstijd moest worden gevormd, van de grond te krijgen. Drees zou daartoe op 3 januari naar Batavia gaan, samen met de ambassadeur in Londen, Michiels, wiens taak het zou zijn Beels ogen te openen voor de betekenis van de internationale factoren.

XCHoe reageerde de Nederlandse publieke opinie op de Tweede Politionele Actie?

XCHet oordeel van de meeste mensen werd bepaald door wat zij sinds de Eerste Actie in hun dagbladen hadden gelezen. In de meeste daarvan was de oprichting van de ene deelstaat na de andere afgeschilderd als een succes voor de Nederlandse politiek en de 'Renville' -overeenkomst als een nieuw bewijs voor Nederlands redelijkheid. Dat de oprichting van nieuwe deelstaten en de handhaving van de blokkade van de Republiek met die overeenkomst op gespannen voet stonden, had geen aandacht gekregen - zoveel te meer aandacht was geschonken aan de bestandsschendingen door de TNI en aan de acties van 'extremisten' en 'terroristen' die met Nederland samenwerkende Indonesiërs hadden vermoord of ontvoerd. Tegen die achtergrond was het plan tot instelling van een Federale Interim-Regering gezien als een verdere stap op de goede weg die slechts door de recalcitrante Republiek werd versperd. Voorts waren er, toen eenmaal het bericht gekomen was dat de Tweede Politionele Actie was ingezet, velen bij wie zich een natuurlijk medeleven manifesteerde met de Nederlandse militairen.

XCDe Tweede Politionele Actie werd, blijkens een onderzoek van de publieke opinie, door 62 % der ondervraagden goedgekeurd en afgekeurd door 19% (eveneens 19% had geen mening); van diegenen die in juli '48 op de PvdA hadden gestemd, keurde 65 % die actie goed, van diegenen die op de KVP hadden gestemd, 70 %. De Tweede Politionele Actie kreeg dus een duidelijke steun van de publieke opinie. Tot stakingen kwam het niet! en alle politieke partijen schaarden zich achter het offensief (Romme

1 Daarbij was van belang dat de EVe danig was verzwakt - in Rotterdam, waar zij het sterkst was geweest, had zich in maart een grote groep leden, die de EVe als een

975 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

had Spoor en Pinke schriftelijk gecomplimenteerd met 'de waarlijk fenomenale wijze waarop de actie in Indonesië is geleid en gevoerd"), met uitzondering slechts van de CPN2; de kerken zwegen. Wel had de Nederlandse Hervormde Kerk eind november een synodale brief doen voorlezen waarin om begrip was gevraagd voor het Indonesische vrijheidsstreven en de regering was opgeroepen, haar machtsmiddelen niet te misbruiken, maar Drees wist er na de inzet van de Tweede Politionele Actie het moderamen van de synode van te overtuigen dat van zodanig misbruik geen sprake was. Ook met zijn partij kreeg hij geen moeilijkheden. De Tweede Kamer fractie keurde met negentien tegen zes stemmen de actie goed en fractievoorzitter van der Goes van Naters wist tot zijn vreugde te bereiken dat besloten werd, de namen van de zes tegenstemmers geheim te houden.' Vervolgens diende de Kadt, een van de zes, in de partijraad een motie van afkeuring in waarin tevens op internationale arbitrage werd aangedrongen - die motie werd, nadat Drees had betoogd dat uittreding uit het kabinet de belangen van het land en die van de PvdA zou hebben geschaad, met 90 tegen 13 stemmen verworpen.'

XCOp een tweede belangrijk punt bereikte Drees nog minder. Er kwam in Batavia een tijdsschema tot stand (Nederland zou er mededeling van kunnen doen aan de Veiligheidsraad) dat inhield dat vóór IS februari een Federale Interim-Regering zou worden gevormd, dat in het najaar verkiezingen zouden worden gehouden voor een Grondwetgevende Vergadering en dat in de loop van' 50 de soevereiniteit over de archipel aan de Verenigde Staten van Indonesië zou worden overgedragen. De eerste stap mislukte al. In Oost-Indonesië en in West-Java hadden de op 19 december uit protest afgetreden kabinetten op verzoek van de twee presidenten hun werk hervat, welnu: beide kabinetten, wier medewerking, wilde men een Federale Interim-Regering vormen, onontbeerlijk was, maakten midden januari bekend dat zij slechts aan die vorming zouden deelnemen als eerst overleg was gepleegd met de regering van de Republiek - de regering van een staat die volgens Beel niet meer bestond. Diens beleid was door Drees en Michiels duidelijk gedesavoueerd - na hun vertrek seinde hij dan ook (22 januari), nog steeds met gebruikmaking van de code van de Javase Bank, aan Romme dat het verblijf van Drees te Batavia 'uitermate ernstig afbreuk [had] gedaan aan prestige N ed[erlandse] reg[ering]': Drees was 'niet opgewassen tegen de problemen welke zich aandienden', en hij, Beel, dreigde 'in onmogelijke positie' te komen - 'situatie is uiterst precair doch kan nog gered worden."

XCMaar niet alleen Beels positie was verzwakt, ook die van Nederland.

1 Tekst in R A. Gase: 1949: Het laatste jaar van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd', manuscript.

977 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCToen de Veiligheidsraad op 6 januari weer bijeenkwam, geschiedde dat in een nieuwe samenstelling: België, Colombia en Syrië waren vervangen door Noorwegen, Cuba en Egypte. Een nadeel voor Nederland! De Belgische regering had de Nederlandse gesteund maar van de socialistische regering van Noorwegen was dat niet te verwachten, evenmin trouwens van die van Egypte dat de Republiek de jure had erkend. Nog een tweede nadeel had zich voorgedaan: omstreeks de jaarwisseling hadden op voorstel van India de regeringen van India, Birma, Pakistan, Saoedi-Arabië en Irak besloten dat toestellen van de KLM niet langer op vliegvelden in die staten mochten landen en dat de havens gesloten werden voor Nederlandse schepen. Wel slaagde Nederland er met Britse hulp spoedig in om elders rechten te krijgen voor het uitvoeren van de onontbeerlijke tussenlandingen 1, maar dit politieke signaal was duidelijk: de eerste sanctie-maatregel was getroffen. Er kwamen trouwens nog een tweede en een derde: om Nederland niet al te zeer tegen de haren te strijken (de Navo was in voorbereiding) hield Washington de opschorting van de aan Nederland te verlenen Marshall-hulp in reserve maar de op dat moment voor het Indische gouvernement nog resterende hulp: bijna 80 mln dollar, werd wèl opgeschort en voorts werd de uitvoer van Amerikaanse wapens naar Indonesië verboden.

XCOp 7 januari kwam in de Veiligheidsraad de Indonesische kwestie opnieuwaan de orde. Van Roijen deelde er mee dat de vijandelijkheden op Java en Sumatra waren gestaakt, dat alle Republikeinse leiders in Djokjakarta in vrijheid waren gesteld (dat gold alleen voor diegenen die beloofd hadden, zich van politieke activiteit te zullen onthouden!), dat nog slechts Soekarno, Hatta, Agoes Salim en Sjahrir geïnterneerd waren, allen op Banka, waar zij evenwel, aldus van Roijen, vrijheid van beweging hadden, en dat Nederland toewerkte op de vorming van een Federale Interim-Regering, het houden van verkiezingen en de overdracht van de soevereiniteit. Het maakte allemaal bitter weinig indruk. Het was het hoofd van de Amerikaanse delegatie die op 12 januari in de Veiligheidsraad betoogde dat Nederland de Republikeinse regering in Djokjakarta in haar functie moest herstellen, dat de Nederlandse troepen geleidelijkMauritius, beide Brits bezit - het traject Mauritius-Batavia v.v. was gevaarlijk lang.

I Op de nieuwe route (die minder frequent kon worden gebruikt) werden de van Nederland uit laatste tussenlandingen uitgevoerd in Aden (of in Khartoem) en op

978 [PDF]
NIEUWE RESOLUTIE VAN DE VEILIGHEIDSRAAD

moesten worden teruggetrokken, dat met de Republiek een overeenkomst moest worden aangegaan voor het houden van vrije en geheime verkiezingen, dat een datum moest worden bepaald voor de overdracht van de soevereiniteit aan de Voorlopige Federale Regering (de Federale Interim-Regering was er immers nog niet) en dat de Commissie van Goede Diensten een actieve rol bij dat alles moest spelen, zulks onder een nieuwe naam die haar versterkte betekenis onderstreepte: United Nations Commission jor Indonesia. Dat laatste hield in dat de Verenigde Naties een soort feitelijke voogdijschap over Indonesië zouden gaan uitoefenen.

XCToen een resolutie in die geest op 14 januari door de Verenigde Staten, China, Cuba en Noorwegen aan de overige leden werd voorgelegd, bleek dat er data in waren genoemd: er moest vóór 15 maart een Federale Interim-Regering worden gevormd waarin de Republiek maar ook de deelstaten vertegenwoordigd zouden zijn, er moesten vóór loktober vrije en geheime verkiezingen gehouden worden voor een Grondwetgevende Vergadering en de soevereiniteit moest vóór I januari '50 worden overgedragen. Bovendien stond in de resolutie dat de United Nations Commission jor Indonesia tot haar aanbevelingen zou kunnen besluiten met meerderheid van stemmen - daarmee verdween het vetorecht van de Belg, Herremans.

XCVan Reijen weerde zich geducht. Hij werd evenwel enkele dagen later in grote verlegenheid gebracht toen uit het maandrapport van de Commissie van Goede Diensten (die op 25 december de op Banka geïnterneerden had kunnen bezoeken) bleek dat hij, afgaande op zijn uit Den Haag ontvangen inlichtingen, de Raad onjuist had ingelicht met zijn mededeling dat die geïnterneerden vrijheid van beweging hadden. Trouwens, uit dat rapport bleek óók dat Beel (geheel achter de rug van Drees en Michiels om) op ro januari aan Hatta de mededeling had laten doen dat de Republiek in het geheel niet meer bestond. Wat waren, zo vroegen de Raadsleden zich af, verklaringen en toezeggingen van Nederlandse kant nog waard?

XCDe weergegeven resolutie werd op 28 januari aangenomen - negen stemmen vóór, twee onthoudingen (de Sowjet-Unie en de Oekraïne), niet één stem tegen.'

1 In een poging om de stem van Noorwegen te beïnvloeden, had de regering Vorrink, de voorzitter van de PvdA, op geheime missie naar Oslo gezonden - het vliegtuigje evenwel dat hem op 17 januari vervoerde, had op een klein Deens eiland een noodlanding moeten maken en Vorrink was daarbij ernstig gewond.

979 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCNederland, dat na de Duitse bezetting als een gerespecteerde staat was herrezen, zag zich veroordeeld door het wereldforum. Daar stak een element van onbillijkheid in: welk recht hadden de Sowjet-Unie en haar deelstaat de Oekraïne, welk recht dictatuurstaten als Argentinië en Cuba, welk recht ook de Verenigde Staten waar de negers een gediscrimineerde minderheid waren, om Nederland in de beklaagdenbank te plaatsen? De Nederlandse publieke opinie vond in grote meerderheid: geen enkel. Maar daar kwam het niet op aan. Het zwakke Nederland had, wat Indonesië betrof, de sympathie verspeeld van staten die, zo zij al niet het recht representeerden, in elk geval de macht vertegenwoordigden.

XCHet had zich, voor de tweede maal al, deerlijk misrekend.

XCHet sterkst had het zich misrekend op het terrein van de worsteling: in Indonesië.

XCWij vermeldden al dat de regeringen van de twee belangrijkste deelstaten: Oost-Indonesië en West-Java, politieke steun boden aan de Republiek. Dat maakte op Beel en de zijnen niet veel indruk - Beel was die regeringen als quantité négligeable gaan beschouwen en had ze in de fase die aan de Tweede Politionele Actie voorafging, niet geraadpleegd (dat hadden de ministers Stikker en Sassen overigens ook niet gedaan).

XCHinderlijker en ernstiger was dat van herstel van orde en rust in de bezette delen van Sumatra en vooral van Java geen sprake was - integendeel.

XCOp Sumatra waren louter de grote plaatsen in handen van Nederland. Ja, Padang, Boekittinggi en Pakanbaroe hadden wel Nederlandse garnizoenen maar de weg van Padang naar Boekittinggi was ca. roo km lang en die van Boekittinggi naar Pakanbaroe, dwars door bergachtig terrein, ca. 260 km. Er was geen sprake van dat de Nederlandse troepen wegen als deze (voor Sumatraanse verhoudingen aan de korte kant) effectief konden controleren. Daarbij hing veel, zo niet alles van de medewerking van het inheemse bestuursapparaat a£ Dat apparaat nu werd van Nederlandse zijde onder zwaardere druk geplaatst dan na de Eerste Politionele Actie het geval was geweest. Toen had van Mook het directe toezicht aan de Recomba's toevertrouwd maar Beel had geen behoefte gehad aan nieuwe Recomba's: hij had bepaald dat de militaire commandanten in

980 [PDF]
'VERSCHRIKKELIJKE ONTAARDING' OP SUMATRA

nen en dat de aanwezige Recomba's als Territoriale Bestuursadviseurs louter adviezen zouden verstrekken. Nu, op Sumatra hadden de commandanten (veelal Knil-officieren) aan die adviezen geen enkele behoefte. Troffen zij in de bezette streken namen aan als 'Merdeka-hotel','Soekarno-weg' of 'Merdeka-weg', dan moesten deze onmiddellijk gewijzigd worden; verder werden Republikeinse vrijheidsmonumenten opgeruimd en Indonesische plaatsnamen door Nederlandse vervangen - zo ging Boekittinggi weer 'Fort de Kock' heten. 'Door dergelijke daden', aldus de vroegere Recomba van de Velde (sinds begin '49 Beels adviseur voor Sumatra, later algemeen adviseur) 'is ontstellend veel kwaad gedaan en wantrouwen gezaaid, ook waar een begin van vertrouwen mogelijk ware geweest."

XCDe INI-eenheden hadden zich uit de grotere plaatsen teruggetrokken. Hun commandant kwam spoedig, nl. eind januari '49, weer in radioverbinding met de legerleiding op Java: een belangrijke verbinding, want van Sumatra uit konden via Rangoon, waar de regering van Birma een legerzender ter beschikking had gesteld, berichten gewisseld worden met de Indonesische ambassade in New Delhi.' Die legerleiding kreeg trouwens meer radioverbindingen met Sumatra: er kwam een zender in Atjeh, nl. in Koetaradja - er kwamen voorts geheime zenders in Benkoelen, in Pakanbaroe, in Djambi en vlak bij Telokbetoeng. Via die verbindingen werd instructie gegeven om het Nederlands militair bestuur zoveel mogelijk in het nauw te brengen. Aldus geschiedde. Een groot aantal met Nederland samenwerkende Indonesiërs werd geliquideerd of anderszins bestraft, woningen en fabrieken gingen in vlammen op - ook maakten roversbenden van de situatie gebruik om hun slag te slaan. Er ontstond, aldus weer van de Velde, 'een terreur die eerst na onze ingreep werkelijk met die naam moet worden bestempeld, een verschroeide aarde-systeem zonder enige rem en een verschrikkelijke ontaarding in de vorm van ontvoering, verminking, moord en brandstichting.?

XCMisschien evenwel wordt Nederlands zwakke positie het treffendst geïllustreerd door het feit dat de Republikeinse noodregering, die op 19 december '48 was ingesteld, ongehinderd haar werk kon voortzetten. Zeker, zij moest Boekittinggi verlaten maar zij vestigde zich niet eens zoJ. J. uit Sumatra, p. 221. 2 De Republiek heeft van Atjeh uit ook een luchtverbinding met Birma kunnen onderhouden. 3 A.v., p.

1 'Sumatra en de Ronde Tafel-conferentie' (29 mei 1949) in van de Velde:

981 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ver daarvandaan: in Kotatinggi, hemelsbreed ca. 30 km verder noordelijk, langs de weg 90 km. Zij had een mobiele zender bij zich die ook al met New Delhi in verbinding stond.

XCVan beheersing van de situatie was dus geen sprake.

XCHoevele Nederlandse militairen in de zeven maanden die nog verliepen voordat op 3 augustus '49 een wapenstilstand werd afgekondigd, op Sumatra gesneuveld zijn, is niet bekend - wij weten slechts dat er in die periode op Sumatra en Java samen elfhonderdtwee-en-zestig zijn gesneuveld (bijna tweemaal zoveel als in de zeventien maanden tussen de Eerste en de Tweede Politionele Actie en bijna de helft van alle Nederlandse gesneuvelden tijdens de worsteling met de Republiek) en wij veronderstellen dat de meesten dezer het leven hebben gelaten op Java.

XCHet jaar '49 werd voor de Nederlandse militaire macht veruit het moeilijkste jaar: het Knil leed toen bijna 60 % van al zijn verliezen en het waren de resterende eenheden van de Koninklijke Landmacht: de Zeven December-divisie, de Palmboom-divisie, de Drietand-divisie en de eerste twee van de drie laatst-uitgezonden brigades, die zwaardere offers moesten brengen dan de inmiddels gedemobiliseerde vrijwilligersbataljons hadden moeten doen. Niet alleen dat: velen van die in '49 ingezette militairen beseften dat hun positie steeds penibeler werd. Zij deden hun plicht, zij zetten hun leven op het spel en zij raakten verbitterd, menend dat 'de politici' bezig waren de zaak te verknoeien en dat deze bij een andere aanpak heel wel te winnen zou zijn.

XCGelijk eerder vermeld, was voor de INI-eenheden op de dag waarop de Tweede Politionele Actie werd ingezet, vastgesteld dat zij onmiddellijk tot de door hen al voorbereide guerrilla moesten overgaan. Aari vele eenheden was dat aanvankelijk niet mogelijk; het hoofdkwartier had tevoren bepaald, naar welke streken de batalj ons zich na de inzet van de actie moesten begeven (de bataljons van de Siliwangi-divisie bijvoor

982 [PDF]
BEZET JAVA

mijding van de hoofdwegen, te voet moesten geschieden, vergden tijd, soms verscheidene weken. Op Midden-Java werd dan soms rust gehouden op plaatsen waar prins Diponegoro tijdens de Java-oorlog, meer dan honderd jaar eerder, had gemediteerd. Ook het doorgeven van instructies en berichten was aanvankelijk moeilijk. Daar kwam pas verbetering in, toen de legerleiding eind januari de beschikking kreeg over de zender (met aggregaat) van een militair vliegveld dat ca. 35 km ten zuidoosten van Djokjakarta lag - die zender was gedemonteerd en de onderdelen waren naar een nabije dessa getransporteerd en daar was de zender weer opgebouwd. Die dessa lag aan de westkant van een langgerekt, moeilijk toegankelijk plateau- en berggebied aan Java's zuidkust - het gebied waar opperbevelhebber Soedirman in zijn draagstoel van dessa naar dessa werd gedragen, telkens wanneer gevreesd werd dat een Nederlands detachement hem zou kunnen vinden. Zijn opperbevelhebberschap kon hij maar zelden uitoefenen (zijn fysieke toestand ging gestadig achteruit). Als feitelijk opperbevelhebber trad eerder Nasoetion op die zich met een kleine staf op de helling van de vulkaan de Merapi benoorden Djokjakarta had teruggetrokken - de afstand van daar naar de zender was niet meer dan ca. 100 km.

XCDe zender werd gebruikt om instructies te geven 1 maar binnen de INl hadden slechts de hogere commandanten zenders gehad en die hadden zij in het algemeen moeten achterlaten. Er kunnen dan ook niet veel instructies gegeven zijn en wederzijds radioverkeer was slechts in geringe mate mogelijk. Mgezien daarvan: de commandanten van de Wehrkreise kenden hun taak. Nadeliger was het dat de INl-eenheden gescheiden waren geraakt van hun depots -landmijnen hadden zij meestal wèl omdat die vóór de Tweede Politionele Actie in vrij aanzienlijke mate naar de toen bezette gebieden en naar de gebieden bij de demarcatielijn waren gezonden maar er was een groot gebrek aan munitie. De guerrilla diende dus zo te worden gevoerd dat er zo weinig mogelijk bij geschoten werd: wegen en bruggen moesten worden vernield, plantage-gebouwen en fabrieken in brand gestoken en personen die met de Blanda's samenwerkten, als waarschuwende voorbeelden gestraft: ontvoerd, verminkt of geliquideerd. Dat gold uiteraard niet voor diegenen die die samenwerking combineerden met steun aan de guerrilla-eenheden of die eenuitgeschakeld maar Nasoetion had toen al niet ver van zijn verblijfplaats een tweede

I Deze eerste zender is in maart '49 door Nederlandse troepen opgespoord en

983 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESlli

functie voortzetten of aanvaardden in overleg met Republikeinse autoriteiten, maar er waren er ook jegens wie door de guerrilla-eenheden geen enkele eonsideratie in acht werd genomen.

XCHoeveel slachtoffers hebben zij gemaakt?

XCDe gegevens zijn onvolledig. Het algemene beeld is dat, toen eenmaal na de 'Renville'-overeenkomst de eenheden van het Republikeinse leger de gebieden onder direct Nederlands gezag hadden verlaten, het in die gebieden betrekkelijk rustig was geworden maar dat van midden '48 af de infiltraties van Republikeinse militairen nieuwe onrust hadden gewekt op Java en dat die onrust, nu niet alleen op Java maar ook op Sumatra, na de Tweede Politionele Actie nog toenam. Op Sumatra kwam het (wij herinneren aan wat van de Velde schreef) tot 'een verschroeide aardesysteem zonder enige rem en een verschrikkelijke ontaarding in de vorm van ontvoering, verminking, moord en brandstichting' - er zijn geen cijfers over de aantallen slachtoffers en in hoeverre die wandaden op het conto moeten worden geschreven van reguliere eenheden van het Republikeinse leger, van eenheden die in feite pemoeda-eenheden waren gebleven, of van misdadige benden die eenvoudig gebruik maakten van de maatschappelijke ontwrichting, weten wij met betrekking tot Sumatra niet.'

XCWij weten het evenmin met betrekking tot Java maar omtrent dat eiland beschikken wij wel over enige, zij het zeer onvolledige cijfers.

XCIn het regentschap Soekaboemi (West-Java) kwam het blijkens een in '87 gepubliceerd onderzoek van van Doorn en Hendrix- in de periode juli '47-december '49 tot 283 'incidenten', d.w.z. 'aanvallen op Europese ondernemingen en personeel en op nabijgelegen politieposten en bestuurskantoren'"; van die 283 'incidenten' deden zich 276 voor in de periode juni '48-augustus '49 en van die 283 moesten lI8 beschouwd worden als een poging om het werk van een landbouwonderneming onmogelijk te maken. Acht Europese of Chinese planters werden vermoord, zeven gewond. Vermoord werden voorts twee-en-zeventig Indonesiërs, gewond zes-en-twintig: opzichters, een dertigtal koelies, ondernemingswachters, politiemannen en een dessa-bestuurder. Maar erin de in '87 onder redactie van prof. dr. G. Teitler en drs. P. M. H. Groen verschenen bundel De Politionele Acties. 'A.v.,

1 Op Noord-Sumatra werd een deel van die feitelijke en van de misdadige benden in de loop van '48 althans door een der eenheden van het geregelde Republikeinse leger uitgeschakeld. 2 Hun studie 'De planters belegerd. De positie van Europese planters tussen Nederlandse steun en Indonesisch verzet' is opgenomen

984 [PDF]
BEZET JAVA

waren in dit regentschap nog veel meer slachtoffers, 'volgens de politiestatistieken', aldus van Doorn en Hendrix,

XC'ten minste tientallen en soms honderd per maand: moorden, ontvoeringen, mishandeling, rampok, alles bijeen enkele duizenden gevallen. Vooral de 'rijken' (de grondbezittende boeren en dorpsbeambten) moesten het ontgelden. Een enkel cijfer: in vijf maanden (december '48-april '49) werden in heel Preanger negentig dorpsbestuurders en -beambten vermoord en zeven-en-tachtig ontvoerd, in de laatste gevallen meestal met noodlottige afloop."

XCWij weten voorts dat in de residentie Malang (Oost-Java) in de vier maanden die op de inzet van de Tweede Politionele Actie volgden (19 december '48-25 maart '49) driehonderdtwee personen werden vermoord en ca.vijfhonderdzestig ontvoerd en dat op heel Java in het eerste halfjaar van '49 tweehonderdvijf-en-twintig loerah's (dessa-hoofden) en vijftien hogere Indonesische functionarissen vermoord en driehonderdzes-en-veertig resp. zeventien ontvoerd werden. Wat de loerah's betrof, richtten de gewelddadige acties zich dus op bijna zeshonderd hunner - daarbij tekenen wij aan dat op heel Java omstreeks vijf-en-twintigduizend loerah's in functie waren. De gewelddadige acties richtten zich dus op een minderheid. Waren zij steeds als waarschuwend voorbeeld bedoeld? Wij weten het niet. Ook op Java kan de maatschappelijke ontwrichting die uit de oorlog voortvloeide, er toe geleid hebben dat persoonlijke veten werden uitgevochten of dat misdadige benden hun slag sloegen. Vast staat dat elke moord en elke ontvoering door het Nederlandse bestuursapparaat en de Nederlandse krijgsmacht beschouwd werd als een gevoelige gezagsaantasting.

XCVermelding verdient dat het aan Indonesische kant naast de strijd tegen de Nederlandse aanwezigheid ook kwam tot onderlinge gevechten, zulks zowel op West- als op Oost-Java. Op West-Java stieten de er terugkerende eenheden van de Siliwangi-divisie op de troepen van dedie hen als indringers zagen - het kostte de Siliwangi-divisie veel moeite om zich een deel van die tegenstanders van het lijf te schudden;

XC, A.v.,

985 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

van volledige uitschakeling van de DaroeI Islam was geen sprake: zij had ten tijde van de soevereiniteitsoverdracht nog steeds kleine delen van West-Java in handen.'

XCAan de onderlinge strijd op Oost-Java lag nieuwe actie van Tan Malaka ten grondslag.

XCDeze oude revolutionair bevond zich op de dag waarop de Tweede Politionele Actie werd ingezet, in of in de buurt van Kediri (zie kaart VI op de pag.'s 968-969). Daarwas een radiozender-welnu, hij beschouwde zich als ontslagen van de verplichting, uitsluitend de communisten te bestrijden, welke hij bij zijn vrijlating had aanvaard: via die zender betoogde hij op 2I december dat het nieuwe militaire ingrijpen van Nederland het volledige bankroet van de door Soekarno en Hatta gevolgde onderhandelingspolitiek zou hebben aangetoond. 'Ik zal', zei hij, 'de strijd tegen Nederland tot het bittere einde leiden." Hij ontving steun van een bataljon van de TNL Zou hij er in slagen, de leiding van het verzet op Java in handen te krijgen? Daar bestond, werd gemeend, kans op. Dat was een van de factoren (lokale tegenstellingen kunnen ook een rol hebben gespeeld) die bewerkstelligden dat het betrokken TNI-batal jon in februari '49 door andere bataljons werd aangevallen en vernietigd. Tan Malaka werd gevangen genomen en op last van een TNI-kolonel doodgeschoten.

XCAl die onderlinge strijd aan Indonesische kant kwam de Nederlandse troepen niet wezenlijk ten goede - wanneer die strijd één ding aantoonde, dan het feit dat er op grote delen van Java van feitelijk Nederlands gezag geen sprake was. Het Nederlandse bestuursapparaat was er te zwak en de troepen waren er te weinig talrijk voor. Vóór de Tweede Politionele Actie waren er al niet voldoende BB-ambtenaren geweest - na die actie moesten de beschikbaren over twee gebieden worden verdeeld: het oude en het nieuwe bezette gebied. In laatstbedoeld gebied werden zij overigens, gelijk vermeld, niet meer dan adviseurs van commandanten die het militair gezag uitoefenden. Hun greep op het inheemse bestuursapparaat werd steeds losser - ook op de Indonesische politie konden zij steeds minder rekenen. Vaak kwam het voorts voor dat een dessa twee loerah's had: een die zich vertoonde als een BB'er of een Nederlandse patrouille verscheen, een die het contact met de guerrillastrijders onderhield. Zo kwamen er naast de door Nederland ingestelde of gehandhaafde

XCI Zij heeft zich daar tot' 56 kunnen handhaven. 2 Aangehaald in Reid: The Indonesian National Revolution,

986 [PDF]
BEZET JAVA

Indonesische besturen hier en daar schaduwbesturen die de Republiek vertegenwoordigden.

XCAlgemener kwam het voor dat de guerrilla-eenheden in de gebieden waar zij zich schuilhielden, in elke dessa beschikten over, aldus van Doorn en Hendrix, 'een of enkele vertrouwensmannen die ervoor zorgden dat er met name rijst ter beschikking werd gesteld; de andere inwoners waren niet direct betrokken.' Van die andere inwoners waren velen er niet happig op om levensmiddelen om niet af te staan. 'Er moest voortdurend worden onderhandeld, waarbij zachte tot harde pressie niet zelden werd toegepast', harde pressie vooral door de vroegere pemoeda-eenheden.' Pressie werd ook gebruikt om het verzet te financieren. Grote landbouwondernemingen betaalden tot f 30000 per maand om gevrijwaard te zijn tegen aanslagen; busondernemingen deden hetzelfde. 'Dit gebeurde niet incidenteel. Veeleer', aldus weer van Doorn en Hendrix, 'valt te spreken van systematische belastingheffing ten bate van de verzetsgroepen.'In juni '49 was in het regentschap Soekaboemi de situatie deze dat de bevolking van alle dessa's alsook de eigenaren van toko's in de steden (veelal waren dat Chinezen) 'overal belasting betaalden." Dat zulks ook hier en daar elders op Java het geval is geweest, is niet onwaarschijnlijk maar alle nadere gegevens ontbreken.

XCBij dit alles was van belang dat zich als gevolg van het tekort aan Nederlandse troepen in tal van streken wijd en zijd geen enkele Nederlandse militair bevond. Grote gebieden werden aan kleine detachementen toevertrouwd. Er waren plaatsen met tienduizenden inwoners waar niet méér aanwezig was dan een sectie van een peloton: twaalf tot vijftien militairen onder bevel van een korporaal. Wel werd opgetreden als men hier of daar guerrillastrijders of personen die met guerrillagroepen in contact stonden, in handen kreeg en ook nam het aantal van deze en dergelijke gevangenen toe' maar de acties welke tegen guerrilla-groepen werden ondernomen, waren vrijwel steeds ineffectief. Veelal werden zijca. tienduizend Indonesische politieke gevangenen en krijgsgevangenen in Neder

1 Van Doorn en Hendrix in p. 67. 2 A.v., p. 68. Toen begin augustus '49 de wapenstilstand werd afgekondigd, bevonden zich op Java en Sumatra

987 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

grondig voorbereid maar ging men dan tot de aanvalover, dan was de tijdig gewaarschuwde tegenstander spoorloos verdwenen.

XCVan Doorn en Hendrix citeren een door hen als typerend beschouwd verslag van een actie, uitgevoerd tegen het kampong-complex Metesih, ca. 30 km ten oosten van Soerakarta, welk complex op 5 km afstand van Karangpandan lag waar zich een Nederlands bivak bevond. Metesih was, men wist het, een concentratiepunt van guerrillastrijders. Het complex lag temidden van sawahs - er was, toen tot de aanval was besloten, luchtsteun aangevraagd. Wij citeren:

XC'Toen wij tegen dagaanbreken in het gezicht van Metesih kwamen, gierden even later vier Mustang-jagers over ons hoofd, die prompt de tegenover ons liggende kampong-rand begonnen te bombarderen en mitrailleren. Kort na het in actie komen van onze luchtmacht staken wij het gevaarlijke vlakke sawah-terrein· over, dat ons van Metesih scheidde. Met gele lappen maakten wij ons aan de piloten bekend om door hen niet bestookt te worden. De jagers verlegden hierop hun vuur naar de achterzijde van de kampong, en schoten op alles, wat er aan die kant uitvluchtte ... Waar was echter de vijand? Wij zagen en hoorden niets. Slechts enkele vrouwen, kinderen en ouden van dagen kropen voor ons weg.

XCWe bereikten het centrum van de kampong, een pleintje ... We zuiverden de kampong, vernietigden enkele markassen " maakten gevangenen en slachtoffers onder vluchtenden. We vonden weggeworpen uitrustingstukken ... Maar onze jagers hadden geen slachtoffers gemaakt. We zagen geen militairen en vonden geen wapens. Onverrichterzake werd de terugtocht aanvaard. Vanzelfsprekend was voorzichtigheid weer geboden, vooral bij het oversteken van de gevaarlijke sawah-strook. We hadden nauwelijks allen de 'overkant' bereikt, ofhet vuur werd op ons geopend uit de zojuist gezuiverde kampong. Zelfs begon een mitrailleur te ratelen. Het was wonderbaarlijk, maar spijtig. De actie had nauwelijks iets uitgehaald. De enigste zure grap, die we konden bedenken, was om de sectie mortieren, die halverwege Karangpandan was opgesteld, opdracht te geven een dozijn bommen op Metesih af te vuren."

XC'Dergelijke acties', voegen van Doorn en Hendrix hieraan toe, 'zijn er honderden geweest. Zij bewezen voor wie het nog niet wist, dat het 'conventionele' militaire antwoord op de Indonesische strijdwijze ontoereikend was en dat ook de opsplitsing in kleine eenheden en het onafgebroken patrouilleren niet voldoende bleken."

XCDe weer op gang gebrachte ondernemingen, afgelegen militaire posten, maar vooral de verbindingen (de telefoonlijnen en de spoor- en

XCI militaire kwartieren 2 Aangehaald in van Doorn en Hendrix, p. 209-10. 3 A.v.,

988 [PDF]
MOEILIJKE POSITIE DER NEDERLANDSE MILITAIREN

verkeerswegen met hun talrijke bruggen) waren een voornaam doelwit van de guerrillastrijders, die bij het aanleggen van versperringen vaak de vrijwillig of onder dwang verleende hulp ontvingen van de landbouwende bevolking. Voor elk weg- of spoorweggedeelte was er een peloton van de TNI dat zorg droeg voor de nodige vernielingen. 'Een [Nederlandse] compagnie genie in Oost-Java rekende uit', aldus van Doorn en Hendrix, 'dat men in de negen maanden van en na de Tweede Politionele Actie' (dus van 19 december '48 tot 19 september '49) '50000 bomen had geruimd, 400 tankvallen gedicht, 20000 kubieke meter grond verzet en 240 reparaties aan 145 bruggen verricht. Er waren drie bruggen bij die resp. veertien, vijftien en achttien maal hersteld moesten worden. De laatstgenoemde prestatie werd overtroffen in Midden-Java, waar één brug vier-en-twintig maal gerepareerd moest worden."

XCHet gevolg van al die verkeersstoornissen was dat de Nederlandse militairen steeds langer op hun bevoorrading moesten wachten - soms was alleen bevoorrading door de lucht mogelijk. 'Ons kamp', aldus het rapport van een compagnie in de buurt van Djokjakarta,

XC'is in twaalf dagen niet door convooien te bereiken. Het ontbreken van fourage noopt ons tot het buitmaken van kippen en geiten en later van een karbouw. Een serie nachtaanvallen eist de zo noodzakelijke nachtrust op ... Door inspanning en vermoeienis is een deel van ons, hetzij geestelijk, hetzij lichamelijk, niet meer in staat de zware patrouilles te lopen. Velen zijn afgevoerd naar Djokja of Semarang, waar zij onder medische behandeling staan."

XCWegtrajecten waren er die in één nacht op vijftien plaatsen werden onderbroken vwerd 's nachts over die wegen gepatrouilleerd, dan werden vaak verliezen geleden. Convooien kregen na enige tijd een radiowagen, een ámbulance en, als ze er waren, pantserwagens mee - steun in de lucht kon maar zelden worden gegeven. Trouwens: die luchtsteun zou niet geholpen hebben tegen de landmijnen waarover, gelijk vermeld, de guerrilla-eenheden in ruime mate de beschikking hadden. 'Er waren tijden', aldus een rapport uit Oost-Java, 'dat ieder groepje soldaten dat voor dergelijke convooien op stap ging, nagenoeg met zekerheid wist dat een van hen die dag nog wel op een mijn zou lopen."

XCOp al die moeilijkheden werd verschillend gereageerd. Eenheden die oorlogservaring hadden opgedaan (de troepen van de Zeven december-,

XC1 A.V., p. 198--99. Aangehaald in a.v., p. 196. 'Aangehaald

989 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

de Palmboom- en de Drietand-divisie alsook de Knil-eenheden), wisten ze met contra-guerrilla-operaties menigmaal redelijk goed op te vangen maar vooral de militairen van de later aangekomen eenheden hadden het gevoel dat zij in een situatie waren beland die hun nauwelijks tijd gaf om zich aan te passen. 'We gaan naar bed', zo beschreef Anton P. de Graaff, een van de dienstplichtigen van de eerste in '49 uitgezonden brigade van de Koninklijke Landmacht, sergeant-gewondenverzorger, de situatie van zijn onderdeel in april,

XC'met een pistool in ons pyjamajasje, stengun of geweer naast ons en een scherpgestelde handgranaat staat in noodgevallen direct ter beschikking. Het lijkt ons allemaal een beetje overdreven, maar de omstandigheden bewijzen dat het geen nodeloze voorzorgsmaatregelen zijn.

XCDe gebouwtjes waarin wij slapen, worden's nachts met zware houten luiken en ijzeren pinnen gebarricadeerd. Buiten het huis lopen wachtposten om ons een rustige slaap te garanderen.' I

XCDaar was maar zelden sprake van. Overdag was het overigens niet beter:

XC'Wij leren patrouille lopen en sjokken door het prachtige landschap, waar we geen oog voor hebben, omdat elk moment van de dag dood en verderf zaaiende kogels van de peloppers? door onze gelederen kunnen fluiten. We baggeren door de sawah's en vervloeken de glibberige sawah-dijkjes, waar we herhaaldelijk vanaf glijden."

XCJuni:

XC'Er staat niet in de krant, wat wel in het telegram staat dat wij op de MilitairGeneeskundige Dienst binnenkrijgen, dat Servaas gevonden werd met een doorgesneden hals, een afgesneden rechteroor, een afgesneden neus, een steekwond in de rechterribbenboog en een schotwond in de rechterlies. We vragen ons verbijsterd af in welke volgorde deze wreedheden gelezen moeten worden. Er staat ook niet bij, dat soldaat rste klas Swinkels onthoofd is."

XCJuli:

I Anton P. de Graaf: p. 32. 2 De Republikeinse militairen die zich vaak ('voorloper', 'pionier') noemden, werden in de regel als 'peloppers' of 'ploppers' aangeduid. 3 Anton P. de Graaff: p. 35· • A.v., p. 44·

990 [PDF]
MOEILIJKE POSITIE DER NEDERLANDSE MILITAIREN

XC'Ik stuur iemand met een konvooi naar het Veldhospitaal in Banjoemas, om sulfatabletten en morfine te halen. 's Middags komt hij terug zonder sulfatabletten en met tien kleine ampulletjes morfine. Zijn rapport is duidelijk. Hij heeft dit met veel moeite kunnen loskrijgen, ze hebben in het hospitaal zèlf niets meer.

XCZelf heb ik een stengun, waar je met de beste wil, van de wereld geen schot mee kunt lossen. Een andere? Hou toch op! Is je geweer kapot? Gebruik het dan maar als knuppel, want een andere is er niet.

XCNee, de mensen in Holland weten niet wat er hier gebeurt. Hoe tientallen jongens dagelijks 'afknappen', omdat ze de spanning niet langer kunnen verdragen.'

XCMidden juli kreeg de compagnie waar de Graaff toe behoorde, een nieuwe militaire arts. Deze richtte onmiddellijk een rapport tot de brigade-arts. 'Vrij vertaald', aldus de Graaff,

XC'betekent dit rapport: op de buitenpost Sapran op Midden-Java' zit de ade compagnie van het 425ste bataljon infanterie in de wildernis, opgesloten op een oppervlakte van nog geen 250 vierkante meter, met een loerende en bloeddorstige vijand aan alle kanten om zich heen.

XCZe weten, dat als ze gewond raken er alleen maar één 'hospik' ter beschikking is om een noodverband te leggen. De man is in het burgerleven schoenmaker, landbouwer of kist en maker en is door zes weken opleiding nu de laatste strohalm voor de gewonde in spé,

XCDe dichtstbijzijnde dokter zit veertig kilometer verder en om bij hem te komen, moet je over een paar honderd bomen springen, door een stuk of tien tankvallen kruipen, vier kali's doorwaden, zestien kilometer in de hitte lopen en dan nog een goeie twintig kilometer over een bloedlinke weg rijden.

XCAls de TNI je in de gelegenheid gesteld heeft deze krachttoer te volbrengen, vertelt de dokter je dat je nàg 80 kilometer moet rijden, om in het Veldhospitaal in Banjoernas te komen."

XCMen mag het beeld dat de Graaff heeft gegeven, niet generaliseren: zijn onderdeel bevond zich in een streek waar de 1NI-eenheden talrijk en bij uitstek actiefwaren. Andere onderdelen hadden het minder moeilijk. Dat neemt niet weg dat de Nederlandse krijgsmacht als geheel in '49 aan een zwaardere druk werd blootgesteld dan in de eerdere jaren. De 1NI had niet de kracht om die Nederlandse krijgsmacht uit de grotere plaatsen te verdrijven maar zij op haar beurt was niet bij machte om die 1NI buiten de grotere plaatsen uit te schakelen.

, Langs de weg ca. 120 km ten oosten van Banjoemas. 2 Anton P. de Graaff: p. 54.

991 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESlIl

XCGelijk gezegd, onthield de TNI zich van het uitvoeren van acties waarbij veel munitie zou worden verbruikt. Op die regel werd één uitzondering gemaakt.

XCToen Sultan Hamengkoe Boewono, die van de kraton uit al steun verleende aan het verzet', begin februari '49 vernam dat de Veiligheidsraad begin maart weer zou bijeenkomen, vatte hij het plan op om door de guerrillastrijders een grote aanval te laten uitvoeren op Djokjakarta (er waren daar al tweemaal guerrilla-eenheden tot in het centrum doorgedrongen) - hadden zij het gehele centrum ook maar korte tijd in handen (zware wapens hadden zij niet), dan zou dat duidelijk maken dat de Republiek nog springlevend was. Hij zond een koerier naar Soedirman met de vraag of hij verlof had, terzake overleg te plegen met de Republikeinse commandant in Wehrkreis III, luitenant-kolonel Soeharto." Soedirman verleende dat verlof en de sultan overlegde op 14 februari met Soeharto die in de kledij van kraton-bediende tot de kraton was toegelaten. De actie kon vele guerrillastrijders doen sneuvelen - dat werd door Soeharto aanvaard. Hij beraamde de aanval eerst voor een van de laatste dagen van februari maar deze werd tweemaal uitgesteld op grond van aanwijzingen dat het plan was uitgelekt. In de nacht van maandag 28 februari op dinsdag I maart evenwel, glipten verscheidene guerrillagroepen Djokjakarta binnen en toen dinsdagochtend om zes uur de sirene ging die de door de Nederlandse militaire commandant ingestelde avondklok beëindigde, gingen die groepen onder leiding van een andere Indonesische officier, luitenant-kolonel Latief, tot de aanvalover, spoedig gesteund door andere die uit de omgeving arriveerden. Ter onderlinge herkenning droegen al die guerrillastrijders, in totaal ca. tweeduizend man, een geel klapperblad op de schouder.

XCTen koste van ca. tweehonderd gesneuvelden (aan Nederlandse zijde waren er zeventien) wisten zij zich zes uur lang in het centrum van de stad te handhaven - het garnizoen kon hen met hulp van uit Magelang aangetrokken versterkingen verdrijven.99

1 Hij financierde de elandestien doorwerkende ambtelijke top van de Republiek - elk kreeg wekelijks gehuwden kregen fIS. Ook Hatta's echtgenote kreeg fIS per week. Omtrent deze steunverlening is geen enkel gegeven tot Nederlandse instanties doorgedrongen. 2 De huidige president van Indonesië.

992 [PDF]
INDONESISCHE AANVAL OP DJOKJAKARTA

XCEr waren op die dinsdag (men ging van 'Dolle Dinsdag' spreken) drie militaire waarnemers van de United Nations Commission jor Indonesia aanwezig: twee Amerikaanse officieren en één Franse - hun rapport bereikte kort nadien de Veiligheidsraad.

XCWij zijn, over Java en Sumatra schrijvend, ver voorbij de z Sste januari gegaan, toen de voor Nederland zo ongunstige resolutie van de Veiligheidsraad werd aangenomen. Wat wij willen onderstrepen is dat die resolutie allen die zich in Indië tegen de Nederlandse opzet keerden, in hoge mate bemoedigde - er gingen berichten over de ronde doen, aangevuld met voorspellingen op welke datum de volledige overwinning zou zijn behaald. Bemoedigd werden vooralook de op Banka geïnterneerden - een Nederlandse sergeant had hun, er niet verder bij nadenkend, een radio gegeven.

XCNederland was in een dubbele worsteling verwikkeld geraakt: een met de Verenigde Naties, een met de in de geesten van steeds meer Indonesiërs voortlevende Republiek. In die tweede worsteling werd Nederlands positie in de loop van '49 steeds ongunstiger - dat alleen al betekende dat de eerste verloren zou worden. De meeste Nederlanders realiseerden het zich niet maar in feite had de Tweede Politionele Actie een voor Nederland uitzichtloze situatie doen ontstaan - hoe kon het er zich met zo weinig mogelijk gezichtsverlies en kleerscheuren uit losmaken?

Naar de soevereiniteitsoverdracht

XC

XCHetjaar 1949, begonnen met een ingreep die in Nederland in de pers en op de radio over het algemeen als een grote overwinning was afgeschilderd en die er door een duidelijke meerderheid van de publieke opinie was toegejuicht, is geëindigd met de overdracht van de soevereiniteit over de archipel (behalve Nederlands-Nieuw-Guinea) aan de Verenigde Staten van Indonesië - een federatieve constructie waarbinnen de Republiek domineerde. Het is een jaar geweest van talrijke voorstellen en talrijke conferenties - een jaar ook waarin eerst Sassen en vervolgens Beel ontslag nam, waarin Romme er zich tweemaal moeite voor gaf, het kabinet-Dreesfvan Schaik ten val te brengen, een jaar tenslotte waarin

993 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

de spanningen binnen dat kabinet enkele malen hoog opliepen.

XCGeven wij straks een kort overzicht van de aanloop tot de soevereiniteitsoverdracht, dan willen wij vooropstellen dat in al de daaraan voorafgaande voorstellen en conferenties in wezen de worsteling tussen Nederland en de Republiek werd voortgezet, evenwel met een derde partij erbij, nl. de Veiligheidsraad die met zijn resolutie van 28 januari duidelijk had aangegeven wat hij wenste: de Republikeinse regering moest in Djokjakarta worden hersteld, de Nederlandse troepen moesten geleidelijk worden teruggetrokken, er moest vóór 15 maart een Federale Interim-Regering worden gevormd waarin de Republiek en de deelstaten vertegenwoordigd zouden zijn, er moesten vóór loktober vrije en geheime verkiezingen worden gehouden voor een Grondwetgevende Vergadering, de soevereiniteit moest vóór I januari' 50 worden overgedragen en bij alles wat te geschieden stond, moest de United Nations Commission for Indonesia betrokken worden die met meerderheid van stemmen tot haar aanbevelingen zou kunnen besluiten.

XCNederland heeft die resolutie nimmer formeel aanvaard - het heeft er zich wel aan geconformeerd.

XCDat laatste had, wat het buitenlands-politieke aspect betrof, in de eerste plaats te maken met de houding van Washington dat de resolutie van 28 januari had laten indienen. Washington zag de Republiek, viel eenmaal de gehele archipelonder haar gezag, als een stabiele, tegen de SowjetUnie gekante en voor buitenlands kapitaal toegankelijke staat in Zuidoost-Azië - het wenste druk uit te oefenen op Nederland, maar niet teveel. Nederland werd in april een partner in de Navo - stabiele staten in Zuidoost-Azië waren wenselijk maar het was voor Amerika, aldus in de loop van dat jaar een veelzeggende instructie van het State Department aan Cochran, het Amerikaanse lid van de United Nations Commission, 'of equal importance that the adjustment in Indonesia be accomplished in a fashion which will not vitiate the Netherlands' position as a leading democratic nation." Vandaar dat de aan Nederland toegezegde Marshall-hulp niet werd opgeschort - dat dat alsnog kèn gebeuren, was evenwel een factor die in het beraad van het Nederlandse kabinet geen moment uit het oog werd verloren. Ook kwamen er geen andere sancties dan die welke wij al noemden - het kabinet en de parlementsleden waren zich er intussen van bewust dat, als Nederland niet in de geest handelde van de resolutie van 28 januari, het Nederlands-Indonesische geschil in de herfst in de

I Aangehaald in Bank, p. 457.

994 [PDF]
HET BELEID VAN SOEKARNO EN HATTA

Algemene Vergadering van de Verenigde Naties aan de orde zou worden gesteld met als mogelijkheid dat tot algemene sancties tegen Nederland zou worden besloten; dat deze, in welke vorm ook afgekondigd, een ramp zouden zijn voor het land, was zonneklaar. En wat zou het winnen? Misschien enig zelfrespect maar de afloop van het conflict zou er niet door gewijzigd worden.

XCZo penibel nu als Nederlands positie was, zo gunstig waren de vooruitzichten die Soekarno en Hatta mochten koesteren. Zij waren nu samen: Soekarno en Agoes Salim waren begin februari van het Tobameer naar Banka overgebracht (Soekarno was er door de bevolking van het eiland als een triomfator ontvangen") en hadden er met diegenen die er eerder geïnterneerd waren, een goede behuizing gekregen - zij zagen het einddoel dat zij zich gesteld hadden: een de gehele archipelomvattende Republiek Indonesië, gestadig naderbij komen. Zij hadden er geen bezwaar tegen om bepaalde banden met Nederland te bestendigen - met name Hatta, econoom van opleiding, besefte dat Nederlands kennis, ervaring, reputatie en relaties op economisch gebied nodig waren om de afzet van Indonesische producten op de wereldmarkt te waarborgen, anders gezegd: aan de grote ondernemingen die door het Nederlandse kapitaal in de archipel waren opgebouwd, zou niet getornd worden; dat was óók wenselijk om de sympathie van de Amerikanen niet te verspelen. Wenste Nederland vast te houden aan de (in het akkoord van Linggadjati alovereengekomen) Nederlands-Indonesische Unie, dan zouden Soekarno en Hatta zich tegen de oprichting daarvan niet verzetten, met dien verstande dat aan die Unie niet méér bevoegdheden zouden worden overgedragen dan de Republiek wenste: weinige dus. Van de 'zware' Unie die Romme en mèt hem in december '46 een Kamermeerderheid had gewenst, zou geen sprake zijn. Wenste Nederland dat zijn koningin hoofd van de Unie werd? Soekarno en Hatta voelden heel wel aan datJ.

I Toen de die van het Tobameer kwam, in het kuststadje Pangkal Pinang de oever naderde, stonden de Indonesiërs tot aan de knieën in het water. Een motorboot bracht Soekarno en Salim naar de wal. 'Soekarno', zo vernam een Neder lander korte tijd later in Batavia, 'werd door het publiek van de boot getild en op de schouders naar de wachtende auto gedragen. De auto werd vervolgens dwars door de stad door het publiek opgeduwd, Soekarno op de motorkap gezeten. Het hele stadje was uitgelopen en de hele weg schreeuwde het In Muntok was de villa waar Soekarno en Hatta en de anderen verbleven, omringd 'door een duizendkoppige menigte die, als er maar een hoofd langs een der vensters bewoog, luid spreekkoorde: (brief, 12-13 febr. 1949 van de Graaff jr. aan M. van der Goes van Naters, weergegeven in R. A. Gase:

995 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dat bij de meer militanten onder hun aanhang grote weerstand zou wekken, maar als die concessie van wezenlijk belang was om het gezicht van de Nederlandse regering te redden, dan zouden zij haar brengen. Wenste Nederland eraan vast te houden dat de soevereiniteit niet aan de Republiek maar aan de Verenigde Staten van Indonesië zou worden overgedragen, dan zou ook dàt bij hen geen bezwaar ontmoeten - zij waren er van overtuigd dat aan de deelstaten geen lang leven beschoren zou zijn en dat de meeste, althans indien zij niet over eigen strijdkrachten beschikten, zonder veel moeite in de Republiek zouden worden geïntegreerd, zodat de Verenigde Staten van Indonesië binnen afzienbare tijd zouden samenvallen met de Republiek. Wenste Nederland dat bepaalde gebieden, bijvoorbeeld de Minahassa en Ambon, een aparte status zouden krijgen binnen de Verenigde Staten van Indonesië? Ook dat zou niet afgewezen worden, mits die gebieden niet het recht tot afscheiding zouden krijgen.

XCWat Soekarno en Hatta met dit alles aan concessies wensten aan te bieden, had (behalve ten aanzien van de voortzetting der Nederlandse ondernemingen) meer optische dan reële betekenis. Een formele bereidverklaring tot die concessies hielden zij overigens in petto: eerst moest Nederland zijn politieke nederlaag erkennen door te gedogen dat zij, geïnterneerden op Banka, weer als president en vice-president benevens minister-president de uitoefening van hun functies zouden hervatten in de stad waaruit zij waren weggevoerd: Djokjakarta. Die hervatting was door de Veiligheidsraad geëist - zij zagen het als onjuist, zowel jegens die raad alsjegens hun eigen guerrillastrijders, om met minder genoegente nemen.

XCBeziet men de standpunten die Soekarno en Hatta bij de vele contacten die in het jaar '49 plaatsvonden, innamen of lieten innemen, dan wordt men getroffen door dezelfde vastheid van lijn welke zij eerder, o.m. bij het akkoord van Linggadjati en de 'Renville'-overeenkomst, aan de dag hadden gelegd.

XCDie vastheid van lijn werd bevorderd door de omstandigheden. Djokjakarta was vaak een warwinkel geweest van elkaar bestrijdende groeperingen - om dáár die lijn aan te geven en eraan vast te houden en om medestanders te vinden die mèt hen begrepen dat in de gegeven omstandigheden niet de gewapende strijd alléén en ook niet de diplomatie alléén de onafhankelijkheid naderbij zou brengen maar alleen een combinatie van beide, had enkele malen een haast onoplosbaar probleem gevormd - op Banka evenwel hadden zij in wezen slechts met elkaar te maken. Zij waren zich ten zeerste bewust van de kracht van hun positie. En zij waren het eens.

996 [PDF]
DE NEDERLANDSE OMZWAAI

XCMaar dan Nederland! Het had een coalitiekabinet waarin vier politieke partijen waren vertegenwoordigd. Dat kabinet zou, zodra het zich tot wezenlijke concessies bereid verklaarde, de woede van de rechtse oppositie opwekken en wellicht ook weerstanden ontmoeten bij de fracties van de VVD, de CHU en de KVP - weerstanden stellig bij de machtige leider van de grootste fractie, Romme. Een deel van de pers zou zich tegen het kabinet keren. Bovendien was het wenselijk dat wat het kabinet zou besluiten, in Batavia zou worden uitgevoerd - uitgevoerd door een Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, Beel, die zich op het standpunt had gesteld dat de Republiek in het geheel niet meer bestond.

XCZo was de situatie in januari '49.

XCHoe is het dan mogelijk geweest dat Nederland dat op 19 december '48 de Tweede Politionele Actie had ingezet, één jaar en acht dagen later de soevereiniteit over de archipeloverdroeg aan de Verenigde Staten van Indonesië waarin, zoals gezegd, de Republiek een dominerende positie had?

XCZiet men dat als een overwinning van het realisme op het denken in wensvoorstellingen, dan verdient het de aandacht dat daar geen twaalf maanden voor nodig zijn geweest: vier waren voldoende. Toen het kabinet begin mei '49 de van Roijen/Roem-overeenkornst (waarover straks meer) goedkeurde en Beds ontslagaanvraag inwilligde, was de kogel door de kerk.

XCDat is niet het gevolg geweest van 'oorlogsmoeheid' bij de publieke opinie - deze raakte eerder in nog sterker mate dan tevoren geprikkeld door de vele berichten waarin gemeld werd dat 'terroristen' en 'extremisten' onverdroten hun acties voortzetten. Andere factoren hebben een rol gespeeld.

XCIn de eerste plaats denken wij aan de wijziging die zich aftekende bij het bedrijfsleven. De grote Nederlandse ondernemers hadden de Eerste Politionele Actie toegejuicht (verscheidenen hadden in die tijd financiële steun verleend aan het Comité Rijkseenheid) maar zij beseften na de Tweede dat een halsstarrige houding van Nederland, eventueel leidend tot internationale sancties, al hun pogingen om weer een plaats te vinden op de wereldmarkt teniet zou doen. Mocht de strijd tegen de Republiek Indonesië Nederlands wederopbouw in gevaar brengen? Antwoord: neen. De Indische ondernemers op hun beurt constateerden dat zo het al onzeker was of hun ondernemingen na een soevereiniteitsoverdracht op grote schaal konden worden voortgezet, van zulk een voortzetting in elk geval geen sprake zou zijn zolang de Republikeinse guerrillastrijders in actie bleven.

XCEen tweede factor was dat diegenen die het als wenselijk hadden gezien

997 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË DE NEDERLANDSE OMZWAAI

dat een 'zware' Nederlands-Indonesische Unie zou worden gevormd, . 'een Unie onder reëel koninklijk gezag' (en zonder Republiek!), gingen beseffen dat dat doel eenvoudig onbereikbaar was: de Verenigde Naties wilden er niet aan en, wat eigenlijk nog fataler was, de deelstaten evenmin (ook daarover straks meer). Een derde factor werd gevormd door de oplopende spanningen in Europa. Zeker, Nederlands positie in Indië leek in gevaar maar zijn positie in Europa óók, en dat was belangrijker. Nederland trad tot de Navo toe; het erkende dat een gemeenschappelijke afweer tegen van de SowjetUnie uitgaande dreigingen wenselijk was. Het diende tot die afweer een eigen militaire bijdrage te leveren - en vrijwel zijn gehele landmacht stond in Indië! Een vierde factor tenslotte was de omstandigheid dat, naarmate het duidelijk werd dat de Tweede Politionele Actie op een politiek fiasco was uitgelopen, de positie van Romme werd verzwakt. Vóór die actie hadden alle leden van zijn fractie hem graag gevolgd, maar in de loop van '49 ging de een na de ander zich afvragen of Romme het wel bij het rechte eind had gehad. Diezelfde vraag drong zich aan twee KVPministers op: van Schaik, de vice-premier, en van Maarseveen, de minister van binnenlandse zaken. Van Schaik was Tweede Kamer-lid geweest sinds '17 (en Kamervoorzitter sinds '29), van Maarseveen sinds '37 - Romme, hoewel al voor de oorlog minister, was pas in '46 Kamerlid geworden. Beiden hadden bewondering voor Remme's gaven maar de bevoogding die hij trachtte uit te oefenen, ging hen irriteren. Al deze factoren droegen er toe bij dat het kabinet zijn beleid ging en kon wijzigen. Minister-president Drees en de vier andere PvdA-ministers hadden pas op het laatste moment hun sanctie aan de Tweede Politionele Actie gegeven maar nu kwamen zij door de discussie in de Veiligheidsraad, waarin Cochrans rapporten uit Batavia een rol speelden, tot de conclusie dat Beel door de vertragingstactiek welke hij had gevolgd, duidelijk elke mogelijkheid om nog tot een akkoord te komen, had gesaboteerd - zij kregen het gevoel dat zij op een kwalijke wijze gemanipuleerd waren. Zij constateerden bovendien midden januari op het buitengewoon congres van hun partij dat daar de stemming zich aan het wijzigen was. Nadien werd van week tot week hun overtuiging sterker dat Nederland in de geest van de resolutie van de Veiligheidsraad diende te handelen - Drees had het daar moeilijker mee dan de anderen. Moeilijker ook dan van Schaik, van Maarseveen en van den Brink (KVP) - deze laatste had als minister van economische zaken veel met het

998 [PDF]

VVD'er in het kabinet: Stikker, de minister van buitenlandse zaken - niemand kreeg duidelijker dan hij een beeld van de mate waarin Nederland zich had geïsoleerd.

XCMen moet tenslotte in het oog houden dat het kabinet voor elke oplossing die het koos (er zou een Grondwetswijziging uit voortvloeien), de instemming van twee-derde van de honderd leden van de Tweede en van de vijftig van de Eerste Kamer nodig had. In de Tweede hadden de KVP en de PvdA samen zes-en-zestig zetels, in de Eerste een-endertig. De VVD had in de Tweede acht zetels, in de Eerste drie, de CHU in de Tweede negen en in de Eerste vijf. In de Eerste Kamer, traditioneel behoudender dan de Tweede, zou het kunnen spannen.

XCNu ons overzicht van de aanloop tot de soevereiniteitsoverdracht - wij houden het, gelijk gezegd, kort.

XCToen de resolutie van de Veiligheidsraad van 28 januari '49 bekend was, stelden het kabinet in Den Haag en Beel in Batavia zich op het standpunt dat zij volledig onaanvaardbaar was - het kabinet èn Beel beseften evenwel dat Nederland tegenover die resolutie een eigen beleid moest plaatsen dat, zo het de Republiek al uitschakelde, toch duidelijk in de richting van de volledige ontvoogding van Indonesië ging. Beel kwam met een eerste plan: de interim-periode moest vervallen en al op rapril '49 diende de soevereiniteit te worden overgedragen aan een te vormen Federale Regering van 'de Republiek der Verenigde Staten van Indonesië' - Nederland zou dan bepaalde rechten behouden en daarvan zou het pas afstand doen op I juli '50, mits voordien de Nederlands-Indonesische Unie tot stand was gekomen en de regering van die 'Republiek' met de Nederlandse op militair, financieel en economisch gebied een overeenkomst zou hebben getroffen. Dat plan ('een vlucht naar voren', aldus Bank') was door Beel opgesteld zonder overleg met zijn adviseurs, zonder overleg ook met de eerst-verantwoordelijke minister: Sassen. Nadat nu Beel uit Batavia bericht had dat de deelstaten bereid waren, zonder de Republiek aan zijn opzet mee te werken, keurde het kabinet in Sassens afwezigheid (deze was ziek) zijn plan goed.

XCSassen, hersteld, was diep gegriefd dat Beel hem niet had geraadpleegd en dat zijn kabinetscollega's in zijn afwezigheid diens plan hadden

XCI Bank, p. 4 1 3.

999 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIii

aanvaard - hij legde een eigen plan, het tweede, op tafel: de te vormen Federale Regering diende eerst samen met Nederland de N ederlandsIndonesische Unie op te richten, dàn pas zou de soevereiniteit worden overgedragen en zou niet vaststaan dat dat alles per I juni '49 zou zijn verwezenlijkt (in nog geen vier maanden dus), dan zou Nederland Indonesië 'abandonneren'. Dat laatste was bedoeld als dreigementjegens de Verenigde Staten; dat dreigement werd in Sassens plan gekoppeld aan een, naar hij dacht, verleidelijk aanbod: het nieuwe Indonesië zou op militair gebied nauw met de Verenigde Staten samenwerken.

XCSassens plan vond in het kabinet geen steun.

XCVervolgens kwam Beel met het derde plan: zijn eerste plan plus een element uit Sassens tweede: aan de 'Republiek der Verenigde Staten van Indonesië' zou de soevereiniteit pas worden overgedragen als eerst met haar overeenstemming was bereikt over de vorming van de NederlandsIndonesische Unie - Beel koppelde dat derde plan aan een ultimatum: werd het plan door het kabinet niet overgenomen, dan zouden hij en Spoor aftreden.

XCIn het eerste, het tweede en het derde plan was voor de United Nations Commission geen plaats van betekenis ingeruimd - met haar moest zelfs, meenden Beel en Romme, in geen enkelopzicht rekening worden gehouden.

XCHet kabinet keurde Beels plan (het derde plan) goed en verwierp dat van Sassen - Sassen trad af (I 1 februari)', van Maarseveen nam Overzeese Gebiedsdelen erbij. Op Stikkers voorstel besloot het kabinet evenwel tegelijkertijd, de United Nations Commission, zonder haar bevoegdheden te erkennen, te 'gedogen' - dat was zowel voor Beel als voor Romme onaanvaardbaar. Romme won de steun van zijn fractie voor het denkbeeld om het kabinet ten val te brengen maar de fracties van VVD en CHU weigerden medewerking.

XCHet eerste, het tweede èn het derde plan gingen er van uit dat in Batavia een Federale Regering zou worden gevormd. Welnu, de vertegenwoordigers van de deelstaten, terugkomend van de toezegging die zij in eerste instantie aan Beel hadden gegeven (vastheid van lijn valt in het beleid van die vertegenwoordigers niet te ontdekken), wensten overleg met Soekarno en Hatta. Beel stelde hen daartoe in de gelegenheid. Zij keerden

XCI Sass ens argument was daarbij dat hij geen vertrouwen meer had in de vestiging van een democratische rechtstraat in Indonesië. Zijn ambtgenoten waren daar evenwel evenmin zeker van en hen bevreemdde het dat Sassen die medeverantwoordelijk was voor de impasse waarin Nederland zich bevond, zich onttrok aan de pogingen om de wagen weer in het rechte spoor te krijgen.

1000 [PDF]
WANHOOPSPLANNEN

van Banka terug met de mededeling dat zij aan geen enkele opzet medewerking zouden verlenen, als niet eerst de Republikeinse regering in Djokjakarta was hersteld.

XCDaarmee stond Nederland met lege handen.

XCRomme kwam met een vierde plan: overdracht van de soevereiniteit, niet aan de 'Republiek der Verenigde Staten van Indonesië' maar aan alle deelstaten afzonderlijk - hier had niemand een goed woord voor over.

XCIn maart kwam de Veiligheidsraad opnieuw bijeen, geïrriteerd wegens het feit dat Nederland op de resolutie van 28 januari slechts had geantwoord met een voorstel (het derde plan plus het 'gedogen' van de United Nations Commission) dat dwars tegen de opzet inging welke deze commissie diende te verwezenlijken. Sancties dus? Neen - de Verenigde Staten en anderen verzetten zich er tegen. Er werd een voorstel van Canada aanvaard dat nu eerst met bijstand van de United Nations Com mission direct overleg diende plaats te vinden tussen Nederland enerzijds en Soekarno en Hatta anderzijds.

XCDe omzwaai van de deelstaten betekende dat die twee naar Djokjakarta zouden moeten terugkeren. Als 'regering', d.w.z. als uitoefenaars van het gezag in een bepaald gebied? Neen, zei Beel: die terugkeer moest een louter symbolisch karakter dragen - Soekarno en Hatta zouden hoogstens als particulieren kunnen worden toegelaten tot de onder Nederlands militair gezag staande residentie Djokjakarta.

XCVan Maarseveen was het toen die, tegen de aanvankelijke oppositie van Drees in, het kabinet wist te winnen voor het denkbeeld dat aan Soekarno en Hatta het gezag in de residentie Djokjakarta zou worden overgedragen maar dat zij daar hunnerzijds een concessie voor moesten doen: zij moesten een staakt-het-vuren gelasten.

XCMet dit alles waren twee basis-elementen uit de resolutie van de Veiligheidsraad aanvaard: de inschakeling van de United Nations Commis sion en het herstel, in Djokjakarta, van de regering van de Republiek.

XCHiermee was een grondslag gelegd om met Soekarno en Hatta tot overeenstemming te komen - het overleg waarop de Veiligheidsraad had aangedrongen, kon dus beginnen. Er werden een Nederlandse en, door Soekarno en Hatta, een Republikeinse delegatie benoemd - voorzitter van de Nederlandse werd van Roijen, van de Republikeinse mr. Mohammed Roem.

XCHoe vaak van Roijen ook voor de Veiligheidsraad standpunten had moeten verdedigen die door de Raad waren afgewezen, hij had als persoon de achting van de Raad behouden. Hij was nooit in Indonesië geweest - zijn ogen gingen er open voor de werkelijkheid. 'Ik had', zei

1001 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

hij zeven jaar later aan de Enquêtecommissie,

XC'de uitgebreidheid van het verzet ... tegen het Nederlandse gezag (onderschat). Ik had vroeger gedacht dat het alleen maar een aantal belhamels met hun opruiers waren maar dat de meeste Indonesiërs zich onder het Nederlandse gezag wèl bevonden"

XCnu, de realiteit was anders. Zich niets aantrekkend van Beels protesten en evenmin van de adviezen en protesten van Spoor, legde hij, krachtig gesteund door Cochran, in korte tijd met Roem, wiens vertrouwen hij won, de grondslag voor een nader uit te werken akkoord. Die grondslag, de van Roijen/Roem-overeenkornst, vastgesteld nadat in Batavia met Hatta en met de Sultan van Djokjakarta overleg was gepleegd, hield in dat de Sultan enige tijd het gezag in de gelijknamige residentie zou uitoefenen, dat voordien de Nederlandse troepen de residentie zouden verlaten, dat Soekarno en Hatta vervolgens zouden terugkeren en er het gezag zouden overnemen, dat zij de guerrilla zouden doen beëindigen (geen simpele zaak: Soedirman zou er opdracht toe moeten geven) en dat zij nadien zouden deelnemen aan een in aanwezigheid van de United Nations Commission te houden Rondetafel-conferentie met vertegenwoordigers van Nederland en van de deelstaten - van zijn kant zou N ederland de vijandelijkheden staken, alle politieke gevangenen vrijlaten en niet overgaan tot de vorming van nieuwe deelstaten naast de veertien (Oost-Indonesië, vijf op Borneo, drie op Sumatra", de federatie Riouwarchipel/Banka/Billiton, vier op Java en Madoera) die al bestonden.

XCDeze overeenkomst werd op 6 mei door het kabinet goedgekeurd en de dag daarna door van Reijen en Roem geparafeerd. 'De beslissing', aldus van Maarseveens telegram aan Beel,?

XC'vielons moeilijk. Door het kabinet werd overwogen dat aangenomen moet worden dat door de delegatie onder uiterst bekwame en toegewijde leiding van van Roijen het best mogelijke resultaat is bereikt. Indien dit resultaat zou worden verworpen, zou zulks ten gevolge hebben dat er geen constructieve en vreedzame oplossing meer mogelijk zou zijn in verband met de internationale situatie, welke zich dan zeer snel zou toespitsen te onzen nadele. Wij zijn ervan overtuigd dat de overeenkomst welke is bereikt, niet de zekerheid van een gunstige ontwikkeling geeft doch slechts een kans daarop. Echter achtte het kabinet zich niet verantwoord indien het deze kans liet voorbijgaan.'

, Getuige van Roijen, dl. VIII c, p. 1526. 2 Daar was inmiddels ook de deelstaat West-Sumatra gevormd. ' Tekst in Gase: 1949', manuscript.

1002 [PDF]
BEEL NEEMT ONTSLAG

XCVoor Beel was dit kabinetsbesluit de druppel die de emmer deed overlopen: hij diende zijn ontslag in. 'Ik kan niet blijven', schreefhij aan zijn familie,

XC'uit hoofde van mijn verleden in Indonesië, waarin ik getracht heb eerlijk als Nederlander een woord te doen zijn een woord en een belofte een belofte. Ik heb daarenboven geen geloof in de nieuwe politiek. .. Ik kan niet langer mij beschikbaar stellen voor een kabinet dat ... geen enkele lijn volgt ... Geloof in elk geval te hebben laten zien dat hier op deze post een katholiek het aan kan en zich weet te handhaven ... Ik kan geen krullenjongen zijn van een zigzagkabinet.' 1

XCDiep gegriefd waren mèt Beel vooralook de Nederlandse militairen. Dat zij, terwijl daar voor hen geen evidente noodzaak voor was, Djokjakarta zouden moeten ontruimen en prijs geven aan de tegenstander die week in, week uit slachtoffers maakte in hun rijen, was hun een onverdragelijke gedachte - Spoor, op wie van tal van kanten pressie werd uitgeoefend om aan deze 'zigzagregering' gehoorzaamheid te weigeren, was diep terneergeslagen omdat van Roijen niet naar hem had willen luisteren en omdat nu een resultaat uit de bus kwam dat, zo zag hij het, alle offers die zijn militairen hadden gebracht, zinloos maakte. 'Ik wil je wel bekennen', schreefhij op 10 mei aan zijn wegens een overlijdensgeval in Nederland vertoevende echtgenote,

XC'dat ik er kapot van ben geweest en er nog niet bovenuit ben gegroeid. Het gevecht met jezelf, de boel erbij neer te smijten en aan de andere kant de mogelijkheid, de chaos af te dammen, mijn soldaten eruit te halen, niet te deserteren van hen, die niet weg kunnen ... Het hele gedoe is walgelijk, een ander woord kan ik er niet voor vinden ... Wàt een maatschappij en wàt een Ieven.?

XCVier dagen later:

XC'Het kostte mij een half uur om intellectueel te zien, wat mijn taak is en welke weg ik moet gaan. Het kostte mij echter een halve week voordat ik de spirit kon opbrengen en vrede in mijzelf kon vinden om ook inderdaad die weg te gaan. Ik kan en mag onder deze omstandigheden niet deserteren.'

XCGeneraal voelde hij zich van 'een politiek verslagen Ieger'.' Bittere

1 Brief d.d. 18 mei 1949, in Gase, p. 305-06. 2 Brief d.d. 10 mei 1949 in T. Schilling: (1953), p. 148-49. 3 Brief, d.d. 14 mei 1949 in a.v., p. 149-50.

1003 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

gedachte! Maar hij gehoorzaamde en ondertekende de eerste bevelen die uit de van RoijenfRoem-overeenkomst voortvloeiden.

XCKorte tijd later kreeg hij last van hartklachten. Hij werd in een militair hospitaalopgenomen en overleed er op 25 mei aan een hartaanval.' Zijn overlijden (er gingen geruchten de ronde doen dat hij zou zijn vergiftigd dan wel op Sumatra zou zijn gesneuveld) werd door allen die onder hem hadden gediend, niet alleen als een zwaar maar ook als een symbolisch verlies gevoeld: de commandant die, zo werd gemeend, met zijn Eerste en Tweede Politionele Actie de 'extrernisten' en 'terroristen', anders gezegd: de Republiek, had verslagen en nu ten grave was gedaald, was beroofd, door anderen, van de vruchten van zijn overwinningen.

XCOpvolger van Spoor werd zijn chef-staf, generaal Buurman van Vreeden, opvolger van Beel A. H. J. Lovink, op dat moment secretarisgeneraal van Buitenlandse Zaken.

XCDe besprekingen werden voortgezet.

XCOp grondslag van de van RoijenfRoem-overeenkomst werkten de delegaties onder hun beider leiding en in aanwezigheid van de United Nations Commission een nader akkoord uit. Het hield o.m. in dat de Sultan van Djokjakarta op 30 juni het gezag in de gelijknamige residentie zou overnemen en dat Soekarno en Hatta er op 7 juli zouden terugkeren. Nieuw was dat nu ook werd afgesproken dat de Rondetafel-conferentie waar de soevereiniteitsoverdracht zou worden geregeld, op 23 august.us in Den Haag zou beginnen, dat zij vóór I november volledige overeenstemming moest zien te bereiken en dat dan (conform de resolutie van de Veiligheidsraad) de soevereiniteitsoverdracht aan de Verenigde Staten van Indonesië vóór I januari' 50 zou plaatsvinden. Nieuw was tenslotte dat vastgesteld werd dat de Nederlands-Indonesische Unie, die tegelijk met die overdracht tot stand zou komen, niet méér bevoegdheden zou krijgen dan beide partijen (in feite betekende dat: niet meer dan de Republiek) haar zouden willen verlenen.

XCDit akkoord werd door het kabinet-Drees/van Schaik goedgekeurd.

XCZulks leidde tot weer een nieuw plan van Romme (zijn tweede, nog irreëler dan zijn eerste): de Unie moest een maximale zwaarte krijgen; daartoe moesten Nederland en de Verenigde Staten van Indonesië één regering krijgen, voor de helft uit Nederlanders, voor de helft uit Indonesiërs bestaande. Het kabinet ging er geen seconde serieus op in. Dus

1 Posthuum werd Spoor benoemd tot commandeur in de Militaire Willemsorde, een onderscheiding die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het geheel niet was verleend en nadien, n1. in juni '46, slechts aan prins Bernhard.

1004 [PDF]
SOEKARNO EN HATTA TERUG IN DJOKJAKARTA

stelde Romme in zijn fractie opnieuw voor, het kabinet ten val te brengen. Beel, in Nederland teruggekeerd, steunde hem maar de betogen van van Maarseveen en van partijvoorzitter Andriessen, die beiden aan het beraad deelnamen, droegen er toe bij dat Romme zijn fractie niet meekreeg.'

XCHet Nederlandse kabinet kon voortgaan op de ingeslagen weg.

XCNu rezen er evenwel moeilijkheden in het andere kamp: opperbevelhebber Soedirman weigerde het op grondslag van de van RoijenjRoemovereenkomst getroffen nadere akkoord te aanvaarden - zijn standpunt was dat de guerrilla moest worden voortgezet tot de overdracht van de soevereiniteit een feit was. Talrijke guerrillastrijders dachtten er net zo over. Geen gering probleem voor Soekarno en Hatta! Soedirman was een legendarische figuur geworden - zijn medewerking was essentieel. Besloten werd hem te doen bezoeken door de Sultan van Djokjakarta. Inderdaad, deze slaagde er in, de opperbevelhebber die, geïsoleerd als hij was, de internationale verhoudingen niet goed had kunnen volgen, ervan te overtuigen dat hij vertrouwen kon hebben in het beleid van Soekarno en Hatta.

XCDe Nederlandse troepen ontruimden de residentie Djokjakarta, voorafgegaan door ca. veertigduizend Chinezen en ca. twintigduizend Indonesiërs (in totaal 15 tot 20 % der bevolking) die bevreesd waren voor ernstige ongeregeldheden en voor wraakacties van de zijde der guerrillastrijders. De Sultan werd belast met de gezagsuitoefening - dat gezag droeg hij weer over, toen Soekarno en Hatta op 7 juli onder luide toejuichingen in Djokjakarta arriveerden. Maar extatischer nog was het welkom dat drie dagen later aan Soedirman werd bereid, toen deze, gekleed in zijn verschoten legerjas, de stad binnenreed."

XCVervolgens gingen Soekarno en Hatta er zorg voor dragen dat er

1 Hij overwoog af te treden maar liet dat na en ging zich nu, zonder succes overigens, moeite geven om van Sumatra een van Java losstaande federatie te maken. 2 Korte tijd later ging Soedirman, vermoedelijk onder invloed van velen van zijn troepen commandanten, zich toch weer op het standpunt stellen dat de weg van de diplomatie te riskant was. Hij deed daarvan mededeling aan Soekarno en dat leidde tot een bespreking waar, aldus Nasoetion, ieder in tranen was - de eendracht tussen de politieke en de militaire leiding van de Republiek lag in scherven. Soekarno zei toen dat hij zich, als Soedirman voet bij stuk hield, als president zou terugtrekken - het gevolg van deze mededeling was dat Soedirman na een nacht aarzelen zijn verzet tegen een reële wapenstilstand en het voortzetten van besprekingen opgaf. Gesloopt door de tbc waar hij al zo lang aan leed en die hij op zijn zwerftocht na de Tweede Politionele Actie had moeten verwaarlozen, overleed de opperbevelhebber in januari' 50.

1005 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

overeenstemming zou bestaan tussen de delegatie van de Republiek en die van de deelstaten welke in Den Haag aan de Rondetafel-conferentie zouden gaan deelnemen. Afgesproken werd dat de Republiek haar soevereiniteit zou overdragen aan de Verenigde Staten van Indonesië, waarvan Soekarno het staatshoofd zou worden. Staatshoofd van een 'echte' federatie? Op papier wèl maar Soekarno en Hatta wisten te bereiken dat de deelstaten militair machteloos zouden zijn: er zou in die Verenigde Staten maar één leger komen, het Republikeinse, aangevuld met ex-Knileenheden.

XCIn aanwezigheid van de United Nations Commission begon op 23 augustus in Den Haag de Rondetafel-conferentie. Voorzitter van de Republikeinse delegatie was Hatta, van de delegatie der deelstaten Sultan Hamid van West-Borneo, van de Nederlandse (waarin ook de Negenmannen waren opgenomen) van Reijen. De conferentie werd tegen een onrustige achtergrond gehouden - ofschoon Soedirman begin augustus een staakthet-vuren had gelast, zetten verscheidene guerrillagroepen op Java de strijd voort (het zou er pas begin oktober werkelijk rustig worden), hetgeen menig lid van de Nederlandse delegatie, Romme in de eerste plaats, het gevoel gaf dat Nederland bezig was een wissel te trekken op een hoogst onzekere toekomst. Er was evenwel geen weg terug meer mogelijk.

XCOp economisch terrein werd vlot overeenstemming bereikt: de voortzetting van het Nederlandse bedrijfsleven werd toegezegd. Op financieel terrein waren er méér moeilijkheden - beide Indonesische delegaties gingen er tenslotte akkoord mee dat de Verenigde Staten van Indonesië de verplichtingen van het Nederlands-Indische Gouvernement zouden overnemen (zij sloten de tijdens de Japanse bezetting gederfde wedde van de ambtenaren en van de militairen van het Knil, de z.g. backpay, in) - niet evenwel die schulden welke het gouvernement in het kader van de militaire worsteling met de Republiek had aangegaan. Die werden begroot op f 2 miljard - de rest van de Indische staatsschuld, ruim f 6 miljard, werd een schuld van de Verenigde Staten van Indonesië.

XCVastgesteld werd voorts dat koningin Juliana het eerste hoofd van de Nederlands-Indonesische Unie zou zijn - veel meer dan een los samenwerkingsverband werd die Unie ('zo licht als een pluisje', zei de antirevolutionaire leider Schouten') overigens niet; zij zou krachtens het Uniestatuut een gemeenschappelijk secretariaat en een paritair samenge

I Aangehaald in Ide Anak Agoeng Gde Agoeng: (1980), p. 340.

1006 [PDF]
DE RONDETAFELCONFERENTIE

steld Hof van Arbitrage krijgen - ook zouden ministeriële delegaties minstens twee keer per jaar overleg plegen. Tenslotte zouden over en weer Hoge Commissarissen worden benoemd.

XCIn de tweede helft van oktober (de conferentie diende op I november haar werk beëindigd te hebben) lagen er nog twee moeilijke vraagstukken: de positie der minderheden en die van Nederlands-Nieuw-Guinea.

XCTen aanzien van de minderheden stelden vooral de vertegenwoordigers van Oost-Indonesië zich, zoals zij al eerder hadden gedaan, op het standpunt dat gebieden als de Minahassa en Ambon niet het recht van afscheiding mochten krijgen - vastgesteld werd dat zij desgewenst voor een aparte status binnen de Verenigde Staten van Indonesië konden gaan ijveren waarover de bevolkingen zich bij een volksstemming, te houden onder toezicht van de United Nations Commission, zouden kunnen uitspreken, zulks evenwel niet op eigen initiatief maar op dat van hetzij de Indonesische regering (die zeker niet tot dat initiatief zou overgaan), hetzij de Verenigde Naties.

XCRestte het probleem van Nederlands-Nieuw-Guinea. Het was deel van Nederlands-Indië geweest en behoorde volgens het akkoord van Linggadjati tot het grondgebied van de Verenigde Staten van Indonesië - al in die tijd evenwel waren er in Den Haag en Batavia krachten die het wilden reserveren voor Indische Nederlanders die hun toekomst in een Indonesische staat hoogst onzeker achtten. Daar waren nog een tweede en een derde motief bijgekomen: bleef Nederlands-Nieuw-Guinea onder Nederlands gezag, dan zouden er zich uit Nederland afkomstige immigranten kunnen vestigen en dan zou Nederland meespreken in alle aangelegenheden van de Pacific. Vele VVD-Kamerleden wilden N ederlands-Nieuw-Cuinca niet prijsgeven en de CHU maakte hier zelfs een breekpunt van, welnu: het was evident wenselijk dat zoveel mogelijk VVD'ers en CHU'ers vóór de te bereiken overeenkomst zouden stemmen. Het gevolg was dat met name van Maarseveen zich met kracht tegen het denkbeeld verzette dat Nederlands-Nieuw-Guinea aan de Verenigde Staten van Indonesië zou toevallen. Met steun van Cochran en vooral ook van het Australische lid van de United Nations Commission (zijn regering had liever dat aan Australisch-Nieuw-Guinea een door Nederlanders dan een door Indonesiërs bestuurd gebied zou grenzen) werd, maar pas in de nacht van 30 op 3 i oktober, een compromis bereikt: Nederland zou Nederlands-Nieuw-Guinea een jaar lang behouden - in dat jaar diende het met Indonesië een akkoord te treffen over de definitieve status van het gebied.

XCHet wetsontwerp waarin de resultaten van de Rondetafel-conferentie

1007 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

waren neergelegd 1, werd aan het oordeel van de Staten-Generaal onderworpen.

XCIn de Tweede Kamer stemden, naast de CPN-, de ARP- en de SGPKamerleden, ook vijf van de negen CHU'ers tegen - de meerderheid was ruim voldoende: een-en-zeventig stemmen vóór, daaronder die van Romme; hij was van mening dat het kabinet-Dreesjvan Schaik een verkeerd beleid had gevoerd (in een brief aan zijn geestverwant Luns, toen verbonden aan de Nederlandse delegatie bij de Verenigde Naties, had hij het twee maanden eerder de 'grondfout' genoemd, 'dat wij hebben gebogen voor het internationale forum in plaats van het er op aan laten komen dat men ons zou moeten breken '2) maar hij aanvaardde het wetsontwerp, verdedigde het ook in een na de stemming in de Tweede Kamer gehouden partijraad van de KVP, werd er met een ovatie beloond en bleef partijleider.

XCDe Eerste Kamer keurde het wetsontwerp op 21 december met net iets meer dan de vereiste twee-derde meerderheid goed: vier-en-dertig stemmen vóór, vijftien tegen (één lid was afwezig).

XCInmiddels had in Indonesië het Knip de met Nederland te treffen regeling met algemene stemmen goedgekeurd. Ook was in de villa waar Soekarno en Hatta op 17 augustus '45 de Republiek hadden uitgeroepen, de Voorlopige Grondwet ondertekend. Vervolgens hadden gemachtigden van de Republiek en van de deelstaten Soekarno en Hatta tot president, resp. vice-president gekozen en had Soekarno vier kabinetsformateurs benoemd: Hatta, Anak Agoeng, de Sultan van Djokjakarta en Sultan Hamid; zij hadden een zakenkabinet gevormd dat vijftien ministers telde, onder wie elf die de Republiek vertegenwoordigden. Hatta werd minister-president, de Sultan van Djokjakarta minister van defensie, Anak Agoeng minister van binnenlandse zaken. Dit alles betekende dat de krachten die achter het denkbeeld van de Republikeinse eenheidsstaat stonden, het merendeel van de ministersposten in handen hadden.

XCIn Indonesië zou sprake zijn van twee gezagsoverdrachten aan de Verenigde Staten van Indonesië, eerst van de Republiek, vervolgens van Nederland; de eigenlijke soevereiniteitsoverdracht zou in Nederland

1 Na afloop van de conferentie werd een slotdiner gehouden, waar vele hooggestemde woorden werden gesproken. Drees voerde in zijn toespraak Houtman en de Keijzer ten tonele - die toespraak, vond Boon, 'demonstreerde opnieuw welk een aartscon servatief de in een socialistisch kleed gestoken Drees eigenlijk is.' (Wiebes en Zeeman: p. 179 (6 nov. 1949)). 2 Brief d.d. 2 september 1949, aangehaald in Bank, p. 454.

1008 [PDF]
DE SOEVEREINITEITSOVERDRACHT

geschieden en wel in het Paleis op de Dam te Amsterdam.

XCAlle drie plechtigheden vonden op dezelfde datum plaats: 27 december '49·

XCEr vond op die dag in Amsterdam in het Koninklijk Paleis op de Dam een bijeenkomst plaats waar koningin Juliana en alle leden van het kabinet Drees/van Schaik hun handtekening zetten onder een 'akte van soevereiniteitsoverdracht en erkenning' - die 'erkenning' was er een van de aanvaarding der soevereiniteit en van de totstandkoming van de Nederlands-Indonesische Unie en dat gedeelte van de akte werd ondertekend door een delegatie van de 'Republiek der Verenigde Staten van Indonesië'; Hatta was er voorzitter van, Sultan Hamid II een van de leden. 'Het is een voorrecht', zo beëindigde Juliana, nog geen vier maanden vorstin, haar korte toespraak, 'deze daad van overdracht der soevereiniteit te verrichten, tegenover de geschiedenis, of beter gezegd: voor het aangezicht Gods die weet, waarom dit samengaan in vrijheid niet eerder en ook niet later werd bereikt en die het falen kent der generaties maar die ook ziet of wij kunnen dienen in het Plan van de gang der mensheid. Moge dit thans zo zijn.'

XCOnder de aanwezigen bevonden zich de Negenmannen, onder hen de anti-revolutionair Meyerink, vier oud-ministers: Schermerhorn, Logemann, Jonkman, Beel, en de voorzitters van alle fracties uit Eerste en Tweede Kamer, met uitzondering van die der anti-revolutionairen en communisten; toen de koningin had gesproken, speelde het carillon op het paleis de volksliederen, eerst het Indonesia Raya, vervolgens het Wilhelmus. Er waren op de Dam maar weinig belangstellenden.

XCDoor de radio uitgezonden was de plechtigheid in Batavia (dé officiële naam werd die dag weer 'Djakarta') te horen. Zij werd er gevolgd in de grote zaal van het Paleis aan het Koningsplein waar Lovink, Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, zijn gezag zou overdragen aan de Sultan van Djokjakarta als vertegenwoordiger van de Verenigde Staten van Indonesië. Hier werd een protocol van bestuursoverdracht ondertekend en enkele minuten voor achttien uur plaatselijke tijd (half twaalf in Nederland) werd het rood-wit-blauw aan de grote vlaggenmast voor het paleis gestreken (menige Nederlander en Indische Nederlander die dit zag, liepen de tranen over de wangen) en rees vervolgens het rood-wit omhoog.

XCNiet vele Indonesiërs waren er getuige van: enkele duizenden. Maar honderdduizenden waren op de been toen daags daarna, 28 december, Soekarno, per vliegtuig uit Djokjakarta gearriveerd, naar het paleis reed een intocht die, aldus één der Nederlandse journalisten, 'met geen

1009 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

pennen kan worden beschreven, zo ondubbelzinnig heeft de bevolking getoond hoe verheugd zij is het staatshoofd in haar midden te hebben." Soekarno hield slechts een korte, voortdurend door toejuichingen onderbroken toespraak; hij riep zijn toehoorders op, de Nederlanders voortaan als 'geëerde gasten' te behandelen, verklaarde dat Irian (NieuwGuinea) vóór het einde van' 5 I deel zou zijn van Indonesië ('daarvoor moeten wij werken, werken, werken en strijden, strijden, strijden!') en eindigde met de uitroep: 'Eens vrij, altijd vrij!' En een buitenlandse diplomaat, wijzend op de even immense als uitgelaten menigte, merkte tegen een collega op: 'Als je dat ziet, hoe hadden de Nederlanders het dan kunnen houden>"

XCHoe reageerde de publieke opinie in Nederland op al dat schokkende nieuws dat het jaar '49 bracht?

XCGeven wij daar een beeld van, dan moet vooropgesteld worden dat bijna alles wat wij in het voorafgaande over de gebeurtenissen in dat jaar vermeldden, zich in het geheim afspeelde. De publieke opinie kreeg er geen duidelijk beeld van. Zij had zich met een opvallende meerderheid achter de Tweede Politionele Actie geschaard en die actie was, zo heette het, met succes bekroond - waarom hield het kabinet dan niet voet bij stuk? Dat Nederland door het overlopen van de deelstaten naar de zijde van de Republiek geen enkele partner meer in Indonesië had die steun kon verlenen bij de opbouw van een 'zware' Unie, werd door de regering nimmer duidelijk erkend. Evenmin werd ooit erkend dat Nederland door de met kracht voortgezette acties der guerrillastrijders bezig was op Java een strijd te verliezen die het eigenlijk op Sumatra nog moest aangaan - in de Tweede Kamer zei van Maarseveen midden juli dat 'de feitelijke toestand zo is dat onze troepen wèl militair de situatie beheersen maar niet talrijk genoeg zijn om de bevolking allerwege rust en veiligheid te kunnen garandereri'": een veel te rooskleurige weergave van de werkelijke toestand maar een weergave bovendien die, doordat van Maarseveen in een geheime zitting sprak, niet eens tot de publieke opinie doordrong; deze werd in het geheel niet ingelicht.

XC1 Nieuwe Rotterdamse Courant, 29 december 1949. 2 Aangehaald in R J. McMahon: Colonialism and Cold War, p. 10. 'Aangehaald in Bank, p. 452.

1010 [PDF]
DE NEDERLANDSE PUBLIEKE OPINIE

XCToen in april, d.w.z. in de periode waarin van Roijen en Roem de grondslag legden voor hun overeenkomst, gevraagd werd: 'Bent u het eens of oneens met het Indische beleid der regering?', antwoordde 29 % 'eens' maar 47 % 'oneens' (24 % had geen mening). Toen in juli gevraagd werd: 'Bent u het eens of oneens met de ontruiming van Djokjakarta?', antwoordde 16% 'eens', maar 47% 'oneens' (37% had geen mening). Duidelijke cijfers! Voorzover de burgerij een eigen mening had, werd de meerderheid die afkeurde wat het kabinet deed, steeds groter. Verzet tegen het kabinet tekende zich overigens niet af - wel was er sprake van een toenemende ontstemming. Velen konden wat zich afspeelde, niet rijmen met de hun verstrekte informatie. Zij begrepen niet wat zich in Indonesië te velde en evenmin wat zich in Den Haag achter gesloten deuren afspeelde. Natuurlijk, er was in brede kringen een verlangen gegroeid dat voor al die ondoorzichtige moeilijkheden een oplossing zou worden gevonden en dat er niet nóg meer militairen zouden sneuvelen, maar was de Nederlands-Indonesische Unie een oplossing waar men vertrouwen in kon hebben? Het zou een vreemd staatkundig samengaan worden van Nederland met een aan de andere zijde van de aardbol gelegen nieuwe staat. Toen in november gevraagd werd wat men vond van de resultaten van de Rondetafel-conferentie, bleek dat bijna de helft, 40%, van alle ondervraagden daar geen enkel oordeel over had (en er zich dus ook geen beeld van had kunnen vormen) en dat van de 54 % die wèl een oordeel hadden, drie op de vijf die resultaten afkeurden (33 % tegen, 21 % vóór).

XCZo begon het institutionele samengaan van Nederland en Indonesië zonder dat het een duidelijke basis had in het denken en voelen van het Nederlandse volk - eerder was er bij velen sprake van zekere wrok dat de grote worsteling door Nederland was verloren en door Indonesië, neen: door Soekarno, was gewonnen.

Excessen

XC

XCTijdens de vier jaar durende worsteling tussen Nederland en de Republiek Indonesië zijn over en weer wandaden gepleegd - zij werden,

1 Een eerste concept voor hoofdstuk 7 heb ik in oktober '87, zoals gebruikelijk, als vertrouwelijk stuk voorgelegd aan omstreeks veertig personen, onder wie een aantal

1011 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESltl

voorzover door Nederlandse militairen bedreven, in die tijd en ook later door de Nederlandse autoriteiten in de regel als 'excessen' aangeduid. Die term zullen wij in dit hoofdstukgedeelte gebruiken - de vraag of het verantwoord is in dit kader ook van 'oorlogsmisdrijven' te spreken, komt nog aan de orde.

XCGaan wij op dit aspect van het gebeuren in, dan dient allereerst het karakter van de worsteling die in Indië gaande was, te worden aangegeven - de excessen hingen hier ten nauwste mee samen.

XCDe Rotterdamse sociologen J. A. A. van Doorn en W. J. Hendrix hebben daar in hun in '70 verschenen (reeds enkele malen geciteerde) studie Het Nederlands-Indonesisch conflict. Ontsporing van geweld opmerkingen over gemaakt die wij onderschrijven.

XCZij betoogden dat er in Indië in het Nederlandse perspectief sprake was van een gewapende opstand ~aar in dat van de Republiek van een

XCdeskundigen met betrekking tot het Nederlands-Indonesisch conflict, zulks met verzoek mij hun kritische opmerkingen te doen toekomen. Dit hoofdstukgedeelte werd vervolgens door een van die deskundigen met schending van het vertrouwelijke karakter doorgegeven aan verschillende organisaties alsmede aan de pers; spoedig circuleerde het in den lande in tientallen, zo niet honderden exemplaren.

XCDe intern uitgeoefende kritiek bracht mij tot het inzicht dat dat eerste concept gebreken vertoonde. Los nog van de wijzigingen die ik elders in hoofdstuk 7 wilde aanbrengen, kwam ik wat dit hoofdstukgedeelte betrof tot de conclusie dat ik in de weergave van de excessen enkele correcties en aanvullingen moest aanbrengen; dat ik meer moest schrijven over de achtergrond waartegen het tot de excessen was gekomen; dat ik, zo ik in dat verband de term 'oorlogsmisdrijven' wilde gebruiken, in elk geval de argumenten moest weergeven die tegen het gebruik van die term pleirten; dat ik duidelijker moest onderstrepen dat het gros van de Nederlandse troepen geen opdrachten ontving waaruit excessen als het ware vanzelf konden voortvloeien; dat ik wegens het verschil in karakter tussen, enerzijds, het Duitse en het Japanse beleid in de Tweede Wereldoorlog en anderzijds het Nederlandse beleid in de worsteling met de Republiek, mij moest onthouden van het maken van vergelijkingen met de verhoudingen in Nederland tijdens de Duitse of in Indië tijdens de Japanse bezetting en, tenslotte, dat ik duidelijker moest onderstrepen dat wat aan excessen gepleegd is, uitvloeisel is geweest van de beslissingen die op het hoogste politieke niveau genomen waren,

XCMijn eerste concept heeft in den lande tot deining geleid - enkele passages c.q. formuleringen bleken (uiteraard geheel in strijd met mijn bedoelingen) door vele oud-militairen als kwetsend te zijn ervaren. Ik betreur dat maar ik beschouw mij er niet verantwoordelijk voor: die verantwoordelijkheid ligt bij diegene die het vertrouwelijke karakter van mijn concept heeft geschonden.

XCIn dit verband wijs ik de lezer op de beschouwing van de hand van een van de leden van de conform mijn voorstel voor dit hoofdstuk uitgebreide begeleidingsgroep, luitenant-generaal b.d. F. van der Veen, welke beschouwing als bijlage 2 achter in dit deel is opgenomen.

1012 [PDF]
REPUBLIKEINSE EXCESSEN

revolutionaire oorlog. Welnu, in zulk een oorlog is er, schreven zij, 'enerzijds een gevestigde staat, anderzijds een tegenstaat-in-opbouw, in ieder geval een alternatieve politieke elite' (de 'politiek-bewuste minderheid', zoals wij haar eerder noemden) 'met middelen om zich militair waar te maken.' Als 'derde' partij is er 'de bevolking van het betrokken territoir, om de loyaliteit waarvan uiteindelijk wordt gestreden. Een revolutionaire oorlog gaat om het winnen van de bevolking ... en evenzeer als op de tegenstander wordt het geproduceerde geweld gericht op de bevolking indien deze tot positiekiezen pro die tegenstander neigt."

XCOmtrent de mate waarin in de archipel door eenheden van het Republikeinse leger, door pemoeda-groepen en ook wel door roversbenden geweld is gebruikt tegen Indonesiërs, hebben wij in het voorafgaande de cijfers vermeld die wij in de door ons geraadpleegde stukken of studies hebben aangetroffen. Zij dienen hier herhaald te worden omdat dat revolutionaire geweld een wezenlijk deel was van de werkelijkheid waarin Nederland tot actie overging.

XCOp Bali dan werden in de periode november 'aö-september '47 honderdtwintig Balinezen 'op de meest afschuwelijke manieren' (dat moest het afschrikwekkend effect versterken) afgemaakt en honderdzestig zwaar gewond (een derde van de slachtoffers bestond uit vrouwen en kinderen). Op Java werden in de vier weken van 29 september t.e.m. 26 oktober '47, kort na de Eerste Politionele Actie dus, honderdachttien Indonesische bestuursambtenaren of burgers geliquideerd en een-en-zestig ontvoerd en in de periode eind augustus-midden december '48 ca. vierhonderd bestuursambtenaren gedood. Voorts werden op Java in het eerste halfjaar van '49 tweehonderdvijf-en-twintig loerah's en vijftien hogere Indonesische functionarissen vermoord en driehonderdzes-en-zestig resp. zeventien ontvoerd. Wij gaven voorts nog cijfers voor twee gebieden op Java: in de residentie Malang (een van de 18 residenties die het eiland telde) werden in de vier maanden welke op de inzet van de Tweede Politionele Actie volgden, driehonderdtwee personen vermoord en ca. vijfhonderdzestig ontvoerd en in het regentschap Soekaboemi (een van de ruim 70 regentschappen) vielen er in de periode juni '48-augustus '49 volgens de politiestatistieken tenminste tientallen en soms honderd slachtoffers per maand: slachtoffers van moorden, ontvoeringen, mishandeling en roof.101

1 Van Doorn en Hendrix, p. 182-83.

1013 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCMen ziet: deze cijfers zijn hoogst onvolledig. Zij doen niettemin vermoeden dat het revolutionaire geweld op Java (afgezien nog van de vele duizenden Bersiap-slachtoffers onder de Nederlanders, de Indische Nederlanders en de Ambonnezen en de nog grotere groepen slachtoffers onder de Chinezen) de levens heeft gevergd van enkele tienduizenden Indonesiërs. Op Sumatra is het niet anders geweest; daarbij denken wij aan de revolutionaire acties in Atjeh en op Sumatra's oostkust, voorts aan de zevenduizend slachtoffers die in de aan de Eerste Politionele Actie voorafgaande periode alleen al onder de Karo-Bataks zijn gevallen, en tenslotte aan de 'verschrikkelijke ontaarding' waartoe het na de Tweede Politionele Actie kwam.

XCNaast dit geweld dat direct of indirect verband hield met de tegen Nederland gevoerde revolutionaire oorlog, was er binnen de Republiek nog sprake van een ander soort geweld, nl. het geweld dat uitging van of zich richtte tegen die groeperingen welke het gezag van de Republikeinse regering aantastten: groeperingen van links als de communisten en de beweging van Tan Malaka en groeperingen van rechts als de Daroel Islam. Ook die burgeroorlogen hebben vele slachtoffers gemaakt - door de van de PKI uitgaande Madioen-opstand zijn, zoals vermeld, naar schatting enkele tienduizenden Indonesiërs om het leven gekomen; omtrent de aantallen slachtoffers die in '48 en '49 zijn gevallen in de strijd tussen de TNI en de Daroel Islam, zijn zelfs geen schattingen bekend.

XCMet die burgeroorlogen nu had het Nederlandse gezag niet rechtstreeks te maken maar met het revolutionaire geweld des te meer. Wij schreven het al enkele malen: elke gelukte aanslag op een Indonesische bestuursambtenaar die met de Nederlandse autoriteiten samenwerkte, of op een Indonesische politiefunctionaris (van dezen zijn op Java vele honderden gedood of ontvoerd) of op een Indonesische arbeider die werk had aanvaard op een van de met moeite weer in bedrijf gestelde Nederlandse ondernemingen, was een aanslag op het Nederlandse gezag doordat hij aantoonde hoe betrekkelijk machteloos dat gezag was - hij had dan ook effect op de houding van de door van Doorn en Hendrix bedoelde 'derde partij': 'de bevolking van het betrokken territoir, om de loyaliteit waarvan uiteindelijk wordt gestreden.'

XCHoe kon dat revolutionaire geweld gekeerd worden? Dat was de klemmende vraag waarmee de Nederlandse autoriteiten al vóór de Eerste Politionele Actie maar vooral nadien werden geconfronteerd.

XCHet effectiefst kon het uiteraard gekeerd worden door de gewapende groepen uit te schakelen die dat geweld bedreven. Dat bleek onmogelijk: op elk eiland waar die groepen in actie waren, waren er moeilijk toegan101

1014 [PDF]
REPUBLIKEINSE EXCESSEN

kelijke gebieden waar zij zich, als zij in het nauw waren gebracht, konden terugtrekken en zich dank zij de steun die hun al of niet onder dwang door de inheemse bevolking werd verleend, konden handhaven. Een situatie was dat waarvan voortdurend de verleiding uitging om de tegenstander te bestrijden met de harde middelen die hij zelf hanteerde, d.w.z. zijn terreur ineffectief te maken door het inzetten van een contra-terreur. Bij die contra-terreur zou tegenover het Republikeinse revolutionaire geweld dat zich richtte op diegenen die met Nederland samenwerkten, Nederlands geweld worden geplaatst dat zich zou richten op gewapende Republikeinse groepen en hun (vermoedelijke) sympathisianten en waarvan vertrouwd werd dat het zo afschrikwekkend zou werken dat de inheemse bevolking zich van steunverlening aan die gewapende groepen zou onthouden.

XCDie contra-terreur paste eigenlijk niet in de Nederlandse concepties, zulks om twee redenen. De eerste was dat betwijfeld moest worden of men met een gewelddadig ingrijpen waaraan geen enkele rechter te pas zou komen en dat onvermijdelijk ook aan onschuldigen het leven zou kosten, de werkelijke loyaliteit van de inheemse bevolking zou kunnen winnen, de tweede dat zulk een contra-terreur strijdig was met alle begrippen van recht en menselijkheid. Bestond niet het gevaar dat men, ging men tot die contra-terreur over, op een hellend vlak zou belanden dat tot steeds meer en steeds ernstiger wandaden zou leiden?

XCWij hebben nu te schrijven over het geval van Nederlandse contra-terreur dat in die tijd zelf en ook later het sterkst de aandacht heeft getrokken: de contra-terreur op Zuid-Celebes in december '46 en de eerste maanden van '47.'

XCHoe kwam het daartoe?

XCIn een eerder gedeelte van dit hoofdstuk ('Borneo/de Grote Oost') vermeldden wij dat zich op Zuid-Celebes eind '45 een omvangrijke Republikeinse agitatie had ontwikkeld, dat het Australisch militair gezag tenslotte van de volkshoofden had gevergd dat zij de Nica zouden101

1 Wij doen dat hoofdzakelijk aan de hand van de in '84 gepubliceerde studie van drs. W. I]zereef:

1015 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

erkennen, dat een deel dat had geweigerd en dat het in het gebied van Palopo tot langdurige strijd was gekomen met Knil-militairen. Het op I februari '46 ingesteld Brits militair gezag gaf in april verlof, de nationalistische voorman Ratoe Langie en enkele medestanders te arresteren (zij werden naar een eiland bij Nederlands-Nieuw-Guinea gedeporteerd) en in september werd door het herstelde Nederlandse gezag de pro-Republikeinse Partai Nasional Indonesia verboden. Verscheidene vooraanstaande Indonesische zelfbestuurders die de Nica afwezen, waren toen al gearresteerd. Die arrestaties nu bevorderden dat pemoeda en verzetsgroepen geheel eigenmachtig en met ongeremd geweld begonnen op te treden: zij gingen tot talrijke liquidaties en ontvoeringen over. Arrestanten uit die groepen waren van begin '46 af hard aangepakt door tot het Knil behorende militairen die door de Bersiap-actie verwanten hadden verloren - 'veelvuldig' hadden zij, aldus een officieel rapport, gevangenen bij hun verhoor met stoten elektrische stroom gemarteld en in augustus en september '46 hadden zij er achttien bij in scène gezette z.g. ontvluchtingen neergeschoten.'

XCIn oktober en begin november '46 tekende zich een gevaarlijke verscherping van de situatie af: twaalf prauwen bereikten van Java uit Celebes met aan boord een groot aantal van Celebes afkomstige Indonesiërs die in de Republiek een officiersopleiding hadden gevolgd en onder wie zich volgens de Nederlandse gegevens een aantal uit diverse gevangenissen vrijgelaten misdadigers zou bevinden. Er werd nu een leger opgericht, de Tentara Republik Indonesia Sulawesi (Leger van de Republiek op Celebes) oftewel de Tris, dat ca. vierduizend strijders omvatte, en de tegen het Nederlands gezag gerichte acties werden uitgebreid. Geëist werd dat niemand meer aan dat gezag medewerking zou verlenen - tegen wie dat bleef doen, werd soms met de wreedste middelen opgetreden. Zo werd een Indonesische irrigatie-ambtenaar die volgens het verzet 'een Nica-handlanger' was, met zijn gehele familie vermoord 'en', aldus een rapport aan de procureur-generaal, mr. H. W. Felderhof, 'van een andere beambte die zijn werk bleef voortzetten, werd diens zwangere vrouw levend de buik opengesneden, het kind werd er uitgerukt en het hoofd daarvan werd afgehouwen; de moeder werd na deze mishandeling stervend achtergelaten." Wandaden als deze wekten de diepe weerzin van velen maar verhinderden niet dat de helpers welke

1 bijl. 5, pag. 6 en 7. 2 Rapport, 30 dec. 1946, aan de proc.-gen. dl. VI, p. 688 e.v.).

1016 [PDF]
DE ZUID-CELEBES-AFFAIRE

de Tris en diverse losse verzetsgroepen in vrijwel elke kampong hadden, actief bleven.

XCOmstreeks, wellicht ook al voor de tijd waarin de Tris tot stand kwam, waren, aldus het bedoelde rapport aan de procureur-generaal, 'sommige officieren' (officieren van de op Zuid-Celebes ingezette Knil-eenheden) er toe overgegaan om Indonesiërs die zij van hulp aan het verzet verdachten, zonder vorm van proces dood te schieten, 'tersluiks' en 'in strijd met de orders'.' Midden november nu brokkelde het gezag in ZuidCelebes dusdanig af dat de Territoriale Commandant Borneo en Grote Oost, kolonel H. J. de Vries, en de resident, C. A Lion Cachet, naar Batavia vlogen om op noodmaatregelen aan te dringen. Er werd een bespreking belegd waaraan van Mook, generaal Spoor en de leden van de Commissie-Generaal (Schermerhorn, de Boer, van Poll) deelnamen - hier werd besloten, vier bestuursafdelingen van Zuid-Celebes in staat van oorlog te verklaren (met goedvinden van minister Jonkman deed van Mook dat op I I december), een Knil-bataljon naar het roerige gebied te zenden en er een eenheid in te zetten die niet als neven- maar als enige taak zou hebben de Repblikeinse Terreur te breken." Die eenheid was beschikbaar: het Depot Speciale Troepen, alsook zijn commandant: luitenant Raymond P. P. Westerling, bijnaam 'de Turk' (hij was in Turkije geboren).

XCHet Depot Speciale Troepen was een midden '46 in Batavia gevormde Commando-eenheid. Haar eerste commandant was bij de eerste actie gewond en de eenheid had toen Westerling, zeven-en-twintig jaar oud, als nieuwe commandant gekregen,

XCWesterling was eind september '45 per parachute in Medan gedaald, had daar belangrijke medewerking verleend aan de leider van een eind augustus niet ver van Medan gedropte party, luitenant-ter-zee eerste klasse C. A M. Brondgeest, en was, nadat de Britten ter plaatse waren gearriveerd, als Pield Security Officer actief gebleven; hij had zich toen gespecialiseerd in het uitvoeren van gedurfde acties ter bevrijding van personen die door pemoeda-groepen waren ontvoerd, Die acties had hij ondernomen samen met enkele door hem zorgvuldig uitgezochte en getrainde, graag aan harde acties deelnemende Indonesische Knil-militairen, hoofdzakelijk Ambonnezen en Menadonezen - dat soort militairen was het dat hij samen met op dergelijke acties gebrande Nederlandse101

I A.v. 2 Van deze bespreking en de er genomen besluiten maakt Schermerhorn in zijn dagboek met geen woord melding.

1017 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

oorlogsvrijwilligers in het Depot Speciale Troepen opnam; het Depot was onderdeel van het Knil.

XCZodra hij nu wist wat op Zuid-Celebes van hem werd verwacht, zond Westerling twintig van zijn lagere Indonesische militairen naar Makassar om in inheemse kledij de kampongs in te gaan en een denkbeeld te krijgen van de wijze waarop de Tris en de losse verzetsgroepen daar de aan hen verleende hulp hadden georganiseerd. Zelfkwam hij, spoedig tot kapitein bevorderd, op 6 december met ruim honderdtien man van het Depot Speciale Troepen in Makassar aan. Hij verzamelde er de gegevens van de Politieke en de Militaire Inlichtingen-Dienst en zette de contra-terreur in met vier volgens zijn eigen denkbeelden uitgevoerde acties in de buurt van Makassar. Die acties begonnen telkens aldus dat de gehele kampong bevolking: mannen, vrouwen en kinderen, werd verzameld. Van de vierde actie, die op 17 december plaatsvond, legde een Javaanse makelaar die in de betrokken kampong woonde, het volgende beeld vast':

XC'Nadat wij drie uren in de zon hadden gestaan, begon het te regenen, wat wel een uur duurde. Toen gaf de Turk bevel aan een van de aanwezigen om aan te wijzen, wie opstandelingen waren, maar de man zei dat hij het niet wist. De Turk zei hem dat hij doodgeschoten zou worden. Hij begon tien personen aan te wijzen, die doodgeschoten zouden worden, als de aangewezen persoon volhield niet te weten, wie de opstandelingen waren. Niemand durfde wat te zeggen, niemand durfde zelfs om te kijken. De aangewezen persoon wist uit angst niet wat hij moest doen, hij werd door een Ambonnese soldaat voor ons geleid, uit angst wees hij maar de eerste de beste personen aan, die allen werden doodgeschoten. Ongeveer tien in getal. De eerste tien personen werden door de Turk losgelaten. Dit herhaalde zich drie keer, zodat er ongeveer dertig mensen gedood werden. Eén van die mensen, die moest aanwijzen, weigerde. Hij kreeg een schot, stierf echter niet. Toen werd hem gevraagd of hij naar het ziekenhuis wilde gaan of personen aanwijzen. Toen zei hij, dat hij liever naar het ziekenhuis wilde gaan. Toen de Turk het aldus gelastte, werd hij van achter neergeschoten. Een andere persoon protesteerde en zonder vorm van proces werd ook hij neergeschoten. Alle aangewezen personen moesten de lijken opnemen en naar een plaats brengen, niet ver waarvandaan soldaten op hen schoten. Hoewel deze personen reeds dood waren, bleven de soldaten toch doorschieten, totdat zij een bevel kregen om op te houden. Hierna moest een hadji, een geestelijke van onze kampong, een gebed opzeggen en de Turk bedanken. Hierna werd de mensen gelast om naar huis te gaan.'

XCMisschien waren er onder de aangewezenen wel personen die hulp

XCI Tekst in I]zereef: De Zuid-Celebes-affaire. p. !O3.

1018 [PDF]
DE ZUID-CELEBES-AFFAIRE

hadden geboden aan de Tris of aan verzetsgroepen, maar er waren stellig ook onschuldigen onder. Afgezien daarvan: er was geen juridische basis voor deze standrechtelijke bloedbaden - ook onder de staat van oorlog ontbrak die. Effect hadden de bloedbaden wèl: velen durfden de Tris en de verzetsgroepen niet langer te helpen en de meer conservatieve elementen onder de Indonesiërs en vooralook de Chinezen juichten het toe dat de mede door hen als gevaarlijk beschouwde onrust werd bedwongen. 'Een voortzetting van de acties van het leger moet', aldus op 20 december de officier van justitie te Makassar aan procureur-generaal Felderhof", 'absoluut noodzakelijk worden geacht voor het herstel van de verstoorde rust en orde' - de officier van justitie vond het wel 'te betreuren dat dit soms aanleiding kan geven tot bloedbaden.'

XCDe hoofdambtenaar die dit rapport las, was het met de voortzetting van de contra-terreur eens - wel was, zo lichtte hij op 30 december Felderhof in", 'deze gehele werkwijze formeel niet anders dan moord', maar het was een werkwijze, 'die naar mijn mening moreel, nl. als enig overgebleven middel tot wezenlijke bescherming van de bevolking, geheel verdedigbaar is.'

XCDe procureur-generaal pleegde overleg met Koets (chef van van Mooks kabinet), Idenburg (directeur-generaal Algemene Zaken) en dr. Hoven (hoofd van het departement van Binnenlands Bestuur). Ook him conclusie was dat de contra-terreur moest worden voortgezet, zij het alleen door Westerling van wie verwacht werd (ten onrechte, zoals uit het voorafgaande bleek) dat hij een scherp onderscheid zou maken tussen schuldigen en onschuldigen. 'Ook ik geloof, schreef van Mook, inmiddels van de conferentie te Den Pasar (waar tot de oprichting van OostIndonesië besloten was) naar Batavia teruggekeerd, op 4 januari '47 aan resident Lion Cachet", 'dat de bestraffing van terroristische elementen onvermijdelijk is' - men houde daarbij in het oog dat er van Mook veel aan was gelegen, Oost-Indonesië inderdaad van de grond te krijgen. Twee dagen later, 6 januari, seinde Felderhof aan de officier van justitie in Makassar: 'Aangelegenheid door mij beschouwd als in noodrecht gegronde militaire actie stop verzoek uwerzijds attentie en mij tijdig inlichten als noodzaak ontaardt in nodeloos exces of omstandigheden verzachting toelaten."

XCDe historicus IJzereef heeft dit telegram 'van essentieel belang' ge

1 Tekst: dl. VI, p. 2 Notitie, 30 december 1946, voor de proc. generaal: a.v., p. 688 e.v. 3 Aangehaald in I]zereef: p. II3. 4 A.v., p. 112.

1019 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

noemd: de term 'noodrecht' was geïntroduceerd en er was niet uitdrukkelijk bepaald dat slechts Westerling dat noodrecht mocht toepassen.' Inderdaad, twee weken later stelde de plaatsvervangende officier van justitie te Makassar voor, dat in beginsel aan alle Knil-officieren op Zuid-Celebes 'een zekere straffeloosheid' zou worden gewaarborgd, 'daar het Knil nu reeds wordt beticht van 'slapheid' omdat het minder streng optrad'" - hij had de bevoegdheid om tot de contra-terreur over te gaan al aan één Knil-officier gegeven (en diezelfde bevoegdheid kregen anderen enkele dagen later). De berichten daaromtrent leidden in Batavia tot enige ongerustheid. Van Maak stelde op 30 januari als zijn opinie op schrift dat Westerlings 'methoden, die ten nauwste verwant zijn met de Duitse en de Japanse, slechts onder de meest dringende omstandigheden nog enige verontschuldiging kunnen vinden", en procureur-generaal Felderhof besprak de gehele aangelegenheid een dag later opnieuw met Idenburg en nu ook met de (naar Batavia overgekomen) officier van justitie te Makassar en generaal Buurman van Vreeden (Spoor bevond zich in Nederland) - besloten werd dat kapitein Westerling, maar alleen deze, de contra-terreur nog een maand mocht voortzetten, 'te meer', aldus het verslag van deze bespreking" 'daar hij onder de bevolking een uitstekende naam heeft, hetgeen natuurlijk enigszins gepaard gaat met een angstgevoel, hetgeen niets geen kwaad kan.'In afwijking evenwel van dit besluit, ja dwars tegen zijn strekking in, zond Buurman van Vreeden nog diezelfde dag een telegram aan kolonel de Vries" waarin het o.m. heette:

XC'Indien zulks noodzakelijk mocht zijn, kan een overeenkomstige actie als voor kapitein Westerling toegestaan, ook door andere groepen worden gevoerd, mits deze militaire afdelingen onder commando staan van speciaal door u aan te wijzen en ... geschikt geachte officieren herhaalofficieren. Ik wens echter bepaaldelijk een beperking tot het uiterste minimum.'

XCNu, op dat telegram was niet gewacht: er waren naast Westerling die zijn acties had voortgezet (hij had persoonlijk velen doodgeschoten, in enkele gevallen ook kampong-bewoners twee aan twee laten worstelen waarna de verliezer was doodgeschoten"), tevens andere officieren, soms

1 A.v. 2 Brief d.d. 17 jan. 1947: dl. VII, p. 89-90. Bijl. 2, p. 12. 4 A.v.sTekst in (1982), p. 23 6. 6 In dergelijke gevallen zei elk van de twee dat de ander een helper was van het verzet. Westerling baseerde de worstelpartijen op een spreuk uit de 'En over

1020 [PDF]
DE ZUID-CELEBES-AFFAIRE

zelfs onderofficieren, tot de contra-terreur overgegaan en bovendien hadden de politie en de z,g. kampong-politie hetzelfde gedaan. Velen waren vermoord (wij zullen straks cijfers geven), kampongs waren in vlammen opgegaan, er was geplunderd, er was lijkenroof gepleegd, er waren Indonesiërs die in voorarrest zaten, uit de gevangenissen gehaald en doodgeschoten (zulks met verlof van de resident) - in één geval twee die notabene tot gevangenisstraf waren veroordeeld. De meeste slachtoffers bij één gelegenheid maakte een onderluitenant van Westerlings eenheid die in aanwezigheid van een majoor van het Knil op I februari, geprikkeld door het bericht dat drie militairen van het Korps in een nabije kampong bij een gevecht gesneuveld waren, in de kampong die hij 'onderzocht', lukraak liet schieten op mannen, vrouwen en kinderen - er vielen driehonderdvier-en-zestig doden.

XCHeeft het bericht omtrent dit gebeuren er toe bijgedragen dat de hoogste autoriteiten in Batavia tot het inzicht kwamen dat de zaak op Zuid-Celebes geheel uit de hand liep? Wij weten het niet. Een feit is dat van Mook en Spoor in de loop van februari besloten dat er een einde moest komen aan de contra-terreur. Spoor deed op 21 februari kolonel de Vries weten! dat het Depot Speciale Troepen 'spoedigst' naar Java moest terugkeren en dat Buurman van Vreedens telegram van 3 I januari was geannuleerd. 'Uiteraard', aldus Spoor, 'blijft gestreng optreden geboden doch daarbij is onder geen herhaal geen voorwaarde eigen rechterlijk optreden meer geoorloofd.'

XCHoeveel slachtoffers zijn er over en weer geweest?

XCDoor de verzetsgroepen, de guerrilla-eenheden en de Tris zijn in de periode I juli '46--1 juli '47 op Zuid-Celebes blijkens de Nederlandse cijfers? ruim twaalfhonderd personen (vermoedelijk in grote meerderheid Indonesiërs) geliquideerd en ruim vierhonderd ontvoerd - blijkens hun officiële rapporten schoten de Nederlandse militairen drieduizendhonderdvier-en-veertig Indonesiërs dood, de politie-eenheden honderdzes-en-dertig en de eenheden van de kampong-politie vijfhenderdzes-en-zeventig. Van die drieduizendhonderdvier-en-veertig slachtoffers waren vijftienhonderddrie-en-dertig, nog steeds volgens de officiële rapporten, doodgeschoten door het Depot Speciale Troepen,

welke dingen gij beiden in meningsverschillen zijt, het oordeel daarover behoort 1 Tekst van Spoors telegram d.d. 21 febr. 1947 in p. 236. 2 !Jzereef: p. 140.

1021 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

driehonderd acht-en-tachtig onder de persoonlijke leiding van Westerling en duizendvijf-en-vijftig onder die van de eerder bedoelde onderluitenant. Het Depot Speciale Troepen heeft dus minder slachtoffers gemaakt dan de andere eenheden van het Knil. De meesten van die slachtoffers zijn gevallen in de periode van midden december '46 tot eind maart '47, maar het is mogelijk dat onder diegenen die in de laatste vier weken van die periode als 'gedood' werden opgegeven, ook guerrillastrijders zijn geweest.

XCDe resterende guerrillastrijders werden door de contra-terreur niet uitgeschakeld: zij trokken zich in de bergen terug. Wèl temperden zij hun acties; zij kregen minder medewerking - misschien besloten zij ook, geen nieuwe contra-terreur uit te lokken. Hoe dat zij, mede doordat de staat van oorlog gehandhaafd bleef (hij werd pas in juli '49 opgeheven), werd het op Zuid-Celebes weer tamelijk rustig. De terreur die van de Tris was uitgegaan, was, schijnt het, gebroken. Wezenlijk politiek voordeel ontleende Nederland daar evenwel niet aan: de aanhang van groeperingen welke aan de zijde van de Republiek stonden, breidde zich gestadig uit en zulks had, zoals bleek, een merkbaar effect op de regering van de deelstaat Oost-Indonesië. Op korte termijn had de contra-terreur wèl iets bereikt: hij had voorkomen dat op Zuid-Celebes een chaos was ontstaan die het Nederlandse gezag had kunnen nopen zich geheel uit het gebied terug te trekken. Vandaar dat Westerling, toen hij begin maart '47 met demilitairen van het Depot Speciale Troepen naar Java terugkeerde, een 'bijzondere tevredenheidsbetuiging' van kolonel de Vries op zak had.

XCSpoor en Buurman van Vreeden waren minder tevreden, althans: zij gingen beseffen dat de contra-terreur een hoogst gevaarlijk wapen was. 'Een van de conclusies', aldus in '87 drs. J. A. de Moor in de studie die hij wijdde aan het Depot (later: Korps, nog later Regiment) Speciale Troepen, 'die de legertop uit dit experiment heeft getrokken, was dan ook dat een dergelijk onafhankelijk optreden, met blanco volmacht en zonder veel controle, in de toekomst niet meer mocht voorkomen.'!

XCDen Haag werd over de contra-terreur op Zuid-Celebes summier maarJ.

1 A. de Moor in (I987), p. 128.

1022 [PDF]
DE ZUID-CELEBES-AFFAIRE

in positieve geest ingelicht - minister Jonkman zei eind januari '47 in zijn wekelijkse bespreking met zijn afdelingschefs' dat het Depot Speciale Troepen 'met volledig succes optrad'. In Batavia vernamen de leden van de Commissie-Generaal er meer van." Van Poll schreef er op I februari '47 een brief over aan minister-president Beel.' 'Kapitein Westerling', zo berichtte hij,

XC'treedt in Celebes op de volgende wijze op: hij omsingelt een dorp, drijft de inwoners bij elkaar en vraagt dan wie extremisten zijn. Indien er dan enige personen gevonden worden, die deze extremisten aanwijzen, worden eerst de extremisten doodgeschoten en daarna zij, die de extremisten hebben aangewezen.

XCHet is waar, dat op deze wijze inderdaad een herstel van rust en orde wordt verkregen; de schrik komt er geweldig in; maar u zult het wel met mij eens zijn, dat het is te hopen, dat dergelijke methoden niet voor het wereldforum bekend worden!!"

XCNu, bekend zouden zij worden" en dat werd door van Mook voorzien; hem leek het noodzakelijk dat een officieel rapport werd opgesteld over alles wat op Zuid-Celebes was gebeurd. Hij gaf er in april' 47, nadat hij het gebied had bezocht, opdracht toe aan een commissie onder voorzitterschap van een van zijn adviseurs, mr. K L. J. Enthoven - deze laatste zond een ambtenaar naar Makassar om de nodige gegevens en cijfers (die welke wij zojuist weergaven) bijeen te brengen. Ter voorlichting nu van de genoemde commissie stelde Spoor eindjuli '47 zijn opinie op schrift; hij achtte de contra-terreur gerechtvaardigd als een vorm van 'noodweer' maar, schreef hij,

XC'gevangenen die uit de gevangenis worden gehaald om te worden geëxecuteerd,102

I Tekst: dl. VII, p. 296 e.v. 2 Schermerhorns dagboek wordt de contra terreur maar op één plaats vermeld. Eindjuli '47 schreefhij daarin over Zuid-Celebes: 'De kapitein Westerling heeft daar eigenlijk niet veel anders dan de methoden van zijn tegenstander overgenomen.' (Het p. 786 (25 juli 1947)). 3 Tekst: dl. VII, p. 303-04. 4 Romme bracht in de laatste dagen van januari' 47, toen de contra-terreur in volle gang was, een bezoek aan Zuid-Celebes - hij 'zal', aldus I]zereef, 'iets gehoord moeten hebben van wat zich in de residentie afspeelde' (I]zereef: p. 147); dat lijkt ook ons hoogst aanne melijk. Latere berichten welke Romme over gepleegde 'excessen' bereikten, komen nog aan de orde. 5 Door de Republiek werd omstreeks september '47 een brochure gepubliceerd, waarin gesteld werd dat de contra-terreur bijna dertigduizend slachtoffers had gevergd; later ging men in de Republiek van veertig duizend spreken. Deze cijfers waren veel te hoog.

1023 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

martelingen welke aan de Japanse methodiek doen denken, het zonder aantoonbare reden neerschieten van gevangenen vormen even zovele feiten, indien zij mochten hebben plaats gehad, welke onbetwistbaar aanleiding geven tot een gerechtelijke vervolging van betrokkenen."

XCDe commissie-Enthoven maakte geen haast, zulks in overeenstemming met de zienswijze van de regering van Oost-Indonesië (het kabinetNadjamoeddin) die verheugd was dat er een einde was gekomen aan het revolutionaire geweld der Republikeinen. Het rapport van de commissie was dan ook nog niet klaar, toen minister-president Beel en de ministers Drees, Jonkman en Neher op 31 december '47, d.w.z. acht maanden na het instellen van de commissie-Enthoven, in Batavia overleg pleegden met van Mook en Spoor." De ministers brachten de Zuid-Celebes-affaire ter sprake (het eerder aangehaalde rapport van de Javaanse makelaar over Westerlings vierde actie was in juli door Vrij Nederland gepubliceerd en dat had tot Kamervragen geleid van Frans Goedhart en Paul de Groot) alsmede twee andere excessen: in de Zuid-Preanger waren twintig Republikeinse krijgsgevangenen doodgeschoten en bij een treintransport (waarover straks meer) van krijgsgevangenen uit Bondowoso naar Soerabaja (zie kaart V op de pag.'s 850-851) waren er zes-en-veertig gestikt. Wij citeren de notulen:

XC'De heer Spoor verzekert dat hij als commanderend generaal vaak harder tegen deze incidenten optreedt dan de krijgsraad ... Iedere misdaad op dit gebied wordt aan het scherpste onderzoek onderworpen. Volkomen uitgesloten zijn zulke voorvallen niet; zij zijn echter evenmin symptomatisch; in Zuid-Celebes lag de situatie zo: daar heerste een dusdanige terreur, dat maar één antwoord mogelijk was: een contra-terreur.

XCDe heren Beel en Jonkman dringen op zo spoedig en zo voltallig mogelijke inlichtingen aan.

XCDe heer van Mook deelt mede dat binnen enkele weken het voorlopig onderzoek wel afgelopen zal zijn. Het zal zo spoedig mogelijk worden doorgegeven en daarbij zal worden aangegeven wat voor publikatie eventueel geschikt is.'

XCHet rapport van de commissie-Enthoven was evenwel pas na enkele maanden, d.w.z. in april '48, gereed. De voornaamste conclusie was deze":102

1 Brief d.d. 25 juli 1947, van Spoor aan van Mook Bijl. 2, p. 17). 2 Notulen: dl. XII, p. 356 e.v. 3 Bijl. 2, p. 6.

1024 [PDF]
DE ZUID-CELEBES-AFFAIRE

XC'De strenge maatregelen, door de militairen toegepast, t.w. de snelle berechting en eliminering van de elementen die zich aan de meest ernstige terreurdaden hadden schuldig, gemaakt, moeten in de gegeven noodtoestand gezien worden als de geboden uitoefening van de bevoegdheden van de overheid voor de bestrijding van de terreur en het herstel van recht en veiligheid."

XCDe commissie vond dat Westerling vrijuit ging (van Mook was het daarmee eens) maar dat drie officieren, onder wie de eerder bedoelde onderluitenant en de bij zijn bloedigste actie aanwezige Knil-majoor, vervolgd moesten worden omdat zij in de contra-terreur te ver waren gegaan. Dat zou een zaak worden voor het Hoog Militair Gerechtshof. Een vooronderzoek werd nodig geacht, in te stellen door een militaire raadsheer-commissaris. Opnieuw werd geen haast gemaakt. De man in kwestie, een overste die met verlof in Nederland vertoefde, kwam in maart '49 (elf maanden later dus) van zijn verlofterug. Hij ging met ijver aan de slag en bracht een grote hoeveelheid stukken bijeen maar tot een proces kwam het niet - trouwens: de drie betrokken militairen waren toen al weer in Nederland.

XCDaar sputterde de Zuid-Celebes-affaire nog wat na.

XCIn augustus' 50 drong het CPN-Kamerlid H. Gortzak op vervolging van Westerling aan. Het kabinet-Drees/van Schaik besloot toen daar niet toe over te gaan, deed daarvan mededeling aan de Tweede Kamer en noch deze, noch de Eerste kwam nadien op de zaak terug.

XCDe regering deed dat laatste wèl - één keer.

XCZij had in oktober '49 op aandrang van een aantal Kamerleden drie juristen: mr. C. van Rij (advocaat-fiscaal bij het Bijzonder Gerechtshof te Amsterdam), jhr. mr. F. A. Groeninx van Zoelen (raadsheer-plaatsvervanger in dat Bijzonder Gerechtshof) en mr. W. H. J. Stam (substituutofficier van justitie te Zutphen), naar Batavia laten vertrekken om een onderzoek in te stellen naar door de Nederlandse troepen gepleegde102

I Exemplaren van het rapport-Enthoven werden begin december '48 door minister Sassen ter vertrouwelijke lezing bij de griffies van de Eerste en de Tweede Kamer gedeponeerd (drie bij de Eerste, vijfbij de Tweede Kamer) - geen van de parlements leden kon hierop reageren: het stuk was geheim. Sassen had in zijn aanbiedingsbrief de algemene conclusie van de commissie-Enthoven willen onderschrijven maar dat had Drees, nu minister-president, verhinderd. Er waren, aldus deze, op Zuid-Celebes personen doodgeschoten, die zich met geen woord hadden kunnen verdedigen, onder hen ook onschuldigen. 'Het komt mij voor', vond Drees, 'dat de regering dit niet met haar verantwoordelijkheid moet dekken.' (brief, 30 nov. 1948, van Drees aan Sassen, a.v., p. 18).

1025 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

excessen - de onderzoekers hadden zich evenwel (dat had de laatste Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, Lovink, bereikt) moeten beperken tot die excessen welke al door anderen' ambtshalve onderzocht waren. Zij waren maar twee maanden lang ter plaatse geweest en zij hadden in hoofdzaak slechts gegevens verzameld over de contra-terreur op ZuidCelebes (de stukken die de overste had bijeengebracht) en over een exces te Tjilatjap op Java (daarop zullen wij hier niet verder ingaan). Enkele dagen voor de soevereiniteitsoverdracht waren zij naar Nederland teruggekeerd. Alle drie waren met andere zaken druk bezet geweest. Van Rij had de Zuid-Celebes-affaire voor zijn rekening genomen en eind' 54 (vijf jaar later dus) zijn rapport mede namens Stam aan het tweede kabinetDrees voorgelegd. Hun mening was dat wat geschied was (en daar hielden zij niet Westerling maar de hogere autoriteiten verantwoordelijk voor), met een rechtsstaat niets te maken had gehad en ook niet gekwalificeerd kon worden, zoals de commissie-Enthoven had gedaan, als een 'in noodrecht gegronde militaire actie'. Die conclusie plaatste het kabinet voor de vraag of de justitie toch nog stappen moest ondernemen tegen Westerling en de drie wier zaak in vooronderzoek was genomen. Met grote meerderheid werd eind december' 54 besloten om dat na te laten - daarbij was de opvatting van de minister van justitie, Donker, van veel belang: hij betwijfelde in hoge mate of het wel tot een veroordeling zou komen. Wij nemen aan dat de ministers zich er bovendien bewust van waren dat, als het tot een proces kwam, blijken zou dat de ambtelijke en de militaire top in Batavia en in Makassar ten nauwste bij de contraterreur betrokken waren geweest. Westerling en de zijnen waren niet meer geweest dan een werktuig.

XCDe Zuid-Celebes-affaire staat in zoverre op zichzelf dat er in de jaren van de worsteling met de Republiek geen ander onder Nederlands feitelijk gezag vallend gebied is geweest waar de staat van oorlog werd afgekondigd en een Nederlandse eenheid bovendien van de hoogste autoriteiten de formele bevoegdheid kreeg om de contra-terreur in te zetten. Dat werd bij één gelegenheid wèl overwogen: de eerste manifestaties van Republikeinse terreur in de gebieden die op Java tijdens de Eerste Politionele Actie waren bezet, brachten van Mook er toe, minister

1026 [PDF]
HET KORPS SPECIALE TROEPEN

Jonkman te waarschuwen I, dat 'het voortduren van de agitatie van Dj okja ons (kan) noodzaken tot het middel van contra-terreur.' Wel te verstaan: tot het formeel gelasten van die contra-terreur kwam het niet (dat zou na de publikatie van de Republikeinse brochure Massacre Macassar en door de aanwezigheid van de Commissie van Goede Diensten ook hoogst riskant zijn geweest) maar er werden op Java wèl zuiveringsacties ondernomen die dicht tegen de contra-terreur aanlagen. Het kwam dan tot excessen - daarmee bedoelen wij dat krijgsgevangenen die zich als militairen kenbaar hadden gemaakt (wie geen uniform en zelfs geen onderscheidingsteken droeg, mocht als franc tireur worden beschouwd), werden doodgeschoten (zulks in strijd met de orders van generaal Spoor die had gelast dat krijgsgevangenen steeds conform de regels van de Conventie van Genève moesten worden behandeld) en dat, om er de schrik in te jagen, althans zonder enige noodzaak, ook Indonesische burgers gedood werden. Voor dergelijke zuiveringsacties nu werden in de tweede helft van '47 en in '48 opnieuw de militairen van het (rechtstreeks onder het Algemeen Hoofdkwartier ressorterende) Depot Speciale Troepen ingezet. De detachementen van dat Depot werden als een soort brandwacht beschouwd: waren de 'normale' formaties van de Koninklijke Landmacht en van het Knil in een bepaald gebied totaal niet in staat om de Republikeinse guerrillastrijders uit te schakelen en het van hen uitgaande revolutionaire geweld te bedwingen, dan deed men een beroep op het Depot Speciale Troepen.

XCNa de Eerste Politionele Actie werden detachementen van het Depot (het telde toen ca. vijfhonderd militairen van wie ca. driehonderd operationeel waren) telkens voor vrij korte perioden, nl. één tot twee weken, ingezet op West-Java en in de buurt van Padang, vervolgens in de Preanger bezuiden Bandoeng. De acties, aldus de Moor, 'resulteerden slechts in magere resultaten. Het was korte termijn-succes, en zelfs dat vaak niet.' Dat laatste doordat er niet voldoende inlichtingen waren over de verblijfplaatsen van de tegenstander en doordat Westerling niet langer de kans kreeg, 'volgens eigen inzicht en methode te werk te gaan'.2 Dat zinde hem niet - het kwam meer en meer tot wrijvingen. Midden april '48 schoten militairen van zijn inmiddels tot Korps Speciale Troepen (KST) herdoopte eenheid in een plaats bij de grens tussen West- en Midden-Java o.m. tien krijgsgevangenen dood; ook voerden zij langs deJ.102

I Brief d.d. 27 aug. dl. X, p. 653-54. 2 M. de Moor in p. 130.

1027 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

openbare weg executies uit waarbij de lijken werden achtergelaten. De bataljonscommandant in het betrokken gebied rapporteerde toen aan zijn superieur dat het optreden van Westerlings manschappen zowel op de militairen van de Koninklijke Landmacht als op de Indonesische bevolking een slechte uitwerking had; hij vond dat dat optreden 'niet overeen(kwam) met de militaire eer.'! Spoor gelastte de Territoriale Troepencommandant W est-Java een onderzoek in te stellen en deze droeg dat onderzoek aan Westerling op. Nu, Westerling had geen enkele behoefte om de door zijn troepen uitgeoefende contra-terreur te ontkennen. Midden juni '48 stelde hij op schrift",

XC'dat tijdens besprekingen waarbij hogere commandanten aanwezig zijn, altijd sprake is van hard slaan voor de operaties waar het KST bij betrokken is. De opdrachten van deze hogere commandanten zijn meestal: 'Alles neerleggen', doch na afloop van verschillende acties, als er moeilijkheden van komen, zijn er heel weinig hogere commandanten die de verantwoordelijkheid voor de gevolgen van de gegeven bevelen durven dragen en meestal wordt er dan gezegd: 'Ik heb het zo niet bedoeld."

XCHier nam het Algemeen Hoofdkwartier geen genoegen mee: de stukken werden in handen gesteld van de commandant van het Korps Militaire Politie en deze reageerde in oktober in een brief aan generaal Buurman van Vreeden aldus":

XC'Uit berichtgeving van gevechtsterreinen en uit persoonlijke waarneming van het gedrag in het openbaar van militairen van het KST blijkt overduidelijk dat het KST geheel uit de hand is ... De discipline is dermate ... zoek dat vele troepencommandanten (ondanks de mooie successen die het KST vaak wist te behalen) huiverig zijn met deze troepen te werken, aangezien door hun optreden achteraf de klachten en onderzoeken komen t.a.v. moorden, mishandelingen e.d., terwijl bij geblekenjuistheid van de klachten de troepencommandanten ook niet geheel vrijuit gaan.'

XCAl deze deining nu naar aanleiding van het gebeuren aan de grens tussen West- en Midden-Java was, aldus de Moor, 'één incident uit vele' (en van die 'vele' weten wij niets af) - een incident, 'door samenloop van omstandigheden aan het daglicht gekomen', maar dat 'iets laat zien van de gebruikelijke wijze van actievoeren van het KST en het onbehagen

I Brief, d.d. 17 april 1948, a.v., p. IJ2. 2 Brief d.d. 19 juni 1948, Bijl. 5, p. 29. 3 Brief d.d. I lokt. 1948: a.v., p. 30.

1028 [PDF]
HET KORPS SPECIALE TROEPEN

daarover bij andere militairen, die overigens meestal het zwijgen ertoe deden, omdat zij niet wisten hoe het anders zou moeten."

XCDe commandant van het Korps Militaire Politie adviseerde, Westerling te vervangen door een beroepsofficier die minder de neiging zou hebben om zijn eigen gang te gaan, en het Korps Speciale Troepen (het telde nu ruim achthonderd man, voor meer dan twee-derde Indonesische militairen, onder wie vele Arnbonnezen) onder strakkere discipline te plaatsen, zodat het met behoud van de 'speciale formule' voortaan meer in overeenstemming met 'de militaire eer' zou optreden. 'Dat was', aldus de Moor, 'welbeschouwd de kwadratuur van de cirkel nastreven."

XCNog voordat de commandant van de militaire politie aan Spoor had gerapporteerd, had deze in beginsel besloten, Westerling te vervangen. Voor Spoor was komen vast te staan dat het Korps Speciale Troepen zich aan 'misdrijven' (dat was de term die hij gebruikte, niet 'excessen') had schuldig gemaakt - bovendien was het hem in het verkeerde keelgat geschoten dat Westerling, zich verdedigend, beweerd had dat de Drietand-divisie (de derde uit Nederland uitgezonden divisie dienstplichtigen) zich aan nog grotere misdrijven zou hebben schuldig gemaakt dan het Korps Speciale Troepen. Begin november '48 viel de definitieve beslissing: als commandant van het Korps werd Westerling door luitenant-kolonel W. C. A. van Beek vervangen; de inmiddels gevormde parachutisten-eenheid werd aan het Korps toegevoegd en bepaald werd voorts dat alleen nog militairen met minstens zes maanden ervaring-tevelde in het Korps zouden worden opgenomen en dat de werving van Ambonnezen werd stopgezet.

XCWesterling die als enige functie behouden had dat hij leiding mocht geven aan de commando-training van het Korps Speciale Troepen, hield de eer aan zich, vroeg om ontslag uit de militaire dienst en ging, nadat dat verzoek was ingewilligd, in de Preanger wonen waar hij een transportonderneming oprichtte.

XCWat deed het Korps Speciale Troepen na zijn vertrek?

XCHet werd bij de Tweede Politionele Actie volledig ingezet. Het voerde, gelijk vermeld, op 19 december '48 de verrassingsaanval op het vliegveld van Djokjakarta uit; vervolgens werd het ingezet op Sumatra, de parachutisten teneinde behulpzaam te zijn bij de verovering van de aardolievelden van Djambi, de grondtroepen teneinde de elektriciteitscentrale van Padang te beschermen en van het Padangse uit door te stoten naarJ.102

I M. de Moor in p. 133. 2 A.v.

1029 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Pakanbaroe. Al deze acties slaagden maar zij gingen wederom met excessen gepaard. Dicht bij het vliegveld van Djokjakarta schoot een sergeant-majoor van het Korps op die rçde december de secretaris-generaal van het Republikeinse departement van onderwijs dood alsmede zeven andere Indonesiërs, onder wie één militair van de Republikeinse luchtmacht, en dezelfde sergeant-majoor was twee dagen later betrokken bij het z.g. 'op de vlucht' doodschieten van een lid van Hatta's persoonlijke staf (een Indonesiër die in Utrecht had gestudeerd, deelgenomen had aan het illegale werk in bezet Nederland en gehuwd was met een Nederlandse vrouw) en drie andere Indonesiërs.' Bij de verovering van Djambi maakten de parachutisten van het Korps door onnodig vuren slachtoffers onder de burgerbevolking en plunderden zij op zo grote schaal dat zij spoedig door de troepencommandant in de kwartieren werden geconsigneerd - er waren ook nog drie Brits-Indische kooplieden en enkele Indonesiërs door hen doodgeschoten. Tot nog ernstiger misdragingen kwam het bij de bezetting van de plaats Rengat aan de Indragiri-rivier (zie kaart VII op pag. 971) hier werden door militairen van het Korps ca. tachtig Indonesische burgers doodgeschoten (wie dat hadden gedaan, kon niet worden vastgesteld - derhalve werden de stukken over dit exces dat generaal Spoor grondig onderzocht wenste, in oktober '49 geseponeerd").

XCNa de Tweede Politionele Actie maakte overste van Beek de balans op. Zijn opinie was dat het Korps Speciale Troepen grondig moest worden gezuiverd. In hoeverre die zuivering is uitgevoerd, weten wij niet, wèl dat detachementen van het Korps (het kreeg in maart '49 zijn derde commandant in de persoon van luitenant-kolonel J. J. F. Borghouts ', breidde zich uit tot ca. twaalfhonderdvijftig man en werd injuli herdoopt tot Regiment Speciale Troepen) tot september' 49 in actie waren, ten dele in het Padangse maar vooral op Java. 'Daar waar het Nederlandse gezag dreigde in te storten en conventionele militaire middelen te kort schoten,10 3

1 Bij Soerakarta werd door andere Nederlandse militairen de Republikeinse minister van justitie doodgeschoten - het staat niet vast dat zij wisten wie hij was. 2 Eind maart '49 vestigde Stikker de aandacht van Sassens opvolger van Maarseveen op een artikel in een Chinese krant te Singapore waarin het in Rengat gepleegde exces werd beschreven. Op de desbetreffende nota tekende van Maarseveen aan: 'Gezien. Niet fraai!' - de nota werd vervolgens ter kennis gebracht van Drees en Schokking (de minister van oorlog) Bijl. 5, p. 37). ' Deze was als 'Peter-Zuid' in '44 een van de organisatoren geweest van de spoorwegsabotage door de Knokploe gen en had een belangrijke rol gespeeld bij de oprichting van de Binnenlandse Strijdkrachten in het bevrijde Zuiden.

1030 [PDF]
HET KORPS SPECIALE TROEPEN

paste', aldus de Moor, 'het KST een contra-terreur toe' (hetzelfde dus wat op Zuid-Celebes was gedaan). 'Lang niet alle acties waren doelmatig. Na vertrek van het KST uit een bepaald gebied keerden de verzetsgroepen weer terug om met verdubbelde ijver de achtergebleven troepen, inmiddels nog eens herinnerd aan hun eigen onmacht, te attaqueren. In die zin zou men de acties [van het KST] zelfs contra-produktiefkunnen noemen; de extreme gewelddadigheid schaadde de doelmatige inzet van het Korps eveneens. Terwijl het ging om het vertrouwen van de Indonesische bevolking te herwinnen, stootte dit gewelddadige optreden juist af."

XCIn hoeverre het bij die 'extreme gewelddadigheid' tot nieuwe excessen is gekomen, weten wij niet precies. Wreedheden die detachementen van het Korps Speciale Troepen in februari en maart '49 op Oost-Java hadden gepleegd in de gebieden van Malang en Pasoeroean, 'o.a. mishandelingen en het zonder noodzaak doden van personen' (hier bevond zich onder de vermoorden een tweede Republikeinse minister"), leidden tot officiële onderzoekingen maar de daders konden niet worden opgespoord en de stukken werden vervolgens geseponeerd.

XCWij herinneren er aan dat bij de contra-terreur op Zuid-Celebes door andere eenheden van het Knil nog méér slachtoffers zijn gemaakt dan door het Korps Speciale Troepen - het zou dan ook onjuist zijn, alleen dat Korps, laat staan alleen Westerling, met excessen in verband te brengen. Veeleer vloeide, enigermate in '48 maar vooral in '49, uit de algemene omstandigheden van de guerrillastrijd op Java en speciaalook uit de omvang van de liquidaties en ontvoeringen waartoe de troepen van de Republiek overgingen, voort dat aan sommige grotere eenheden speciale werden toegevoegd die taken kregen, min of meer gelijk aan die waarmee de detachementen van het Korps Speciale Troepen belast werden: 'actie-compagnieën', 'commando-compagnieën', 'commandogroepen', 'task-forces' zij werden, aldus van Doorn en Hendrix, 'de kopieën in klein formaat van het Korps Speciale Troepen."

XCVan de excessen welke door die task-forces zijn bedreven, kennen wijJ.10 3

1 M. de Moor in p. I4I-42. 2 Bijl. 5, P.47. 3 Van Doorn en Hendrix, p. I70.

1031 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

slechts weinig bijzonderheden. Bekend is wel dat eind januari '49 bij Soekaboemi (West-Java) in twee kampongs honderdzestien bewoners, onder wi.e oude tani's' (landbouwers) 'en minderjarigen' doodgeschoten werden - dat exces werd, toen de troepencommandant had bericht dat de slachtoffers geen van allen gevolg hadden gegeven aan oproepen om halt te houden, niet vervolgd.' Voorts werden in januari op Midden-Java bij één gelegenheid, nadat een militaire fouragewagen was beschoten, hetgeen aan drie inzittenden het leven had gekost, een-en-twintig Indonesische gevangenen in aanwezigheid van de brigade-commandant bij wijze van represaille doodgeschoten - 'in het begin had men', aldus van Doorn en Hendrix, 'weinig kritiek op de represaille. Later . . . werd gesproken over 'Moffenmethcden'." Zij voegen daaraan evenwel toe: 'Er zijn tal van gevallen te noemen waarbij dergelijke represailles achterwege bleven."

XCDat laatste houdt een belangrijke waarschuwing in: alle generaliseren is uit den boze.

XCVeeleer moeten nu twee zaken onderstreept worden: ten eerste dat de inzet zelf van de detachementen van het Korps Speciale Troepen en van de bedoelde task-jorces betekende dat het gros van de militairen van de Koninklijke Landmacht en van het Knil geen opdrachten kreeg waaruit de excessen als het ware vanzelfkonden voortvloeien, en ten tweede dat er sterke aanwijzingen zijn dat als het tot die excessen kwam, het initiatief veelal van individuele militairen uitging die, om welke reden ook (bij familieleden van slachtoffers van de Bersiap-terreur kon de behoefte om wraak te nemen een rol spelen), sterker dan anderen geneigd waren tot excessief optreden.'10 3

I Bijl. 5, p. 40. 2 Van Doorn en Hendrix, p. 253. 3 A.v., P.254. 4 Bij militairen van andere eenheden dan het Korps Speciale Troepen en de kon het gebeuren dat zij door bij uitstek stuitende manifestaties van de Republikeinse terreur tot excessen werden gebracht. S. A. Lapré geeft er in zijn in '87 verschenen historie van het yde bataljon van het Knil een voorbeeld van. Militairen van dat bataljon ont dekten dat hun Republikeinse tegenstanders bij Indonesiërs die zich door Nederlan ders medisch hadden laten behandelen, de verbanden afgerukt hadden en enkelen van die Indonesiërs zelfs van kant hadden gemaakt. Uit woede hierover schoten de Knil-militairen toen een aantal krijgsgevangenen dood. 'Er is', schreef de korporaal

1032 [PDF]
DE 'TASK-FORCES'

XCHoe de speciale formaties optraden, was aan vele andere militairen bekend - onder diegenen die er weet van hadden, waren er die beseften dat die formaties dingen deden die eigenlijk niet door de beugel konden; dat beseften óók de 'hogere commandanten' die in hun voortdurend pogen om de Republikeinse guerrillastrijders uit te schakelen en daarmee het door deze toegepaste revolutionaire geweld te bedwingen, aan Westerlings detachementen opdrachten gaven als 'alles neerleggen'. 'Men wist zich', schrijven van Doorn en Hendrix, 'voor militair succes afhankelijk van 'jongens die je om een boodschap kunt sturen', maar men wenste bij het bezorgen van de boodschappen niet eens de rekening te zien." 'Het leger kon de zaak niet aan' (vooral niet na de Tweede Politionele Actie) 'maar het kon evenmin instemmen met de verloochening van zijn professionele principes. Het liet specialistische onderdelen doen waar het zelf voor paste."

XCEr vloeide hier een problematiek uit voort waarmee, menen wij, ook generaal Spoor niet goed raad geweten heeft. Hij had, zoals bleek, het 'experiment- Westerling' niet willen herhalen - dat was zijn standpunt in februari '47. Maar na de Eerste en vooral na de Tweede Politionele Actie werd het Nederlandse gezag in verscheidene bezette gebieden op Java op dezelfde wijze aangetast als eind '46 op Zuid-Celebes het geval was geweest. Hij had op die terreur geen ander antwoord dan wat op Zuid-Celebes was gegeven. Hij wist dat in de onder hem dienende troepenmacht hier en daar formaties waren ingebouwd welker taak het was een contra-terreur te bedrijven - anderzijds had hij uit volle overtuiging die troepenmacht gelast, steeds beheerst en ter bescherming van de Indonesische bevolking op te treden. Het stak hem diep dat er geplunderd werd (wij komen er nog op terug) - dieper nog dat zich ook gevallen van verkrachting en wreedheden voordeden (dat laatste vooral bij het verhoren van gevangen genomen guerrillastrijders). Zijn aanschrijvingen om dat alles tegen te gaan werden steeds klemmender. Zij bereikten hun climax in april '49 toen hij zich, een maand voor zijn dood,

die door Lapré wordt geciteerd, 'kritiek op ons optreden, bestempeld als 'oorlogsmis daden', maar de Nederlandse partijpolitiek zou ik de rotzooi hebben willen zien opruimen, waarmee wij dag en nacht te maken hebben gehad.' (p. 1Ó3) Het lag in hetzelfde vlak dat het soms tot 'excessen' kwam wanneer Nederlandse militairen ontdekten dat strijdmakkers die in handen van guerrillagroepen waren gevallen, vermoord waren - hun stoffelijke overschotten werden soms aangetroffen met hun afgesneden geslachtsdelen in de mond gestoken. , Van Doorn en Hendrix, p. 212. 2 A.v., p. 214.

1033 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

genoopt zag om aan alle troepencommandanten op Java en Sumatra het volgende telegram te sturen I :

XC'Ondanks mijn herhaalde aanschrijvingen en waarschuwingen bereiken mij nog steeds klachten over ernstige misdragingen van militairen bij operatieve acties ... Dit moet nu uit zijn en het zal herhaal zal uit zijn. Wanneer ondercommandanten en manschappen niet kunnen begrijpen dat wreedheden en verkrachtingen, diefstal en plundering een militair onwaardig zijn ... dan zal ik er dit met disciplinaire maatregelen in moeten stampen.'

XCWas het uit? Er is geen reden om dat aan te nemen, immers: de strijdsituatie waaruit de excessen voortvloeiden, duurde nog vier, vijf maanden voort.

XCZowel op Java als op Sumatra hadden de Nederlandse militairen de opdracht, de Republikeinse guerrilla-eenheden uit te schakelen. Een moeilijke opdracht! Die eenheden voerden hun acties uit en verdwenen dan in het terrein waar zij alleen vindbaar waren als men wist waar zij zich bevonden. Het verzamelen van gegevens omtrent die verblijfplaatsen alsook omtrent de samenstelling en de bewapening van die guerrillaeenheden werd de taak van de Inlichtingen- en Veiligheidsgroepen van het leger die, in kleine secties ingedeeld, aan de Nederlandse detachementen waren toegevoegd. Elk van die secties trachtte, veelal met inschakeling van de loerah's (dorpshoofden) in het gebied waarin het betrokken detachement was geplaatst, een net van geheime informanten op te bouwen. Natuurlijk kon het van speciaal belang zijn indien men leden van de guerrilla-eenheden als krijgsgevangenen in handen kreeg. De meesten van die krijgsgevangenen begonnen met te zwijgen. Hoe hen dan aan het praten te krijgen?

XCIn januari '49 ontving de minister van oorlog, Schokking, in een particuliere brief uit Semarang, verzonden door iemand die door hem als volkomen betrouwbaar werd beschouwd, inlichtingen over de verhoormethoden die aldaar op Republikeinse gevangenen zouden zijn toegepast. 'Hierbij zouden', zo seinde Sassen, die door Schokking was ingelicht, aan Beel",10

I Bijl. II, p. 3. 2 Telegram d.d. 20 jan. I949 (collectie-C. Fasseur).

1034 [PDF]
EXCESSEN VERHOREN

'Gestapo en Gepeoe-methoden gebezigd zijn, zoals langdurige ondervraging onder sterke schijnwerpers, rotan-geseling en schoppen zomede de toepassing van met elektrische draden uitgeruste duimschroeven, waaraan een verhoorde met zijn handen boven het hoofd bevestigd werd, waarna een sterke elektrische stroom werd ingeschakeld.'

XCSassen noemde dit 'volstrekt ontoelaatbaar' - hij verzocht Beel, generaal Spoor opdracht te geven tot 'een grondig en gestreng onderzoek'.

XCSpoor gaf die opdracht prompt door aan de betrokken commandant maar wees er via Beel Sassen op' dat Beels voorganger van Mook een klein jaar eerder al een bundel stukken naar Den Haag had gezonden, 'waarin', aldus Spoor, 'alle aanschrijvingen e.d., gericht tegen deze onoirbare praktijken, welke overblijfselen zijn uit Japanse Kenpeitai ... Verder wijs ik er op dat een dergelijk optreden steeds strafrechtelijk wordt vervolgd en met de grootste strengheid gestraft."

XCHet martelen van gevangenen was dus verboden.

XCDat verbod nu was ineffectief.

XCMede doordat zij in kleine secties waren ingedeeld, kregen de Inlichtingenen Veiligheidsgroepen, aldus van Doorn en Hendrix, 'een ongehoord grote kans op autonome beleidsbepaling ... In het harde, on1

I Telegram d.d. 24 jan. 1949 (a.v.) 2 Enkele maanden eerder reageerde Spoor op gelijke wijze op een rapport over de situatie in Salatiga, een plaats in de bergen bezuiden Semarang. W. A. van Goudoever, onderhoofd van de Regeringsvoorlich tingsdienst, had er in september '48 zijn vakantie doorgebracht en vervolgens een rapport geschreven dl. XV, no. II2). 'In dat vriendelijke bergstadje heerst', aldus van Goudoever, 'onder de Indonesiërs' een angstpsychose; zij strekt zich uit van de kringen der intellectuelen tot in de Salatiga leeft in doodsangst voor de Inlichtingen en Veiligheidsgroep', niet omdat die groep er wàs (de noodzaak daarvan werd ingezien) maar om de wijze waarop zij optrad: 'men wraakt methodes die de Nederlanders plachten of plegen af te keuren in Duitsers en Japanners De schrik zit er diep in. Men voelt zich rechteloos en als gevolg daarvan machteloos. Als er midden in de nacht ergens een motor stopt, liggen de mensen in de buurt met bonzend hart te luisteren of er stappen in de richting van hun huis komen ... Een speciale categorie klachten betreft de behandeling waaraan vrouwelijke aangehoudenen bloot staan. Het ligt niet in de bedoeling in bijzonderheden te treden ... Overheerst in sterke mate een bepaald kwalijkaspect, zoals in dit geval het lVG-optreden, dan dreigt daarmee het gehele beleid veroordeeld te worden. De Republikeinse voorlichting (aldus de con clusie [van de bevolking]) heeft het toch wel bij het rechte eind: terugkeer van de N eder landers betekent terugkeer van de koloniale overheersing.' Spoor reageerde hierop met aan Beel te schrijven dat hij 'niet [zou rusten voordat deze toestanden volledig tot klaar heid zijn gebracht en verbeterd' - hij wilde een onderzoek laten instellen. Daartoe kwam het evenwel niet doordat van Goudoevers zegslieden uitvrees voorwraakvan de Inlich tingen en Veiligheidsgroep anoniem wensten te blijven.

1035 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

doorzichtige veld van de guerrilla' gingen zoal niet alle dan toch vele secties 'alle middelen gebruiken om hun doel te bereiken":

XC'Wij vinden ontkleden, slaan, in moeilijke posities ophangen, electro-tortuur, geforceerd water binnen gieten, brandende sigaretten, langs het hoofd schieten en (vaak door gebrek aan gelegenheid) kwellende opsluiting. Deze middelen komen in de standaardverhoren van de troepen in Indonesië zo gedetailleerd voor dat men ondanks overdrijving en stereotypering niet behoeft te twijfelen aan de verbreiding van de misbruiken. Op de troepenschepen die huiswaarts gingen, waren deze zaken frequent gespreksstof èn omstreden materie, met vaak de verzuchting-in-eenstemmigheid: 'ze hoeven van de Mof niets te zeggen.' '2

XCHendrix was persoonlijk enkele malen bij verhoren aanwezig geweest. Hij beschreef zijn ervaringen als volgt:

XC'De verhoren verliepen met een zeker formalisme. De commandant zat meestal achter een tafeltje, terwijl dikwijls Indonesische handlangers de harde technieken toepasten. Het tafereel deed denken aan oude prenten met tortuur als onderwerp: de beulen ruwen volks, de inquisiteur met enige deftigheid toeschouwer.

XCDe verhoren begonnen meestal vriendelijk en welwillend. Pas na het 'dichtklappen' van de gevangene begon de Indonesische hulp met een knuppeltje te slaan en werden bedreigingen geuit en stompen toegediend. Dan kwam de stroominductor voor de dag, eerst bevestigd aan vingers en tenen. Het werkelijke third degree-verhoor begon pas als de gevangene uitgeput raakte; men bracht de stroomdraden dan over naar de genitaliën. Sommige verhoorden verloren dan het bewustzijn. Bij de electro-tortuur raakt de verhoorde vaak urine of ontlasting kwijt en springt vreemd op, wat achter zijn rug tot onderdrukt gelach leidt.

XCDe verhoren zijn voorbestemd om tor de uitputting van de gemartelde te leiden, in de verwachting dat hij verraad zal plegen. Vaak echter sloeg hij dicht."

XCVele militairen wisten hoe het bij de verhoren toeging, maar 'de meesten meden de verhoorruimten' - de secties van de Inlichtingenen Veiligheidsgroepen traden in ruime mate geïsoleerd op en werden 'vaak graag in dit isolement gelaten."

XCNatuurlijk lichtten die secties de boven hen geplaatste instanties niet in over hun verhoormethoden. Dat was trouwens een verschijnsel dat vaker voorkwam. Wanneer een patrouille zich in een moeilijke situatie van krijgsgevangenen ontdeed (dat is in elke oorlog, ook in de Tweede Wereldoorlog, voorgekomen), of wanneer, aldus Heijboer, 'de speciale

XCI Van Doom en Hendrix, p. 2I6. 2 A.v., p. 257. A.v., p. 2~9-60. A.v.

1036 [PDF]
EXCESSEN VERHOREN

secties van de inlichtingendienst ... er geen been in zagen om dorpshoofden ten aanschouwe van 't gehele dorp de kogel te geven", dan werd dat Of niet in de patrouillerapporten opgenomen Of op zulk een wijze vermeld dat niets op een exces wees. Van Doorn liet als stafmilitair 'vele honderden patrouillerapporten' door zijn handen gaan maar vond daarin 'nooit een teken van excessief optreden." Soms waren gevangenen bij een verhoor zo ernstig mishandeld, dat het, gegeven Spoors verbod om martelmethoden toe te passen, riskant leek om hen conform de voorschriften naar een hoger echelon over te brengen - men koos dan de simpelste oplossing en liquideerde hen.'

XCDe inzet van de zware wapens heeft soms (maar onbekend is hoe vaak) talrijke slachtoffers gemaakt onder de kampong-bevolking.'Indien', zo citeerden van Doorn en Hendrix een in '49 in de Militaire Spectator verschenen studie over het gebruik van de artillerie tijdens en na de Eerste Politionele Actie,

XC'over onvoldoende infanterie werd beschikt om bijvoorbeeld een kampong te doorzoeken, werd een stelsel van afsluitingsvuren met mitrailleurs om het object gelegd. Hierna werd door de artillerie met een naar voren verspringend vuur de vijand uit de kampong opgedreven en in de mitrailleurbundels gejaagd."

XCVan Doorn en Hendrix noemden dit geen 'exces' - men moet in het oog houden dat het hoofdstuk in hun boek waarin zij de excessen in hun algemeenheid beschreven, een titel draagt waarin twee begrippen voorkomen: 'geweld en exces'.

XCWij herhalen dat het gros van de Nederlandse troepen geen opdrachten kreeg waaruit de excessen als het ware vanzelf konden voortvloeien en

, Heijboer, p. 100. 2 Van Doorn en Hendrix, p. 267-68. 3 A.v., p. 265. 4 A.v., P·248-49·

1037 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

dat er sterke aanwijzingen zijn dat, als het tot die excessen kwam, het initiatief veelal van individuele militairen uitging die sterker dan anderen tot excessief optreden geneigd waren - met deze excessen bedoelen wij dan de excessen te velde. Bij de secties van de Inlichtingen- en Veiligheidsgroepen lag dat anders: hier was, gegeven de wenselijkheid om de guerrillagroepen uit te schakelen en aldus de eigen troepen tegen hun acties en de inheemse bevolking tegen hun terreur te beschermen, eerder sprake van een systeem waarbij excessen (nu in de zin van: optreden op een wijze die officieel verboden was) veelvuldig voorkwamen.

XCWij hebben van de excessen op Zuid-Celebes op grond van de officiële rapporten een beeld kunnen geven waarin wij nauwkeurige cijfers over de aantallen slachtoffers van de Republikeinse terreur en de Nederlandse contra-terreur opnamen.

XCZulk een nauwkeurig beeld kan met betrekking tot Java en Sumatra niet gegeven worden. Wat de Republikeinse terreur betreft, konden wij niet verder gaan dan als ons vermoeden uiten dat. er alleen al op Java tienduizenden slachtoffers zijn geweest. Over de Nederlandse excessen (gepleegd, men houde dat in het oog, in een periode van bijna vier jaar) ontbreken alle samenvattende gegevens.

XCPrecieze cijfers zijn slechts voor één gebied beschikbaar: een door van Doorn en Hendrix niet nader aangegeven gebied op Java waar in de periode januari '48-augustus '49 (twintig maanden lang dus) de compagnie van de Koninklijke Landmacht gelegerd was waar Hendrix deel van uitmaakte; hij heeft er in die tijd de gegevens vastgelegd die van Doorn en hem in staat hebben gesteld, in hoofdstuk 5 ('Een operatiegebied') van hun studie' een gedetailleerd beeld te geven van de Republikeinse terreur en de daarmee samenhangende Nederlandse excessen en andere vormen van geweld.

XCHet betrokken gebied was deel van een groter gebied, bezet in het kader van de Eerste Politionele Actie-, dat bijna het oppervlak had van de provincie Utrecht en waar ca. zeshonderdduizend Indonesiërs woonden. In dat grotere gebied bevond zich een bataljon van de Koninklijke Landmacht - de compagnie waar Hendrix bij was ingedeeld, was deel van dat bataljon. Het bataljon ageerde in een streek die gedeeltelijk een10

1 A.V., p. 271-]22. 2 Tijdens die Actie had in één plaats een commandant van een Knil-eenheid geëist dat hem de namen zouden worden opgegeven van diegenen die leiding hadden gegeven aan de Hij ging, aldus van Doorn en Hendrix, 'te werk volgens de methode-Westerling' - dat leidde tot executies aan een rivier; ooggetuigen deelden mee dat deze 'rood [zag) van het bloed'. (a.v., p.281)

1038 [PDF]
DE COMPAGNIE VAN HENDRIX

laagvlakte was, gedeeltelijk heuvel- en berggebied. In de laagvlakte lagen enkele suikerfabrieken en een kleine rubberonderneming; door die vlakte liep een grote weg. In het heuvel- en berggebied ontbraken grote wegen - vooral het berggebied was moeilijk toegankelijk: een ideale schuilplaats voor guerrillagroepen. Er verscholen zich aanvankelijk drie groepen die pemoeda-groepen waren en in feite geen deel uitmaakten van het Republikeinse leger. Die pemoeda-groepen slaagden er niet in, het bataljon in ernstige moeilijkheden te brengen, maar als in zoveel streken op Java veranderde die situatie in de loop van '49: in het berggebied concentreerden zich sinds december '48 ca. tweeduizend militairen van het Republikeinse leger en bij hen kwam toen het initiatief te liggen. Hendrix' gegevens nu hebben betrekking op een compagnie die in dat berggebied was gelegerd: zij bevond zich het dichtst bij de vijand en zij was verre in de minderheid. Dat maakte het voor de bij haar ingedeelde sectie van de Inlichtingen- en Veiligheidsgroepen extra wenselijk om zoveel mogelijk informatie te verzamelen. De sectie had in diverse dessa's informanten-netten opgebouwd.

XCWat hield in en bij het betrokken compagniesvak de terreur van de vijand in?

XCAfgebrand werden twee scholen, voorts bij één gelegenheid tien behuizingen en bij een tweede een onbekend aantal behuizingen, gelegen bij een buitenpost die door de compagnie was verlaten; bovendien werden toen een loerah en een hulp-loerah vermoord die medewerkers van de Inlichtingen-en Veiligheidsgroep waren geweest.

XCIn deze streek kreeg de contra-terreur een grotere omvang dan de terreur. De compagnie liet in totaal 443 behuizingen van Indonesiërs zonder militaire noodzaak, d.w.z. als represaille, in vlammen opgaan, bijna alle gelegen in gebieden die tijdelijk bezet werden en die soms door de bevolking waren verlaten. I Voorts werden in de twintig maanden waarop de gegevens van Hendrix betrekking hebben, minstens vier- tot vijfhonderd Indonesiërs gearresteerd die door de sectie van de Inlichtingen- en Veiligheidsgroep 'overwegend' aan' third-degree-verhoor' werden onderworpen. Op één geval na werden voorts uitsluitend door de manschappen van de Inlichtingen- en Veiligheidsgroep gevangenen gedood: in '48 veertien, in '49 tien; bovendien werden in de periode aprilaugustus '49 tijdens zuiveringsacties van het compagniesvak volgens sommigen die aan Hendrix mededelingen deden, 'tientallen', volgens

I A.v., p. 266.

1039 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

anderen 'honderden' Indonesiërs gedood - die zuiveringsacties vonden plaats in een berggebied van ca. 300 vierkante km waar o.m. een grote groep kampongs lag met ruim honderdduizend inwoners.'

XCDit zijn, gelijk gezegd, cijfers met betrekking tot één compagnie - er waren op Java in de jaren '48-'49 enkele honderden te velde ingezet. Dat wil niet zeggen dat men de voor die ene compagnie geldende cijfers met die factor mag vermenigvuldigen: van Doorn. en Hendrix wezen er uitdrukkelijk op dat het 'lang niet onwaarschijnlijk (is) dat de betreffende compagnie (in ieder geval naar de aard der excessen) boven de gemiddelde score ligt.' En zij formuleerden nog een tweede waarschuwing: 'Troepen zonder een omvangrijke en actieve inlichtingendienst zullen niet zelden tot harde, wraakzuchtige of paniekerige reacties zijn gekomen. De I[ nlichtingen ]D[ienst] was tenminste een poging tot het geven van een doelmatig antwoord op de guerrilla. Waar deze poging ontbrak, kon gemakkelijk richtingloos geweld in de plaats treden? - dat 'richtingloos geweld' had wellicht nog méér slachtoffers gemaakt.

XCTerecht wordt hier een verband gelegd tussen de guerrilla en de excessen. Over dat verband nu hebben van Doorn. en Hendrix elders in hun studie een algemene opmerking gemaakt die speciale aandacht verdient. 'De guerrilla', schreven zij,

XC'verklaart inderdaad veel. .. Maar die verklaring moet dan niet worden gebracht in termen van reactief geweld door individuele militairen, maar van reactieve geweldsorganisatie door de hogere niveaus. De berechting van infiltrerende INI-militairen door Bijzondere Krijgsgerechten, het toelaten van een wijdvertakt, ongecontroleerd, hard politioneel regime en de inzet van Speciale Troepen met vèrgaand mandaat - dat is de 'reactie' geweest op de onmogelijkheid met normale militaire middelen de demarcatielijnen af te grendelen en de guerrilla te beëindigen. Dit antwoord werd geformuleerd op het hoogste niveau; de man in de troep werd met de uitvoering belast."

XCZo was het: de excessen alsmede de militaire acties waarbij kampongs als het ware doorzeefd werden, zijn in hun algemeenheid een rechtstreeks uitvloeisel geweest van het (door het revolutionair geweld van de tegenstander bepaalde) beleid dat op de hoogste niveaus werd vastgesteld en van de beslissingen die daar werden genomen.

XCHet is in andere gebieden dan Indonesië waar tegen een 'staat in wording' werd gestreden, niet anders toegegaan. Van Doorn en Hendrix maken daar evenwel de volgende aantekening bij:

XC1 Av., p. 26 7. 2 A.V.,p. 264. 'A.v., p.

1040 [PDF]
EXCESSEN ALS UITVLOEISEL VAN BELEID

XC'Hoe fors het militair optreden van Nederland ook is geweest en hoe vaak het uit de hand is gelopen; hoe stelselmatig geweld is aangewend tegen burgers, met name door de inlichtingendiensten en de speciale troepen; hoezeer de inzet van technische wapens vele onschuldige slachtoffers heeft gemaakt: hoe waar dit alles ook is, wie kennis neemt van het verloop van de dekolonisatieoorlogen in de Franse en Portugese overzeese gebiedsdelen en van het geweld dat op Vietnam is losgelaten, zal moeten vaststellen dat Nederland in alle opzichten verhoudingsgewijs minder hardhandig is opgetreden."

XCWij onderschrijven deze zienswijze.

XCWij komen nu tot de berechting van de excessen.

XCDeze berechting moest welonvolledig blijven; zij moest dat door het feit dat 'de man in de troep' in wezen niet anders had gedaan dan optreden binnen het kader van de 'geweldsorganisatie' die, gelijk gezegd, door 'de hogere niveaus' in het leven was geroepen - en bij die term 'de hogere niveaus' dient men in het oog te houden dat de Nederlandse leger- en de Nederlandse marineleiding in Indië ressorteerden onder een opperbevelhebber (de luitenant-gouverneur-generaal, later de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon) die niet anders deed dan vorm geven aan het beleid dat in Den Haag door de Nederlandse regering was bepaald. Minister-president Beel wist sinds begin februari '47 hoe Westerlings Speciale Troepen op Zuid-Celebes optraden - niet hij was het die een einde maakte aan 'methoden die', aldus van Maak, 'ten nauwste verwant zijn met de Duitse en de Japanse', maar dat deden van Maak en Spoor samen en nadien noopte, zoals bleek, de situatie op Java Spoor toch weer om in beginsel akkoord te gaan met het optreden van de Speciale Troepen en van task-forces die, zij het niet, als op Zuid-Celebes, in één grote systematische actie maar in talrijke incidentele acties tot de contra-terreur overgmgen.

XCAangezien wij er geen beeld van hebben, tot hoeveel excessen het in totaal in de vier jaren van worsteling met de Republiek is gekomen, kunnen wij ook niet precies aangeven welk deel daarvan in Indië (in Nederland heeft geen berechting plaatsgevonden) is berecht - de be

, A.v., p. 48.

1041 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

schikbare gegevens doen vermoeden: slechts een heel klein deel. Dat lag ook voor de hand. Berechting van een exces kon alleen overwogen worden, als het door militaire kanalen was gerapporteerd aan de hogere autoriteiten of als die hogere autoriteiten er uit andere bronnen kennis van hadden gekregen. Welnu, binnen het militaire apparaat bestond een begrijpelijke neiging om excessen te verzwijgen. Kreeg men er aan de top desondanks kennis van, dan was er de even begrijpelijke neiging om de troepen (wat deden zij anders dan zich onder de moeilijkste omstandigheden kwijten van de hun door hun regering opgedragen taak?) in bescherming te nemen. Argumenten te over! Van Doorn en Hendrix geven er een staalkaart van, geput uit de in de (in '69 gepubliceerde) regeringsnota over de excessen aangehaalde motiveringen ': vervolging zou een slechte invloed hebben op het moreel van de troepen; er waren geen duidelijke bevelen gegeven; slachtoffers van de contra-terreur hadden gepoogd te vluchten; men had een voorbeeld moeten stellen; de ingediende klachten waren onjuist bevonden; degenen die van excessen beticht waren, had men niet kunnen identificeren - in al die gevallen kwam het niet tot berechting."

XCDie berechting is, aldus van Doorn en Hendrix, over het algemeen nagelaten bij misdragingen die men 'functioneel' kan noemen, d.w.z. dat zij bijgedragen hebben tot het welslagen van de opgedragen militaire operaties" - zo waren de krijgsraden 'chronisch blind' (daar zijn enkele uitzonderingen op) voor klachten over de door de Inlichtingenentiging'; slechts ca. 2 Y, meter aan stukken heeft Nederland bereikt. (Nota ... excessen, Bijl. 4, p. 3). l Van Doorn en Hendrix,

1 A.V., p. 234. ' Prof. mr. P. L. Wery die in januari '46 als jong jurist op uitnodiging van van Mook als ambtenaar van zijn kabinet naar Batavia was vertrokken, schreef ons eind '87 het volgende: 'Over wandaden van het leger op Java kwamen ter Algemene Secretarie regelmatig brieven voor de landvoogd binnen. Duidelijk staat mij één daarvan, in onbeholpen Indonesisch geschreven, nog voor de geest: een Javaanse vrouw beklaagde zich erover dat haar door het leger was platgebrand en de mannelijke bevolking vermoord. Die brieven werden volgens de gebruikelijke procedure gezonden naar de legercommandant 'voor beschouwingen en raad'. Het antwoord kwam altijd' (wij lezen liever: meestal) 'op hetzelfde neer: de klacht is onderzocht en ongegrond bevonden. Wij noemden die antwoordbriefjes (brief, 4 dec. 1987, van P. L. Wery). Wij vermelden in dit verband dat van de archieven van de Algemene Secretarie maar een klein deel (63 strekkende meter) naar Nederland is overgebracht en dat het archief van het kabinet van de legercommandant (dat was het archief waarin briefjes als van de Javaanse vrouw terecht kwamen) vóór de verzending naar Nederland blootgesteld is aan, aldus de regeringsnota over de excessen, 'een rigoureuze vernie

1042 [PDF]
BERECHTING VAN EXCESSEN

Veiligheidsgroepen toegepaste verhoormethoden. I Geen wonder: de meeste officieren die van die krijgsraden deel uitmaakten, beseften terdege dat de guerrillagroepen die bestreden moesten worden, nog ongrijpbaarder zouden worden dan zij toch al waren, als men zich aan het door generaal Spoor uitgevaardigde verbod hield. Tot berechting is het over het algemeen wèl gekomen bij 'disfunctionele' misdragingen: 'plundering door troepen, verkrachtingen, wraak op krijgsgevangenen, vuurpaniek. Dergelijk optreden leidt immers tot geen ander gevolg dan het afbreuk doen aan de reputatie van de strijdkrachten'? - militaire voordelen ontleende men er niet aan.

XCSpoors persoonlijk beleid terzake was minder strak dan hij, als weergegeven, op 31 december '47 aan Beel, Drees, Jonkman en Neher verklaarde ('dat hij als commanderend generaal vaak harder tegen deze incidenten optreedt dan de krijgsraad'). Enkele weken eerder, op 9 december, was een militaire actie uitgevoerd tegen een kampong op WestJava die aan honderdvijftig Indonesiërs het leven had gekost en waarbij bovendien (dat was eerst ontkend) ca. twintig aangehouden Indonesiërs zonder vorm van proces waren doodgeschoten - waarnemers van de Commissie van Goede Diensten hadden na onderzoek ter plaatse het optreden van de Nederlandse troepen 'deliberate and ruthless' genoemd. Welnu, de voor dit exces verantwoordelijke majoor werd na overleg tussen Spoor en procureur-generaal Felderhof 'uit overwegingen van opportuniteit niet vervolgd."

XCEiste Spoor wèl een onderzoek (soms op grond van gedetailleerde klachten uit het Indonesische bestuursapparaat), dan gebeurde het menigmaal dat de zaak door lagere instanties werd getraineerd. Vier weken voor zijn overlijden drong hij er op aan dat nauwkeurig zou worden nagegaan wat er juist was van een rapport van de regering van de deelstaat West-Java, volgens hetwelk parachutisten van het Korps Speciale Troepen bij Soekaboemi onschuldige Indonesische burgers hadden gedood en vrouwen en meisjes verkracht - 'het blijkt niet', aldus de regeringsnota, 'tot welke resultaten deze démarches hebben geleid."

XCMen moet daarbij in het oog houden dat de weerstanden om excessen te berechten, in '49 na de van Roijen/Roem-overeenkornst nog sterker waren dan tevoren: Nederland zou de soevereiniteit overdragen - wat voor zin had het dan om het alsnog tot processen te laten komen die, zo werd gemeend, op een aflopende zaak betrekking hadden en alleen maar

1 A.V., p. 261. 2 A.V., p. 37. 3 Bijl. 5, p. 22. • A.v., p. 52.

1043 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

koren zouden zijn op de molen van de Republikeinse propaganda?

XCDit alles wil niet zeggen dat de krijgsraden niet handenvol werk kregen. Blijkens het overzicht in de regeringsnota 1 zijn voor de krijgsraden te velde van de Koninklijke Landmacht ruim zevenduizend militairen verschenen, voor die van het Knil ca. drieduizend en voor die van de Zeemacht, inclusief de mariniersbrigade, negentienhonderd. De officier van de militair-juridische dienst die zich ter voorbereiding van de regeringsnota in de betrokken dossiers verdiepte, kwam daarbij tot de conclusie dat 'zeer weinig zaken werden geseponeerd' en 'dat ook bij zeer eenvoudige gevallen (bijv. plundering van geringe waarde)' (dit was een 'disfunctionele' misdraging) 'zowel verwijzing naar als veroordeling door de krijgsraden plaatsvond, waarbij (vooral ten aanzien van de krijgsraden Knil) relatief zware straffen werden opgelegd."

XCBij dat cijfer van in totaal ca. twaalfduizend berechte militairen (ca. één op de zestien) merken wij op dat veruit de meeste zaken niets met excessen te maken hadden: brutaaloptreden tegen een meerdere of het niet stipt vervullen van een bewakingstaak kon al tot een krijgsraadzaak leiden. Bovendien herinneren wij er aan dat generaal Spoor in maart '48 in Den Haag zei dat hij alleen al terzake van het verduisteren van welfare-goederen 40 tot 60 vonnissen per week (op jaarbasis: 2000 tot 3000) moest ondertekenen. De berechte plunderingen (omstreeks 500 zaken) waren, aldus de bedoelde officier van de militair-juridische dienst, 'over het algemeen van lichte aard'; over 'de ernstige geweldsmisdrijven (moord, doodslag)' (141 zaken) schreef hij":

XC'Vrijwel steeds werden deze gepleegd in gevallen als: a. vluchtpoging van een verdachte; b. optreden tegen een zich in verboden tijd op straat bevindend persoon, zulks om een voorbeeld te stellen; c. een optreden te midden van een min of meer chaotische toestand tegen extremisten, terwijl de schuldige verstoken was van een afdoende instructie.'

XCIn die aanduiding nu van de gevallen onder a, b en c vindt men ons inziens vooral het verweer terug dat door of namens de betrokken militairen was gevoerd - vandaar ook de over het algemeen lage straffen die werden opgelegd in dit soort zaken. Het aantal vonnissen is gering: er zijn door de genoemde krijgsraden terzake van 'moord, doodslag' in totaal twee-en-veertig militairen veroordeeld, één (een Ambonnees die een Indonesische vrouw had verkracht en daarna 'uit vrees dat zij een

1 A.V., Bijl. 6. 2 A.v., p. 3. 'A.v.

1044 [PDF]
BERECHTING VAN EXCESSEN

klacht bij zijn commandant zou indienen' haar en haar zoontje had vermoord 1) tot de doodstraf, alle overigen tot gevangenisstraffen, variërend van twee tot twaalf jaar.

XCVan de 'hogere commandanten' die, aldus Westerling, aan de detachementen van het Korps Speciale Troepen 'meestal' het bevel gaven: 'Alles neerleggen' (dit was een 'functioneel exces') is er niet één vervolgd. Als waarnemend minister van overzeese gebiedsdelen gaf van Maarseveen in maart '49 aan de Nederlandse publieke opinie in een apart communique de uit Batavia ontvangen 'verzekering' door 'dat allen die wandaden plegen, met gestrengheid in strafrechtelijke zin vervolgd zijn en worden.'

XCDie verzekering had maar een zwakke basis in de feiten.

XCWelke moeilijkheden soms bij het onderzoek en de berechting van excessen overwonnen moesten worden, dient aan de hand van enkele voorbeelden te worden toegelicht.

XCIn januari '49 werd op Oost-Sumatra een Indonesische gevangene zodanig door een sergeant van de Inlichtingendienst mishandeld dat hij aan de gevolgen daarvan overleed. Batavia eiste een onderzoek maar de commandant van de militaire politie te Medan seponeerde de zaak. Wij citeren de regeringsnota":

'De commandant van de militaire politie, door de autoriteiten te Batavia ter verantwoording geroepen, heeft zich o.a.verdedigd met het argument dat nimmer officieel noch officieus van de affaire aangifte bij de militaire politie was gedaan, dat door de hoogste militaire autoriteit in Noord-Sumatra met deze seponering van de zaak was ingestemd en dat bij voortzetting van het onderzoek het effect ervan op alle leden van de Territoriale Inlichtingen en Veiligheids-Groep en overeenkomstige instanties mogelijkerwijs tot gevolg zou kunnen hebben, dat men dusdanig huiverig zou worden voor het toepassen van dwangmaatregelen bij verhoren, dat de gevolgen hiervan voor deze diensten van zeer nadelige invloed zouden kunnen zijn.'

XCDe zaak kwam voor de Temporaire Krijgsraad te Medan. Uitspraak: vijf maanden gevangenisstraf met aftrek van voorarrest.10

I A.V., Bijl. 7, p. 15. 2 Tekst: a.v., Bijl. 12. 3 A.v., Bijl. 5, p. 39.

1045 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCDan had zich injuni-juli '49 op Midden-Java een compagnie, bestaande uit militairen van het inmiddels ontbonden Knil-bataljon Gadjah Merah 1 ernstig misdragen: zij zou bij twee gelegenheden in totaal zevenen-dertig arrestanten zonder onderzoek hebben doodgeschoten en vrouwen hebben verkracht en mishandeld. De officier vanjustitie te Semarang stelde op schrift:

XC'De Gadjah Merah heeft reeds lang mijn aandacht, het aantal klachten die mij in afschrift worden toegezonden, is zo langzamerhand legio. Ofschoon ik alle doorgezonden heb ter afhandeling aan de Territoriaal- tevens Troepencommandant Midden-Java, heeft mij nooit enig bericht bereikt of een onderzoek is gehouden en wat daarvan het resultaat is.'

XCDe plaatselijke militaire commandant rapporteerde vervolgens dat bij 'een minutieus onderzoek' door de militaire politie slechts was gebleken dat een patrouille van de compagnie in een dessa 'vijftien kwaadwilligen tijdens hun vlucht had neergelegd.' De officier van justitie reageerde hierop met de mededeling, 'dat hij de in deze affaire van militaire zijde gebezigde methode van onderzoek typerend achtte voor wat hij noemde de methoden in alle affaires van deze aard door hen gevolgd.' De zaak werd geseponeerd.'

XCVan Doorn en Hendrix vermelden het geval van een Europese inspecteur van politie die op Midden-Java in de periode van de Tweede Politionele Actie acht-en-twintig krijgsgevangenen had doodgeschoten - een commissaris van politie had de richtlijnen voor de behandeling van krijgsgevangenen zo doorgegeven, 'dat ze door een ieder werden begrepen in de geest van 'zo weinig mogelijk gevangenen maken" (het tegendeel van wat in die richtlijnen stond!). 'Het meest verbluffende aspect van de zaak ligt evenwel', aldus van Doorn en Hendrix,

XC'in de uitdrukkelijke of stilzwijgende goedkeuring van zijn gedrag door zijn omgeving. Zijn directe chef had voor al de acht-en-twintig gevallen een verklaring op ambtseed gemaakt dat de gevangenen op de vlucht waren gedood. De ressort-commandant, een hoofdinspecteur, bleek van de kwestie op de hoogte maar reageerde niet, hij gaf trouwens toe ook wel eens aan dergelijke dingen te hebben meegedaan."

XCI 'De rode olifant' - het bataljon bestond uit in Thailand bevrijde Knil-militairen. 2 A.v., p. 53-54. 3 Van Doorn en Hendrix, p.

1046 [PDF]
BERECHTING VAN EXCESSEN

XCNu de Bondowoso-zaak die wij al noemden.

XCGebeurd was het volgende.

XCTijdens en na de Eerste Politionele Actie waren op Oost-Java enkele duizenden Republikeinse militairen krijgsgevangen gemaakt. Een kleine drieduizend waren al zonder dat er moeilijkheden ontstonden naar Soerabaja overgebracht, toen op 23 november '47 bij een dertien uur durend treintransport van honderd krijgsgevangenen van Bondowoso naar Soerabaja zes-en-veertig door verstikking om het leven waren gekomen - men had hen in de tropische hitte in drie afgesloten goederenwagons vervoerd; een daarvan was een vrieswagon geweest waarin acht-en-dertig gevangenen gestikt waren. Spoor begaf zich anderhalve week later naar Soerabaja om het onderzoek (daarop was in buitenlandse bladen en in de Veiligheidsraad aangedrongen) te bespoedigen. Veertien officieren en minderen van de mariniersbrigade werden voor de krijgsraad van de zeemacht te Soerabaja gedaagd. Dood door schuld was hun ten laste gelegd. Alleen de transportcommandant werd veroordeeld (één maand hechtenis, met aftrek) - alle overigen werden vrijgesproken. De officier-fiscaal ging in beroep. Vervolgens werden drie officieren en drie minderen door het Hoog Militair Gerechtshof veroordeeld tot gevangenisstraffen van twee tot acht maanden, met aftrek.' In dit geval werd aan de nabestaanden van de slachtoffers een schadeloosstelling uitgekeerd van gemiddeld ruim f 500.210

1 Bijl. 5, p. 21. 2 Het verdient de aandacht dat de voor het Bondowoso-transport verantwoordelijk gestelden aanzienlijk minder zwaar zijn ge straft dan drie mariniers die op II augustus '47, t.w. een week na de beëindiging van de Eerste Politionele Actie, geweigerd hadden, deel te nemen aan de uitvoering van een bevel tot het in brand steken van een gedeelte van een bezuiden Malang. Dicht bij die liep een weg die herhaaldelijk onder vuur was genomen en door landmijnen onbruikbaar was gemaakt - zo waren er op de 18de augustus een militaire vrachtauto en op een mijn gelopen, waardoor o.m. een officier zwaar was gewond. De was op wapens en springstoffen doorzocht maar er was niets gevonden. Vandaar dat de bedoelde drie mariniers het bevel om het dicht bij de weg gelegen in brand te steken als een onwettige represaille zagen - hun geweten stond hun niet toe, daaraan medewerking te verlenen. Alle drie (twee beroepsmilitairen, één oorlogsvrijwilliger) hadden een goede of zelfs uitstekende staat van dienst. Dat baatte hun niet. De twee beroepsmilitairen werden door de Krijgsraad voor de Zeemacht tot drie jaar, de oorlogsvrijwilliger werd tot anderhalf jaar gevan genisstraf veroordeeld (met aftrek van voorarrest) en alle drie werden voorts uit de dienst ontslagen. Het Hoog Militair Gerechtshof verminderde de twee straffen van drie jaar tot respectievelijk twee-en-een-half en twee jaar maar handhaafde het ontslag. Nadat over deze zaak in de Nederlandse pers was geschreven, lichtte Spoor minister

Indextermen: Bondowoso, Spoor, S. H.
1047 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Vermelding verdient nog een represaille te Malang.

XCHier gaf begin maart '49 een kolonel van de op Oost-Java gelegerde brigade opdracht aan een overste om eerst dertien en een dag later drie Indonesische gevangenen uit de gevangenis te laten halen teneinde hen 'als afschrikwekkend voorbeeld' dood te schieten; zij zouden daartoe meegegeven worden aan drie patrouilles die voor dat doodschieten zorg zouden dragen - afgesproken werd dat gerapporteerd zou worden dat de zestien Indonesiërs hadden pogen te vluchten. De auditeur-militair bij het Hoog Militair Gerechtshof te Batavia liet een onderzoek instellen; daarbij werden valse verklaringen afgelegd die in overeenstemming waren met de eveneens valse patrouillerapporten. Het gebeuren werd evenwelopnieuwonderzocht nadat een van de patrouille-commandanten uit wroeging zelfmoord had gepleegd - nu bleek wat in werkelijkheid was geschied. Kort voor de soevereiniteitsoverdracht adviseerde de auditeur-militair tot vervolging, 'aangezien het', schreef hij, 'hier een oorlogsmisdrijf betrof van precies dezelfde soort als waarvoor in N ederland na de oorlog reeds talloze Duitsers werden berecht" - die vervolging diende plaats te vinden in Nederland.

XCDaar werd twee jaar later, herfst 'SI, de zaak na overleg met de ministers van oorlog en justitie geseponeerd op drie in de regeringsnota gememoreerde overwegingen: 1. de kolonel en de overste zouden zich er op kunnen beroepen dat er in de omgeving van Malang sprake was geweest van een 'noodtoestand' (anders gezegd: zij zouden tot een 'functioneel' exces zijn overgegaan); 2. 'indien hun strafbaarheid niettemin zou worden aangenomen, was het te verwachten dat het vonnis zeer mild zou zijn'; 3. 'een berechting van beide officieren zou in Indonesië en bij het Nederlandse publiek ongewenste reacties kunnen oproepen."

XC'dat zij die worden vervolgd of reeds zijn veroordeeld wegens bepaalde misdrijven, welke duidelijk een uitvloeisel zijn van het politiek conflict tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Republiek, van verdere vervolging of verder ondergaan van hun straf zullen worden ontslagen overeenkomstig wettelijke of andere maatregelen welke zo spoedig mogelijk van kracht zullen worden."

XCEr moest dus over en weer een amnestie worden afgekondigd.

XCAan de zijde van de Republiek werd die amnestie neergelegd in een presidentiële beschikking van Soekarno waarin de algemene formulering welke in de gemeenschappelijke proclamatie voorkwam, werd herhaald - die formulering evenwel was zo algemeen dat niet alleen het Nederlandse militaire geweld maar ook het op grote schaal toegepaste revolutionaire geweld (de terreur) van Republikeinse kant generlei strafrechtelijke gevolgen zou hebben.

XCAan Nederlandse zijde ging men, wat de excessen betrof, niet zo ver. Lovink, de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, legde zijn amnestieregeling in een ordonnantie neer", waarbij van die amnestie werden uitgezonderd zij die

XC'a. anders dan in het verband van hetgeen noodzakelijk is in een eerlijke ofwel openlijke dan wel guerrillastrij d de dood of zwaar lichamelijk letsel van een ander

XC1 A.V., Bijl. IO, p. I. 2 Tekst: a.v.

1049 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

hebben veroorzaakt, het goed van een ander hebben vernield dan wel een ander zijn persoonlijke vrijheid hebben ontnomen;

XCb. eens anders eerbaarheid hebben aangerand;

XCc. anders dan in het verband van hetgeen noodzakelijk is ten behoeve van de guerrillastrijd zich eens anders goed hebben toegeëigend dan wel zich met eens anders goed hebben bevoordeeld;

XCd. zich schuldig hebben gemaakt aan poging tot of samenwerking aan sub a, bof c.'

XCGevallen van aanranding vielen dus buiten de amnestie maar de manifestaties van de contra-terreur vielen er wèl onder, althans voorzover zij 'noodzakelijk' ('functioneel') waren geweest hetzij in de conventionele ('eerlijke ofwelopenlijke') oorlogvoering, hetzij in de guerrilla. Waren zij niet 'noodzakelijk' geweest, dan vormden zij, aldus de officiële toelichting op de ordonnantie.', 'strafbare feiten welke geacht kunnen worden met (de) politieke strijd in geen enkel verband te staan en, indien deze in een normale oorlog voorgevallen zouden zijn, aanleiding gegeven zouden hebben tot vervolgingen wegens het plegen van oorlogsmisdrijven.'

XCDe oorlog in Indië was geen 'normale oorlog' geweest - derhalve waren er, aldus deze toelichting, ook geen oorlogsmisdrijven in de formele zin van dat woord gepleegd en de excessen die, waren zij in zulk een 'normale oorlog' voorgevallen, wèl als 'oorlogsmisdrijf bestempeld (en dan ook vervolgd) moesten worden, waren, aanranding uitgezonderd, louter die welke niet 'noodzakelijk' waren geweest. Dit was een opvatting die aansloot bij de jurisprudentie van de Krijgsraden en het Hoog Militair Gerechtshof: deze instanties hadden over het algemeen op het standpunt gestaan dat 'functionele' excessen niet bestraft moesten worden - bestraft waren wèl de 'disfunctionele', de niet-'noodzakelijke'.

XCDe aan Nederlandse kant afgekondigde amnestie gold ook voor de Republikeinse gevangenen (krijgsgevangenen en politieke gevangenen) die zich in Nederlandse handen bevonden. Daar werden twee uitzonderingen op gemaakt. Begin september, d.w.z. ongeveer een maand na de gemeenschappelijke proclamatie van de regeringen van Nederland en van de Republiek, werden in Makassar enkele in maart '46 gearresteerde en in '49 ter dood veroordeelde guerrillastrijders alsnog geëxecuteerd (vele Indonesiërs hebben daar in hoge mate aanstoot aan genomen") en toen

XCI Tekst: a.v., p. 1-2. 2 Er werd later in Makassar een standbeeld opgericht ter

1050 [PDF]
AMNESTIE OVER EN WEER

in december ca. vijf-en-veertighonderd Indonesische politieke gevangenen in vrijheid werden gesteld, werden er, aldus de regeringsnota over de excessen, 'enkele honderden die als staatsgevaarlijk werden beschouwd' (communisten, nemen wij aan), aan de autoriteiten van de Verenigde Staten van Indonesië overgedragen.'

XCEerder spraken wij als ons vermoeden uit dat de Republikeinse terreur alleen al op Java en Sumatra de levens van tienduizenden Indonesiërs heeft gevergd. Zij waren vermoord, menigmaal op sadistische wijze. Soekarnos beschikking betekende dat geen van de bedrijvers van die moorden zou worden vervolgd. Hoe heeft de Indonesische samenleving daarop gereageerd?

XCDie vraag kan niet met zekerheid worden beantwoord: er zijn geen gegevens. Aannemelijk dunkt ons wél dat zich in kringen van de nabestaanden van die tienduizenden een zekere verbittering heeft voorgedaan, zo goed als het ons ook aannemelijk dunkt dat de Nederlandse contraterreur en andere Nederlandse excessen bij de nabestaanden van slachtoffers en wellicht ook in iets wijdere kringen een residu van verbittering hebben achtergelaten. Er ontwikkelde zich evenwel in Indonesië in latere jaren (dit lag anders in de periode van het conflict over NederlandsNieuw-Guinea, waarover aanstonds meer) niet een algemene anti-Nederlandse animositeit, te vergelijken met de animositeit van vele Nederlanders tegen Duitsers die een gevolg was van de Duitse bezetting - voorzover in Indonesië van zulk een collectieve animositeit sprake was, richtte deze zich op de Japanners. Er werd door de Indonesiërs dus verschil gemaakt tussen hun ervaringen in de periode van de Japanse bezetting en die in de jaren van de worsteling met N ederland. Het beeld dat van de Japanse bezetting was blijven hangen, was een beeld van hooghartige heersers wier gehele beleid gericht was op de ongeremde plundering van de archipel - het Nederlandse beleid werd anders, en blijkbaar gunstiger, beoordeeld. Zeker, de verovering van de onafhankelijkheid werd, met name door allen die enig politiek bewustzijn hadden, als een heugelijk feit beschouwd maar men wist in brede kringen dat zich

I p. 6.

1051 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

in de jaren van de grote worsteling ernstige verwilderingsverschijnselen hadden voorgedaan: velen hadden hun sadisme ongeremd kunnen uitleven, velen geroofd en gemoord, dat alles in naam van de vrijheidsstrijd. Het besef dat zich dat allemaal in de eigen rijen had voorgedaan, leidde er toe dat zich geen sterke behoefte ontwikkelde om Nederland de excessen waartoe het van Nederlandse kant gekomen was, voor de voeten te werpen.

XCIn Nederland deed zich ten aanzien van de reacties op berichten omtrent die excessen een merkwaardige ontwikkeling voor.

XCDie berichten werden in de jaren van strijd met de Republiek in ruime mate voor kennisgeving aangenomen. Wie wilde weten wat er precies geschiedde, kon dat weten. Oorspronkelijke artikelen (wij maken geen melding van de gevallen waarin zij geciteerd werden) waarin gedetailleerd over excessen bericht werd, verschenen in mei '46 in het weekblad De Baanbreker, in januari '47 in Vrij Nederland en Het Parool, in juli '47 (de Zuid-Celebes-affaire werd toen bekend) in De Waarheid, Vrij Neder land en De Stem van Nederland, in september '48 in het religieus-socialistische weekblad Tijd en Taak, in november '48 in Vrij Nederland, injanuari ,49 in De Waarheid en De Groene Amsterdammer, in maart '49 in het maandblad De Vrije Katheder, in april '49 in Het Parool en het weekblad De Linie! en in mei '49 in het protestants-culturele maandblad Wending.'

XCDe meeste van deze artikelen leidden er toe dat communistische of socialistische leden van de Tweede of Eerste Kamer vragen stelden. Van de PvdA-Tweede Kamer-fractie deed Goedhart dat het vaakst; communistische Kamerleden lazen enkele malen schokkende passages voor uit brieven uit Indië die bij De Waarheid waren binnengekomen. De enige die voorts eenmaal vragen stelde (dit naar aanleiding van de artikelen in De Linie en Wending) was het CHU-lid van de Tweede Kamer F. H. van10

1 In het artikel in werd vermeld dat aan een Indonesische gevangene bij zijn verhoor snijwonden waren toegebracht en dat vervolgens die wonden met zout waren ingewreven; de verantwoordelijke militair werd tot zes maanden gevangenisstraf veroordeeld, de sergeant die had ingelicht, tot drie maanden. Bijl. 5; p. 50) 2 Over de Bondowoso-affaire werd bovendien in '49 uitge breid geschreven in het

1052 [PDF]
BERICHTEN OVER EXCESSEN

de Wetering - eerder had ook Jan Schouten opheldering gevraagd over de Zuid-Celebes-affaire. In de regel kregen de vragenstellers te horen dat de zaak onderzocht zou worden - dat was dan het laatste dat vernomen werd. Ten aanzien van de Bondowoso-zaak stelde de CPN-fractie in de Tweede Kamer in december '47 voor dat de regering met spoed een onderzoek zou instellen en daarvan binnen vier weken aan de Kamer verslag zou uitbrengen - de desbetreffende motie werd als 'overbodig' met een-en-zeventig tegen acht stemmen (de acht communisten) verworpen.' Een gelijksoortige motie, in mei '49 ingediend op grond van de artikelen in De Linie en Wending, werd zonder hoofdelijke stemming verworpen - het debat in de Tweede Kamer leidde er toen wèl toe dat de regering besloot tot het naar Indië sturen van de drie door ons genoemde Juristen: van Rij, Groeninx van Zoelen en Stam.

XCEr was, anders gezegd, ni~mand in Nederland politiek werkzaam die niet wist dat er in Indië exce~en werden gepleegd. Het onderwerp kwam in het kabinet-Beel en het ka inet-Dreesjvan Schaik tienmaal ter sprake. Soms (wij gaven er voorbeel en van) kregen de ministers sneller en meer informatie dan anderen. Hetzelfde gold voor sommige parlementariërs. Over Romme, de mac~ti te hunner, schreven wij eerder dat aangenomen moet worden dat hi: begin '47 tijdens zijn verblijf in Makassar het een-en-ander vernome heeft over de contra-terreur die kort tevoren op Zuid-Celebes was ing zet. Vast staat evenwel dat hij van januari '49 af (na de beëindiging dus van de Tweede Politionele Actie) brieven kreeg van een militair in Indonesië die hij als dispuutgenoot uit het Amsterdamse Studenten Corps goed kende, en dat deze hem in zijn tweede brief schreef:

XC'Langs de hoofdwegen zijn praktisch alle kampongs door ons platgebrand. De tegenpartij wordt nooit krijgsgevangen gemaakt maar, gewond of niet, ter plaatse afgemaakt, tenzij vermoed mag worden dat hij belangrijk is, waarna hij aan een kardinaal Mindszenty-achtig verhoor" wordt onderworpen."

XCDaargelaten of die mededeling over het platbranden van kampongs en het afmaken van krijgsgevangen in te algemene termen was gesteld, het bericht van deze ooggetuige verontrustte Romme niet - hij zag die 'functionele excessen' als onvermijdelijk. Dat zei hij ook in mei '49 in

1 A.V., bijl. 12, p. 5. 2 Van deze kardinaal, de primaat van Hongarije, was bekend dat hij door het communistische bewind aan onmenselijke verhoren was onderwor pen. 3 Aangehaald in Bank, p. 429.

1053 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

de Tweede Kamer. Toen Paul de Groot hem er uitdagend op wees dat nu eens niet in een links orgaan maar in het katholieke weekblad De Linie een voor de Nederlandse troepen zeer bezwarend artikel was verschenen, antwoordde Romme dat hij de Tweede Politionele Actie als politiek gerechtvaardigd beschouwde, ook wanneer zij, zoals nu gebleken was, 'noodwendig ook kwade gevolgen' had gehad.'

XCZo dachten veruit de meeste parlementariërs er over. Zo ook de kerken: geen enkele van de eerder door ons genoemde publikaties leidde er toe dat zij op welke wijze ook in het publiek hun stem verhieven - kennelijk was hun opinie dat alles moest worden nagelaten dat door de in Indië ingezette troepen zou worden beschouwd als een dolkstoot in de rug.

XCNa de overdracht van de soevereiniteit was er in de jaren' SO en het begin van de jaren '60 maar één exces dat af en toe de aandacht trok: de Zuid-Celebes-affaire - deze werd dan steeds (en ten onrechte) louter en alleen met Westerling in verband gebracht.

XCWij beschreven in hoofdstuk 1 hoe het politiek-culturele klimaat in Nederland zich later in de jaren '60 wijzigde. Een jongere generatie ging zich kritisch opstellen jegens het beleid van alle autoriteiten; dat sloot diegenen in die tijdens de bezetting in welk verband ook gezag hadden uitgeoefend maar ook hen die leiding hadden gegeven in de eerste naoorlogse jaren. De misdaad van de Jodenvervolging werd nationaal en internationaalopnieuwaan de orde gesteld en er rees meer en meer verzet tegen de methoden welke de Verenigde Staten onder president Lyndon Johnson bij de oorlogvoering in Vietnam toepasten; 'Johnson oorlogsmisdadiger', 'Johnson moordenaar' - dat waren de leuzen waarmee in Amsterdam en elders werd gedemonstreerd.

XCIn december '68 nu, d.w.z. kort nadat in Nederland de nieuwe processen tegen oorlogsmisdadigers als Harster in het centrum van de aandacht hadden gestaan, publiceerde De Volkskrant een interview met de Amsterdamse psycholoog-fysioloog dr. J. E. Hueting, waarin deze een beeld gaf van de excessen, waarbij hij als militair persoonlijk in Indië aanwezig was geweest - wel te verstaan: hij sprak niet van 'excessen' maar van 'oor10

I A.v.

1054 [PDF]
DE REGERINGSNOTA OVER DE EXCESSEN

logsmisdaden'. Reacties bleven uit maar die kwamen er zoveel te meer toen die 'oorlogsmisdaden' voor de televisie aan de orde werden gesteld: de Vara-actualiteitenrubriek 'Achter het Nieuws' wijdde er in januari '69 drie uitzendingen aan. Hueting herhaalde wat hij aan De Volkskrant had verklaard en wat hij had gezegd, werd door andere oud-militairen bevestigd - anderzijds noemden enkele hoge militairen die eveneens aan het woord kwamen, de beweringen van Hueting en zijn medestanders platte leugens. Hueting die ook voor de televisie over 'oorlogsmisdaden' had gesproken, werd zozeer door verontwaardigde oud-militairen bedreigd, dat hij zich een tijdlang schuil moest houden.

XCDeze zaak kreeg een vervolg in het parlement.

XCDe voorzitter van de Tweede Kamer-fractie van de PvdA, den Uyl, begon met zich in het eind '48 bij de griffie van de Tweede Kamer gedeponeerde Zuid-Celebes-rapport te verdiepen en vroeg vervolgens om instelling van een van de regering onafhankelijke commissie van onderzoek. Zo ver wilde minister-president P. J. S. de Jong niet gaan - hij betoogde in de Tweede Kamer dat geenszins kon worden gesproken van wangedrag van de Nederlandse krijgsmacht als geheel maar hij zegde toe dat uit de overheidsarchieven alle op 'excessen' betrekking hebbende stukken in een nota zouden worden bijeengebracht - de term 'oorlogsmisdaden' of 'oorlogsmisdrijven' werd door hem vermeden. Hoofdambtenaren van de departementen van justitie en van defensie gingen vervolgens na of militairen die in Indië ingezet waren geweest en misdrijven hadden gepleegd die gemeenlijk 'oorlogsmisdrijven' heetten, eventueel alsnog vervolgd moesten worden - de hoofdambtenaren van Justitie wezen er daarbij op dat de Nederlandse wetgeving de term 'oorlogsmisdrijf niet kende, dat in de in '52 afgekondigde Wet Oorlogsstrafrecht slechts gesproken werd van 'schending van de wetten en gebruiken van de oorlog', dat men niemand die in de jaren' 45-' 49 militair was geweest, kon berechten op grond van een pas in '52 afgekondigde wet en dat een eventuele berechting dus moest geschieden op grond van twee artikelen uit het (in dejaren '45-'49 van kracht zijnde) Nederlandse Wetboek van Militair Strafrecht waarbij op roof, vernieling en geweldpleging tegen zieke of gewonde vijandelijke militairen hoge straffen waren gesteld al die misdrijven waren evenwel volgens het Wetboek van Militair Strafrecht voor Nederlands-Indië al verjaard en volgens het Nederlandse Wetboek van Militair Strafrecht bijna verjaard.' De minister van defensie,

I Nota, 22 jan. 1969, aan het hoofd van de hoofdafdeling Staats- en Strafrecht en nota, 30 jan. 1969, aan de secretaris-generaal (collectie-C. Fasseur).

1055 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

w. den Toom, had daarentegen geen enkel bezwaar om de term 'oorlogsmisdaden' of 'oorlogsmisdrijven' te gebruiken - hij wees de minister-president schriftelijk' op Lovinks amnestie-ordonnantie maar anders dan Lovink in zijn toelichting gedaan had waarin hij van de onder a, b, c en d vermelde gedragingen gesteld had dat zij alleen als 'oorlogsmisdrijven' gekwalificeerd konden worden, als zij in een 'normale oorlog' voorgevallen waren, gaf den Toom als zijn opinie dat die gedragingen 'in het algemeen gesproken vrijwel alle werkelijke oorlogsmisdrijven' besloegen.

XCJuridisch had minister-president de Jong sterke gronden om het begrip 'oorlogsmisdrijf te vermijden en te laten vermijden: den Toom had de amnestie-ordonnantie verkeerd geïnterpreteerd en bovendien kende, zoals vermeld, de Nederlandse wetgeving dat begrip niet - een begrip dat inmiddels, geassocieerd als het was met het systematisch en over een breed front misdadig optreden in de Tweede Wereldoorlog van Duitsland en Japan, een ontzagwekkende emotionele lading had gekregen en dat bovendien, werd het wèl gebezigd, onmiddellijk de vraag zou doen rijzen in hoeverre al die bedrijvers van 'oorlogsmisdrijven' (èn diegenen die het geweldskader hadden bepaald waarbinnen zij actief waren geworden!) waren gestraft. De minister-president hield dus vast aan de term 'excessen'.

XCHetzelfde deed de commissie die onder voorzitterschap van mr. E. J. Korthals Altes, oud-raadsheer in de Hoge Raad, de aan de Tweede Kamer uit te brengen nota ging voorbereiden. Zij liet in een snel tempo alle daarvoor in aanmerking komende archieven (die welke uit Indië waren overgebracht, waren hoogst incompleet) doorzoeken, liet een overzicht samenstellen van de in Indië gepleegde militaire rechtspraak (de daaruit resulterende cijfers gaven wij al weer) en vond in de niet uit die militaire rechtspraak resulterende archieven gegevens over 76 excessen; die excessen werden alle in goede samenvattingen weergegeven, het uitgebreidst met betrekking tot de Zuid-Celebes-affaire. Er bleek dat van die 76 excessen 7 tot een strafvervolging hadden geleid.

XCDe commissie was door de minister-president in een ietwat moeilijk parket geplaatst doordat deze nog voordat enig onderzoek was ingesteld, als zijn opinie had geuit dat er van wangedrag van de Nederlandse krijgsmacht als geheel geen sprake was geweest. De commissie was het daarmee niet oneens maar zij wenste zich zorgvuldig uit te drukken. In

XCI Brief d.d. 10 maart

1056 [PDF]
DE REGERINGSNOTA OVER DE EXCESSEN

het concepti dat zij opstelde voor de door de minister-president te ondertekenen eigenlijke nota (een stuk van ruim 6 gedrukte pagina's - daarop volgden 15 bijlagen met in totaal 227 pagina's), schreef zij:

XC'De indruk dat de troepenmacht als geheel zich in Indonesië correct heeft gedragen en dat van systematische wreedheid geen sprake is geweest, is door de verzamelde gegevens niet aangetast. Hierbij moet een voorbehoud worden gemaakt voor het gebeurde rond de jaarwisseling 1946-1947 op Zuid-Celebes en wellicht ook voor gedragingen binnen de inlichtingenen veiligheidsdiensten, waarover echter bij het archiefonderzoek weinig materiaal is gevonden.'

XCDat 'niet aangetast' vond de minister-president niet stellig genoeg; in de begin juni '69 aan de Kamer voorgelegde nota kwam te staan: 'De verzamelde gegevens bevestigen' (wij cursiveren) 'dat van systematische wreedheid geen sprake is geweest' (behoudens dan 'de Zuid-Celebesaffaire en ... ook voor hetgeen kan zijn geschied ter verzameling van inlichtingen omtrent de tegenstander').'

XCDe reden waarom de commissie een voorzichtige formulering had gewenst, was dat zij zich bewust was dat zij maar over een heel klein deel van de gepleegde excessen gegevens had kunnen vinden. Zij was van oordeel dat de regering dat aan de Tweede Kamer diende te rapporteren. In haar concept kwam derhalve dit te staan:

XC'Het feitenmateriaal waarover thans nog kan worden beschikt voor een oordeel over de militaire excessen, is verre van volledig. Zeer veel is nooit schriftelijk vastgelegd; en van wat wèl werd geregistreerd, is een deel in Indonesië achtergebleven, vernietigd of verloren gegaan.'

XCDeze passage werd geschrapt. In plaats daarvan luidde: de aan de Tweede Kamer voorgelegde tekst:

XC'Uiteraard is het feitenmateriaal waarover thans nog kan worden beschikt, onvolledig, doch een voldoende indruk over de aard en omvang van de excessen kan er wel uit worden verkregen.'

XCDat was met betrekking tot de aard der excessen juist maar met betrekking tot hun omvang bepaald niet, zulks al op grond van die ene zin uit de geschrapte passage (een zin van kardinale betekenis): 'Zeer veel is nooit schriftelijk vastgelegd.'

I Exemplaar in a.v. 2 p. 8.

1057 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCHuetings oordeelover de regeringsnota was dat slechts 'het topje van de ijsberg' boven water was gekomen en met dat oordeel waren van Doorn en Hendrix het eens' - op dit punt konden zij hun kritiek op de regeringsnota baseren op hun zorgvuldige weergave van wat zich in één compagniesvak op Java in de laatste twintig maanden van de grote worsteling had afgespeeld. Zij schreven voorts over 'een snel geproduceerde nota waarin de werkelijke antwoorden niet waren te vinden."

XCZelf formuleerden zij betere.

XCInderdaad, wij zien het als de verdienste van hun studie dat daarin zes conclusies duidelijk werden aangegeven:

XCI. de excessen aan Nederlandse kant hebben ten nauwste samengehangen met het van Republikeinse zijde geproduceerde 'revolutionaire geweld', ja zijn daar veelal het directe gevolg van geweest;

XC2. de excessen moeten tevens gezien worden als uitvloeisel van het beleid dat op het hoogste politieke niveau werd bepaald en vervolgens via de hogere militaire niveaus tot opdrachten leidde;

XC3. het gros van de Nederlandse troepen heeft geen opdrachten gekregen waarbij het als vanzelf tot excessen kon komen - dergelijke opdrachten zijn daarentegen veelal wèl verstrekt aan relatiefkleine tot zeer kleine formaties zoals het Korps Speciale Troepen en de task-forces;

XC4. is het tot excessen gekomen, dan heeft in de regel het initiatief gelegen bij individuele militairen die sterker dan anderen geneigd waren tot excessief optreden;

XCS. men moet bij de excessen verschil maken tussen 'functionele' (d.w.z. excessen die in het directe belang waren van de aan de krijgsmacht opgedragen taak, zoals het toepassen van third degree-methoden bij het verhoren van gevangenen) en 'disfunctionele' (d.w.z. excessen die louter schade toebrachten aan de naam van de krijgsmacht);

XC6. 'functionele' excessen, voorzover ter kennis gebracht van hogere militaire instanties (maar 'zeer veel is nooit schriftelijk vastgelegd'), hebben in veel mindere mate tot vervolging geleid dan 'disfunctionele'.

XCWij onderschrijven deze conclusies.

I Van Doorn en Hendrix, p. 261. 2 A.v., p. 49.

1058 [PDF]
'EXCES' OF 'OORLOGSMISDRIJF'?

XCRest dan de vraag of naast de term 'exces' de term 'oorlogsmisdrijf' op zijn plaats is.

XCSommigen menen van niet, zulks wegens formeel juridische bezwaren: er was in volkenrechtelijke zin geen 'oorlog' tussen Nederland en de Republiek Indonesië, in de amnestie-ordonnantie was omtrent de meeste excessen bepaald dat zij niet golden als strafbare feiten die, als zij in een normale oorlog waren voorgevallen, als oorlogsmisdrijf moesten worden beschouwd, en het Nederlandse militaire strafrecht kent de term 'oorlogsmisdrijf' niet.

XCDie formeel-juridische bezwaren hebben geldigheid gehad voor de autoriteiten die na afloop van de grote worsteling met de vraag geconfronteerd werden of bepaalde excessen alsnog vervolgd moesten worden, maar zij spreken ons als historicus niet aan. Er bestaat nu eenmaal een algemeen begrip oorlogsmisdrijf in de zin van: daden, in een oorlogssituatie gepleegd, die in strijd zijn met de algemene menselijkheid, en dat algemene begrip kan, menen wij, niet zomaar terzijde worden geschoven.

XCAnderen zijn van opinie dat de term 'oorlogsmisdrijf' niet op zijn plaats is omdat de Republikeinse strijdkrachten zich in zulk een mate niet hielden aan de bepalingen van het oorlogsrecht dat er aan Nederlandse kant geen enkele verplichting meer was om zich daar wèl aan te houden; in die visie waren de aan Nederlandse zijde gepleegde excessen in hun algemeenheid als het ware geprovoceerd door het 'revolutionaire geweld' van de tegenstander.

XCDit achten wij een aanzienlijk belangrijker argument. Wanneer wij er desondanks niet een reden in vinden om het begrip 'oorlogsmisdrijf' in de zojuist aangegeven zin geheel te laten vervallen, dan willen wij er op wijzen dat generaal Spoor van mening was dat althans represailles nimmer gerechtvaardigd konden worden geacht door provocaties van Republikeinse kant. Toen het Tweede Kamer-lid Welter in april' 49 minister van Maarseveen vragen had gesteld hoe de Nederlandse regering de Nederlandse strijdkrachten wenste te beschermen tegen beschuldigingen van wreedheid, stelde Spoor op 18 mei '49 (kort voor zijn overlijden dus) een concept-antwoord op waarin hij van Maarseveen in overweging gaf, mee te delen,

XC'dat het begrip represaille tegenover provocaties ook door de legerleiding in Indonesië minder juist wordt geacht. De hoge mate van discipline, welke van de troepen in Indonesië wordt gevorderd, laat niet toe om enig optreden dat niet is

1059 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

gebaseerd op militaire noodzaak, met de mantel der liefde te bedekken; provocatie wordt mitsdien bij het onderzoek en de vervolging nimmer als strafuitsluitende omstandigheid aangemerkt."

XCGezien voorts het feit dat er onder de betrokkenen waren die beseften dat excessen voorkwamen die, zij het in een andere historische samenhang gepleegd, op zich genomen wandaden waren waarvoor Duitsers en Japanners als oorlogsmisdadigers werden vervolgd en bestraft, of die daar dicht tegenaan lagen", achten wij het niet juist om de term 'oorlogsmisdrijf in de aangegeven algemene zin angstvallig te vermijden. Natuurlijk wil dat geenszins zeggen dat men alle excessen als oorlogsmisdrijf in die algemene zin zou mogen bestempelen - zulks hangt af van de precieze omstandigheden van tijd en plaats. Maar om dan nu aan te geven wanneer er wèl, wanneer er niet van een oorlogsmisdrijf in algemene zin sprake was, houden wij niet alleen voor onuitvoerbaar maar, wat belangrijker is, ook voor onbillijk en voor onjuist: voor onbillijk, omdat het beschikbare feitenmateriaal vol lacunes steekt, en voor onjuist, omdat wij dan de aandacht zouden concentreren op bepaalde excessen en dus op bepaalde bedrijvers daarvan. Welnu, dat zou in strijd zijn met onze opvatting dat men de primaire verantwoordelijkheid aan Nederlandse kant daar moet leggen waar zij historisch thuis hoort: bij de hoogste politieke leiding. Van háár ging de opdracht uit om de Republiek te bedwingen, d.w.z. (in het Nederlandse perspectief) een gewapende opstand neer te slaan, en zij wist na enige tijd dat dat bedwingen gepaard ging met excessen en zij heeft, toen zij dat wist, onvoldoende ingegrepen.

, Brief, 18 mei 1949, van Spoor aan Beel (collectie-C. Fasseur). 2 Van Mook schreef, zoals bleek, naar aanleiding van de contra-terreur op Zuid-Celebes, over 'methoden die ten nauwste verwant zijn met de Duitse en de Japanse', Spoor over 'martelingen welke aan de Japanse methodiek doen denken' en bij een latere gelegenheid over 'overblijfselen uit de Japanse minister Sassen over en methoden', van Goudoever over 'methoden die ook Nederlanders plachten of plegen af te keuren in Duitsers en Japanners', en de auditeur-militair die de Malang represaille te onderzoeken kreeg, repte van 'een oorlogsmisdrijf van precies dezelfde soort als waarvoor in Nederland reeds talloze Duitsers werden berecht.' Volgens van Doorn en Hendrix spraken de troepen bij minstens één gelegenheid van 'Moffenme thoden' en zeiden zij op de terugvarende troepenschepen onder verwijzing naar de degree-verhoren: 'Ze hoeven van de Mof niets te zeggen.'

1060 [PDF]

Nasleep

XC

XCZo ongelukkig als het verloop was van Nederlands worsteling met de Republiek Indonesië, zo ongelukkig werd de nasleep.

XCOns uitgangspunt is de situatie ten tijde van de soevereiniteitsoverdracht.

XCEr bevond zich in Indië een grote troepenmacht van de Koninklijke Landmacht die gerepatrieerd moest worden - ook evenwel een grote troepenmacht van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger met een kader dat in hoofdzaak uit Europeanen (Nederlanders en Indische Nederlanders) bestond en met minderen die bijna uitsluitend Indonesiërs waren: Arnbonnezen, Menadonezen, Timorezen maar vooral Javanen. Ten aanzien van die Knil-militairen was bij de soevereiniteitsoverdracht bepaald dat zij Of naar de Koninklijke Landmacht dan wel het Indonesische leger konden overgaan of om hun demobilisatie konden verzoeken. Bepaald was voorts dat de Indische Nederlanders, een groep van enkele honderdduizenden burgers, voorshands Nederlanders zouden blijven maar dat zij, voorzover zij achttienjaar of ouder en in Indonesië geboren waren dan wel minstens zes maanden daar hadden gewoond, binnen twee jaar konden opteren voor het Indonesische staatsburgerschap - dat gold ook voor de z.g. blijvers onder de in Nederland geborenen. Bepaald was ook, en zulks zonder enig overleg met de betrokkenen, dat alle N ederlanders en alle Indische Nederlanders die in dienst waren geweest van de Voorlopige Federale Regering, overgingen naar de dienst van de Verenigde Staten van Indonesië - voelden zij daar niet voor, dan moesten zij ontslag nemen en bramen zij op straat te staan. Bepaald was verder dat het Nederlandse bedrijfsleven dat in totaal wel f 4 of f 5 miljard in Indië had belegd, weer volledig opgebouwd kon worden en dat het zijn eventuele winsten naar Nederland zou kunnen overmaken. En bepaald was tenslotte dat Nederland en de Verenigde Staten van Indonesië het binnen een jaar eens moesten zien te worden over de status van Nederlands-Nieuw-Guinea en dat minderheden (men dacht in de eerste plaats aan de Arnbonnezen en Menadonezen) het recht zouden hebben, eventueel met medewerking van de Verenigde Naties die opdracht konden geven tot een volksstemming, om voor een aparte status binnen de Verenigde Staten van Indonesië op te komen - niet buiten dat staatsverband, want een recht om afscheiding was hun niet verleend.

XCTegen de achtergrond van de worsteling welke Nederland meer dan vier jaar lang met de Republiek Indonesië had gevoerd, kon, dat was duidelijk, elk van die bepalingen in de praktijk tot nieuwe confiicten

1061 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

leiden - veel hing er vanaf of over en weer vertrouwen kon groeien: vertrouwen bij de Indonesiërs dat Nederland er niet op uit was, de integriteit van hun jonge staat aan te tasten, vertrouwen bij de Nederlanders dat die jonge staat trouw zou blijven aan de geest van het Unie-statuut.

XCVoorzover dat van Nederland afhing, was het wekken van dat vertrouwen de belangrijkste taak van de eerste Hoge Commissaris.

XCHet kabinet-Dreesfvan Schaik had die functie oorspronkelijk aan Lovink, de tweede Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, toegedacht maar bij nader inzien had het midden december' 49 besloten, een beroep te doen op Hirschfeld, toen regeringscommissaris voor de Marshall-hulp. Hij kende het vooroorlogse Indië (hij was in de jaren '20 verbonden geweest aan de Javase Bank), hij sprak Indonesisch en hij wist waar de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven lagen. Hirschfeld had de functie voor zes maanden aanvaard - hij zou er acht in Djakarta blijven. J Van belang was dat hij, wetend wat zich in de voorafgaande jaren aan conflicten tussen Den Haag en Batavia had voorgedaan, als voorwaarde had gesteld dat hij geheel op eigen gezag zijn beleid zou mogen bepalen - die voorwaarde was door het kabinet aanvaard.

XCNog geen vier weken was hij in functie of hij werd met een allergevaarlijkste crisis geconfronteerd: het kwam op West-Java tot een staatsgreep waarbij een Nederlander: ex-kapitein Westerling, was betrokken."

XCDeze had, zoals wij eerder vermeldden, na zijn ontslag uit de militaire dienst, eind '48, in de Preanger een transportbedrijf opgericht. Dat Soekarno en Hatta hun gezag tot West-Java (de deelstaat Pasoendan) zouden uitstrekken, was hem een gruwelmidden '49, toen hij wist wat de van RoijenfRoem-overeenkomst inhield, was hij begonnen te complotteren. Hij was vrachtauto's,jeeps en enige wapens gaan bijeenbrengen en hij had contact opgenomen met de orthodox-Islamietische krachten in Pasoendan die tegen de Republiek gekant waren en uit wier midden de Daroel Islam-beweging was voortgekomen. Voorts had hij van het bij vele Javanen nog bestaande geloof in de komst van een Ratoe Adi! ('een Rechtvaardige Vorst') gebruik gemaakt door een politieke beweging op te richten: de Ratoe Adi! Persatoea'n Indonesia ('het Indonesisch Verbond

! A.Th. Lamping, sinds '47 Nederlands eerste ambassadeur in New Delhi, werd zijn opvolger. 2 In hetgeen volgt gebruiken wij o.m. gegevens uit de in geschreven, niet gepubliceerde doctoraalscriptie (Universiteit van Utrecht) van Kees van de Sande: 'Een zwarte bladzij uit het vergeetboek der Nederlandse geschiedenis: de Bandoeng affaire'.

1062 [PDF]
DE 'BANDOENG-AFFAIRE'

van de Rechtvaardige Vorst'), welke beweging een eigen leger moest krijgen: de Angkatan Perang Ratoe Adil ('de Strijdmacht van de Rechtvaardige Vorst'), oftewel de Apra. Zijn ervaringen in Medan en op ZuidCelebes hadden hem het vertrouwen geschonken dat die Apra, hoe klein ook, een staatsgreep zou kunnen bevorderen, indien zij maar met niets en niemand ontziend geweld optrad. Lovink was in oktober '49 gewaarschuwd dat Westerling bezig was, met steun van onderdelen van het Knil een Putsch voor te bereiden - hij had de zaak toen door enkele Knilofficieren laten onderzoeken en was zo naïef geweest om geloof te hechten aan hun rapport dat er niets aan de hand was.

XCNa de soevereiniteitsoverdracht kreeg Westerling steun van enkele van de hoogste autoriteiten van Pasoendan die zagen aankomen dat hun staat vroeg of laat bij de Republiek zou worden ingelijfd. De president zelf, Wiranatakoesoema, besloot in de loop van januari' 50 om op de zaste een onafhankelijke staat uit te roepen: de Negara Islam. Daags tevoren zou Westerling toeslaan, zowel in Djakarta als in Bandoeng. In Djakarta moest het kabinet-Hatta tijdens een vergadering overvallen en uitgeschakeld worden (dat onderdeel van de opzet was beraamd door Sultan Hamid van West-Borneo die notabene lid was van dat kabinet) en dienden de belangrijkste overheidsgebouwen te worden bezet en een bezetting van dergelijke gebouwen moest ook in Bandoeng plaatsvinden. In Djakarta liep de zaak evenwel mis. Ca. tweeduizend aanhangers van Westerling, hoofdzakelijk ongewapende Soendanese militairen, hadden zich tersluiks in de stad verzameld maar er waren (het plan voor de staatsgreep was langs verschillende kanalen uitgelekt) voorzorgsmaatregelen getroffen en bovendien bleven de samenzweerders er zonder wapens zitten doordat een kapitein van het Knil die niet in het complot was, had verhinderd dat daarvan een grote hoeveelheid uit een depot van het Knil werd gestolen. In Bandoeng evenwel trad de Apra wel in actie: in de ochtend van 23 januari trokken ruim driehonderd, uit de Knilkampementen te Tjimahi afkomstige Indonesische militairen, hoofdzakelijk Arnbonnezen, Bandoeng binnen. In een half uur verdreven zij er de militairen van het Republikeinse leger, de TNI, uit het hoofdpostkantoor, uit het hoofdbureau van politie en uit de commandopost van de militaire gouverneur. 'Waar men', aldus een verslag in Het Parool,

XC'INI-soldaten zag, werd geschoten. De meesten van deze soldaten waren slechts van een revolver voorzien en werden volkomen verrast. In een minimum van tijd lagen overal doden. Bij het bezetten van het hoofdkwartier van de INI had men gemakkelijk spel, omdat het maar zwak met verdedigers was bezet. In de kantoren zaten hoofdzakelijk ongewapende schrijvers en administratief personeel. 106

1063 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Hier werden drie-en-dertig mensen gedood; zeven kropen in doodsangst onder een stapel tafels - zij werden stuk voor stuk neergeschoten en met klewanghouwen afgemaakt. Op een andere plaats werden twee 7NI-soldaten die zich reeds hadden overgegeven, van hun wapens beroofd en neergeschoten. Daarna klommen de aanvallers in hun jeep en reden over de lijken heen."

XCDrie-en-negentig Republikeinse militairen en zes burgers werden door de Apra gedood. Deze was de gehele ochtend heer en meester in de zuidelijke helft van Bandoeng maar dat succes, als men die term gebruiken wil, hing in de lucht doordat de coup in Djakarta was mislukt. Daar hadden Hirschfeld en Hatta onmiddellijk overleg gepleegd. Hirschfeld, beseffend dat wat Westerling ondernomen had, de goede verstandhouding met de Verenigde Staten van Indonesië op het spel zette, had zonder aarzelen opdracht gegeven om er toe bij te dragen dat de rebellie van de Apra de kop werd ingedrukt. Versterkingen van het Republikeinse leger werden met Nederlandse militaire vliegtuigen naar Bandoeng overgebracht en daar wist de commandant van de Zeven Decemberdivisie te bereiken dat de Apra zich naar Tjimahi terugtrok.

XCDe staatsgreep was dus mislukt. Wat waren de gevolgen?

XCDe Apra-militairen die de aanval op Bandoeng hadden uitgevoerd, werden ontwapend, gearresteerd, enige tijd later wegens desertie berecht en tot tien maanden gevangenisstraf veroordeeld; die straf moesten zij uitzitten op het eilandje Onrust in de Baai van Batavia maar zij werden op hun verzoek spoedig naar Nederlands-Nieuw-Guinea overgebracht.

XCWesterling kreeg hulp om te ontsnappen. Bij een onderzoek, ingesteld door generaal Buurman van Vreeden en zijn chef-staf, de generaalmajoor van het Knil D. R. A. van Langen, kwam vast te staan dat als Westerling gearresteerd zou worden, wellicht zoveel voor Nederlanders en speciaal voor Nederlandse officieren bezwarende gegevens bekend zouden worden, dat het beter was hem het land uit te werken. Buurman van Vreeden hield zich op de achtergrond - generaal van Langen ging Westerlings ontsnapping organiseren. Deze verkreeg een vals paspoort en een hoeveelheid geld (dollars en ponden sterling ter waarde van flo ODD, die op de zwarte markt gekocht waren met geld uit de geheime fondsen van de generale staf) en werd op 22 februari aan boord van een Catalina van de Marineluchtvaartdienst (ter beschikking gesteld zonder dat Pinke's opvolger, vice-admiraal F. J. Kist, precies wist waarvoor de vliegboot zou worden gebruikt) naar de kust van Malakka gebracht; daar106

1 24 jan. 1950.

1064 [PDF]
DE 'BANDOENG-AFFAIRE'

ging hij met een rubberboot, losgekregen uit de voorraden van de kwartiermeester-generaal, aan land. Dat hij met een Nederlands marinevliegtuig was ontsnapt, werd drie dagen nadien door het persbureau Aneta bekendgemaakt; het was, aldus de Beus', 'een enorme slag, toegebracht aan onze verhouding tot de Indonesiërs."

XCMinder gelukkig dan Westerling waren zestien Nederlanders die door de Indonesische autoriteiten werden gearresteerd - zij werden pas in '52 in vrijheid gesteld.

XCSlecht liep de zaak ook af voor diegenen die, daar kwam het op neer, Westerling als hun werktuig hadden gebruikt: Sultan Hamid alsmede Wiranatakoesoema en enkele andere vooraanstaande figuren van de deelstaat Pasoendan. Sultan Hamid, gearresteerd in april' 50, werd drie jaar later tot tien jaar gevangenisstraf (met aftrek) veroordeeld; de regering van Pasoendan werd kort na de mislukte staatsgreep door het parlement van de deelstaat gedwongen om af te treden en Wiranatakoesoema legde zijn ambt neer. Het gehele gebeuren speelde Soekarno en Hatta en allen die mèt hen een Indonesische eenheidsstaat wilden oprichten, in hoge mate in de kaart: het voorlopige vertegenwoordigende college van Pa soendan besloot de deelstaat op te heffen en vóór eind maart' 50 waren ook de twee andere deelstaten die op Java waren gevormd en voorts de deelstaat Madoera, de deelstaten Zuid- en West-Sumatra en de deelstaat Oost-Borneo verdwenen - de op Borneo resterende deelstaten alsmede de autonome gebieden Banka, Billiton en de Riouw-archipel verdwenen in april. Alleen Oost-Surnatra (de staat van Mansoer) en Oost-Indonesië waren toen nog over.J.

I G. de Beus: p. 237. 2 Vier dagen na zijn aankomst op Malakka werd Westerling in Singapore gearresteerd. Hij werd er wegens zijn illegale aankomst in Brits gebied tot een maand gevangenisstraf veroordeeld maar na het uitzitten daarvan hielden de Britse autoriteiten hem vast. De Indonesische regering eiste zijn uitlevering - deze werd door het Opperste Gerechtshof te Singa pore, waarop Westerling een beroep had gedaan, verboden. Midden augustus werd hij onder bewaking aan boord van een vliegtuig gebracht dat hem naar Engeland zou vervoeren. In Cairo ontsnapte hij. Enkele dagen later arriveerde hij op het vliegveld van Brussel. Uit België kwam hij in april Nederland binnen waar hij op last van de justitie (er was een gerechtelijk vooronderzoek tegen hem gaande O.m. wegens het opzettelijk teweegbrengen of bevorderen van desertie en het uitlokken van moord, doodslag of zware mishandeling te Bandoeng en Tjimahi) werd gearresteerd. In januari werd hij buiten vervolging gesteld - het was de justitie toen duidelijk dat bij wat hij in Bandoeng ondernomen had en in Djakarta had trachten te ondernemen alsook bij zijn ontsnapping uit Indonesië verscheidene hooggeplaatsten betrokken waren.

1065 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCOost-Sumatra had een eigen legertje gevormd met een kader van Nederlandse officieren maar onder de meerderheid van de bevolking was de sympathie voor de Republiek zo groot dat Mansoer en de zijnen van het bieden van verzet afzagen.

XCMoeilijkheden welke met die op West-Java te vergelijken waren, deden zich wèl op Celebes voor.

XCIn de Minahassa waren Knil-officieren voornemens, in het gebied (ooit 'Nederlands twaalfde provincie' genoemd) een onafhankelijke staat te vestigen - zij werden door hun eigen minderen ontwapend en vervolgens besloot de voorlopige vertegenwoordigende raad zich bij de Republiek aan te sluiten.

XCIn Makassar, waar zich steeds meer spanning voordeed tussen vooren tegenstanders van een Indonesische eenheidsstaat, kwam het begin april tot een opstand van ongeveer achthonderd Indonesische ex-Knilmilitairen onder leiding van een van hun officieren, kapitein Andi Abdoel Aziz - zij hadden zich ingevoegd in het leger van de Verenigde Staten van Indonesië maar wensten niet dat op Zuid-Celebes uit Java afkomstige militairen van dat leger (hun vroegere tegenstanders dus) aan land zouden gaan. Die opstand vond steun bij president Soekawati en enkele leden van zijn regering, bij Nederlandse marine-officieren en vooral bij de Ambonnese Knil-militairen (die zich nog niet in het leger van de Verenigde Staten van Indonesië hadden ingevoegd) en bij de procureurgeneraal van Oost-Indonesië, de Ambonnees mr. Chr. Soumokildeze liet de felste aanhangers van het denkbeeld dat de deelstaat zou worden opgeheven, arresteren. Aziz en de zijnen konden zich niet lang handhaven. Midden aprillandden van Java afkomstige strijdkrachten in Makassar en een week later zond de voorlopige volksvertegenwoordiging van Oost-Indonesië de federalistisch getinte regering naar huis. Soumokil was inmiddels door Knil-officieren geholpen om met een bommenwerper naar Ambon te vluchten. Kort nadien besloot de voorlopige volksvertegenwoordiging om de deelstaat Oost-Indonesië op te heffen, zodra de eenheidsstaat zou zijn geproclameerd.'

XCSoekarno koos voor die proclamatie een voor de hand liggende dag

I Deze omzwaai naar de Republiek deed de interne spanningen toenemen. Knil militairen, gedeeltelijk Ambonnezen, die nog steeds in onzekerheid verkeerden wat hun toekomstige status zou zijn, raakten in de tweede helft van mei slaags met de inmiddels versterkte troepen van de Verenigde Staten van Indonesië die door vroegere guerrilla-eenheden werden gesteund. Bij deze gevechten vielen ruim vijftienhonderd doden, onder hen drie Nederlanders.

1066 [PDF]
OPHEFFING VAN DE DEELSTATEN

uit: I7 augustus' 50, de vijfde herdenkingsdag van de uitroeping van de Republiek. Op die datum werden de Verenigde Staten van Indonesië opgeheven - voortaan was er in de archipel maar één staat: de Republiek Indonesië. Daarmee waren overigens de centrifugale tendenzen nog verre van overwonnen.

XCGeen minderheid had het teloorgaan van de Nederlandse soevereiniteit met grotere bezorgdheid tegemoet gezien dan de Ambonnezen. Wel te verstaan: dat gold niet voor alle bewoners van Ambon en de overige eilanden van de Zuid-Molukken. Omstreeks een derde van de bevolking was er Islamietisch - de Christen-Ambonnezen waren het die zich sinds vele generaties nauw met Nederland verbonden hadden gevoeld; uit hun rijen waren telkens zovelen tot het Knil toegetreden. Daarmee waren die Christen-Ambonnezen voor de overige Indonesiërs de helpers-bij-uitstek geworden van het Nederlandse gouvernement. Juist van hun vrouwen en kinderen waren velen slachtoffer geworden van de Bersiap terreur.

XCIn '46 al was er sprake van een duidelijk streven om Ambon (d.w.z. de Zuid-Molukken) een eigen status te geven, 'vergelijkbaar', zo rapporteerde de Nica in maart', 'met die van Suriname of Curaçao. Men ziet geen reden om daarmee te wachten tot over Indonesië beslist kan worden. De leus is: 'Ambon voor de Ambonnezen en Oranje voor allen." Die actie vond steun bij talrijke Nederlandse en Indisch-Nederlandse burgers alsmede bij officieren van het Knil en van de Koninklijke Marine. Schermerhorn noteerde in april '47 dat het eerste kabinet van OostIndonesië 'de regelrechte beschuldiging' had geuit,

XC'dat men regelrecht aanstuurt op afscheiding van Ambon en eventueel nog andere gebieden uit de staat Oost-Indonesië" ... Ik heb wel degelijk gevoel voor het'Overzicht van dete Morotai ... voor de periode

1 1-16 maart 1946', dl. III, p. 605 e.v. 2 Inderdaad was eind '46 een organisatie opgericht die de Grote Oost los wilde maken van Celebes: de (het Verbond de Grote Oost). Die oprichting was uitgegaan van de marine-officier Vigeleijn Nikijuluw - dezelfde die, zoals wij eerder vermeldden, in juli '47 (hij was toen met verlof in Nederland) door Helfrich met een geheime opdracht naar Indonesië was teruggezonden.

1067 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

argument van de trouw van deze mensen gedurende de bezetting aan de Nederlandse vlag en het Huis van Oranje, maar wij bewijzen elkaar een slechte dienst door het stichten van een geïsoleerd gebied als twaalfde provincie van Nederland."

XCDe suggestie dat dat laatste mogelijk was, werd door verschillende marine-officieren gewekt, ook door admiraal Pinke. Hij bracht eind april '47 een particulier bezoek aan Ambon, waar een van zijn zusters woonde, maar liet zich bij die gelegenheid door de Christen-Ambonnezen uitbundig huldigen - het werd, berichtte hij aan van Mcok", 'een nationale betoging'. Met dat al bleek eind '48, toen de leden van een ZuidMolukken-raad gekozen werden, dat in die raad de Partai Indonesia Merdeka de grootste fractie kreeg. Er was dus van eenheid op de ZuidMolukken geen sprake.

XCIn januari en februari '50 liet een deel van de op Java aanwezige Ambonnese Knil-militairen zich met Nederlandse schepen naar Ambon overbrengen om daar gedemobiliseerd te worden. Er volgden nog meer eontingenten - gevoegd bij diegenen die al eerder op Ambon geplaatst waren, bevonden er zich midden april ruim tweeduizend Ambonnese militairen, ca. tweehonderd die van het Korps Speciale Troepen deel hadden uitgemaakt, inbegrepen. Niet allen waren er voorstander van dat de Zuid-Molukken zich van Indonesië zouden afscheiden, maar voor de meesten gold dat wel. Onderlinge gevechten waren aan de orde van de dag. Op 18 april nu arriveerde Soumokil uit Makassar - twee dagen later werd in het stadje Ambon een grote tegen de Republiek gerichte demonstratie georganiseerd door o.m. de directeur van een der scholen van voortgezet onderwijs, ir. J. A. Manusama. Er werd nu doorgezet: op 24 april werd de Republik Maluku Selatan (Republiek der Zuid-Molukken) uitgeroepen J. H. Manuhutu, tevoren waarnemend hoofd van de daerah der Zuid-Molukken, werd er de president van, Soumokil werd minister van buitenlandse zaken.

XCWaar nog zo sterke centrifugale tendenzen in de archipel bestonden (dat zal nog blijken), keerden Soekarno en Hatta zich onmiddellijk tegen die afscheiding. Met een van Nederland overgenomen korvet zonden zij het enige Ambonnese lid van het kabinet, dr. J. Leimena, minister van volksgezondheid, naar Ambon - het korvet werd er verhinderd aan de

J p. 464-65 (23 april 1947). 2 Brief, d.d. 2 mei 1947: dl. VIl!, p. 638.

1068 [PDF]
ACTIE DOOR AMBONNEZEN

wal te komen. Hirschfeld greep in. Hij stuurde een Nederlandse delegatie naar Ambon, bestaande uit de troepencommandant in Oost-Indonesië, kolonel1. Schotborgh, en twee van zijn eigen naaste medewerkers, onder wie van Hoogstraten. De bedoeling was dat zij Soumokil en de zijnen er toe zouden bewegen, hun republiek op te heffen, en dat zij, als dat zou worden geweigerd, de op de Zuid-Molukken nog aanwezige Nederlanders zouden evacueren. Zonder dat Hirschfeld dat wist, nam Schotborgh uit Makassar f 4 mln in bankbiljetten mee' - het bedrag was de regering van de piepjonge Republiek welkom. Zij weigerde tot opheffing over te gaan. Toen de drie Nederlanders weer wegvoeren, vergezelden hen diegenen die de Zuid-Molukken wilden verlaten, onder hen ook een groep Knil-militairen.

XCKorvetten van de Indonesische marine (alle van Nederland overgenomen) begonnen met de Zuid-Molukken te blokkeren. Het was duidelijk dat gewapende strijd ophanden was. In Nederland leidde dat perspectief tot enige deining: Nederland, zo werd gemeend, mocht Ambon niet in de steek laten." Die deining leidde er toe dat het kabinet een beroep deed op de United Nations Commission for Indonesia, die in stand was gehouden - Hirschfeld vond die regeringsstap hoogst onverstandig: dit was een interne aangelegenheid van Indonesië waarmee Nederland zich niet te bemoeien had. Het kabinet bleef er anders over denken: toen bleek dat de United Nations Commission van mening was dat zij hier geen taak had, verzocht Drees Hatta om in elk geval geen geweld te gebruiken.

XCDat laatste zagen Soekarno en Hatta als onvermijdelijk. Met medewerking van Hirschfeld charterden zij zeven schepen van de Koninklijke Paketvaart Maatschappij, de KPM, die de zeeverbindingen in de archipel was blijven onderhouden. Een grote troepenmacht ging aan boord. Eind september bereikte het convooi het eiland Ambon. Het gelijknamige stadje werd gebombardeerd door (van Nederland overgenomen) bommenwerpers en de troepenmacht ging aan land op een kustgedeelte waar uitsluitend Islamietische Ambonnezen woonden. Die landing leidde elders op het eiland tot een 'Vijfde Colonne' -paniek die aan tientallen106

1 Schotborgh beweerde later dat dat de achterstallige soldij en de demobilisatie-bonus was van de Knil-militairen, maar om die bedragen uit te keren was geen f 4 mln nodig. 2 Eind '49 had het Comité Rijkseenheid een petitionnementsactie georgani seerd om te bepleiten dat aan Ambon, Timor en de Minahassa het zelfbeschikkings recht zou worden verleend, inclusief het recht van afscheiding - het petitionnement, door een kwart miljoen personen ondertekend, werd aan de Eerste Kamer aangeboden die zich toen nog over de soevereiniteitsoverdracht moest uitspreken.

1069 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Islamietische Arnbonnezen het leven kostte. De Christen-Ambonnese militairen verdedigden hun Republiek hardnekkig maar kregen onvermijdelijk tekort aan munitie. Zij hielden hun verzet meer dan een maand vol. Toen de laatsten zich hadden overgegeven of gesneuveld waren, bleek Soumokil met andere vooraanstaanden van de Republik Maluku Selatan naar Ceram te zijn ontkomen.'

XCMet haar ingreep had de Republiek Indonesië niets gedaan waartoe zij niet krachtens de soevereiniteitsoverdracht het recht had, maar het gebeuren werd door velen in Nederland anders gezien, nl. als een aantasting van 'het recht op zelfbeschikking der Zuid-Molukkers'.

XCHet spreekt vanzelf dat wat op Ambon was geschied, de zich elders bevindende Ambonnezen van het Knil en hun verwanten diep schokte." Knil-militairen zouden, zoals al vermeld, Of tot de Indonesische strijdkrachten kunnen toetreden èf gedemobiliseerd worden; in dat laatste geval zouden zij een bonus krijgen (f 200 voor ongehuwden, f 400 voor gehuwden met kinderen), voorts een kledingtoelage (f 250) en in bepaalde gevallen ook een studietoelage of een bedrijfskrediet. Wij veronderstellen (er zijn geen nadere gegevens) dat er onder de beroepsmilitairen van het Knil nauwelijks Nederlanders of Indische Nederlanders zijn geweest die tot de Indonesische strijdkrachten toetraden - onder de in Nederland aangekomenen waren er evenwel velen die, toen het Knilbracht in eerste instantie werden dezen op Java geconcentreerd in afgesloten

I Zij hebben begin december Ceram moeten verlaten. In '63 is Soumokil bij een poging om naar Ambon terug te keren in Indonesische handen gevallen. Soekarno had, toen Ambon weer was veroverd, een amnestie afgekondigd voor allen die zich achter de hadden geschaard, behalve voor Soumokil; deze werd na een proces in '66 geëxecuteerd. Vóór hem waren in verschillenden veroordeeld die op Ceram de strijd hadden voortgezet. 2 Begin augustus toen de landing op Ambon al dreigde, was het in Makassar opnieuw tot gevechten gekomen tussen de daar gelegerde ca. zevenduizend Knil-militairen en militairen van het leger van de Verenigde Staten van Indonesië - Hirschfeld had toen de torpedobootjager 'Kortenaer' naar Makassar gestuurd met opdracht aan de commandant om de Knil militairen te ontwapenen. Aldus geschiedde. Soekarno en Hatta namen hier in zoverre aanstoot aan dat Hirschfeld zonder overleg met hen had ingegrepen. Zij eisten vervolgens dat de betrokken Ambonnezen naar Nederland zouden worden overge

1070 [PDF]
DE AMBONNEZEN NAAR NEDERLAND

eind juli' 50 werd opgeheven, hun carrière als officier of onderofficier van de Koninklijke Landmacht konden voortzetten.

XCMet inbegrip van de pas voor het Indonesische leger aangeworven troepen telde het Knil ten tijde van de soevereiniteitsoverdracht ruim zestigduizend Indonesische militairen - een deel ging in de eerste helft van '50 naar de Indonesische strijdkrachten over, een deel liet zich demobiliseren. Na de opheffing van het Knil waren ca. zeventienduizend, onder wie een kleine vierduizend Ambonnezen, nog niet afgevloeid.' Dezen kregen een status als tijdelijk militair van de Koninklijke Landmacht. Met die Ambonnezen nu rezen grote problemen. In tegenstelling tot de Nederlanders en de Indische Nederlanders bezaten zij niet het Nederlandse staatsburgerschap - zij hadden dus niet het recht om zonder meer tot Nederland te worden toegelaten. Trouwens, daar voelden zij niet voor: N ederland was voor hen een vreemd en ver land. Eerst wensten zij gedemobiliseerd te worden op Ambon (maar dat eiland werd geblokkeerd), vervolgens, toen Ambon door de Republiek was heroverd, op Ceram, tenslotte, toen hun eigen regering Ceram had moeten verlaten, op Nederlands-Nieuw-Guinea - daar wapperde hun geliefde Nederlandse vlag nog. Demobilisatie op Nieuw-Guinea werd door de regering van de Republiek afgewezen maar tegen overbrenging naar Ambon, waar zij de zaak weer vast in de hand had, had zij geen bezwaar - overbrenging met schepen van de KPM. Maar daar verzetten de Ambonnezen zich tegen: alles liever dan naar eilanden gevoerd te worden waar de Republiek de baas was!

XCEr was in de loop van' 50 een delegatie van Ambonnese militairen in Nederland aangekomen. Met steun van de (uit het Comité Rijkseenheid voortgekomen) Stichting 'Door de eeuwen trouw' liet zij in december ,50 de Staat der Nederlanden in kort geding dagvaarden voor de Haagse rechtbank - zij verlangde dat die rechtbank de staat zou verbieden om Ambonnese militairen op Republikeins gebied te demobiliseren. De eis werd toegewezen, het Haagse hof bevestigde de uitspraak van de rechtbank en de Hoge Raad die van het hof - er restte de regering nu niets anders dan bekend te maken dat de Ambonnese militairen mèt hun gezinnen, in totaal bijna dertienduizend personen, naar Nederland zouden worden overgebracht. Ook dát werd door de Ambonnezen afgewe1°7

I Wij schrijven over 'Ambonnezen' en zullen dat blijven doen maar er waren onder hen ook bewoners van de Kei-eilanden (zie kaart III op de pag.'s 768-769), de Keiezen. In Nederland hebben zich tussen Ambonnezen en Keiezen moeilijkheden voorgedaan waarop wij niet verder zullen ingaan.

1071 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

zen. Dezen werden toen onder grote druk geplaatst: hun werd gezegd dat vertrek naar Nederland per dienstbevel zou worden gelast - wie dat bevel naast zich neerlegde, was in overtreding en zou aan zijn lot worden overgelaten. In arren moede maakten de Ambonnezen in de periode februari-mei' 5 I van de hun aangeboden transportmogelijkheid gebruik, vast vertrouwend dat zij maar korte tijd in Nederland zouden moeten vertoeven. Hun was voor hun vertrek meegedeeld datun dienstverband in Nederland zou worden beëindigd maar dat was ot velen niet recht doorgedrongen en in elk geval was het voor vrijwel a len een grote schok dat zij bij aankomst, wel verre van gehuldigd te worden als leden van een bevolkingsgroep die zo veel voor Nederland over had gehad, zwart op wit te lezen kregen dat zij als militairen waren ontslagen.'

XCZij beseften het toen nog niet maar in werkelijkheid waren zij, zoals een onderzoeker, drs. J. J. M. van Amersfoort het later formuleerde, 'afgezet op een tussenstation waar geen enkele trein meer langskwam."

XCIn '5 I koesterde de regering de verwachting dat die bijna dertiend uizend Ambonnezen binnen afzienbare tijd naar Indonesië zouden kunnen terugkeren - alles werd ingericht voor een tijdelijk verblijf. Zij werden gehuisvest in barakken, grotendeels in lege kampen van de Dienst Uitvoering Werken die geïsoleerd lagen; daar ontvingen zij een geringe ondersteuning. Zij beschouwden dat alles als hun recht. Tegen elke latere maatregel die er op wees dat vooreerst van een terugkeer geen sprake zou zijn, rees verzet: verzet, toen bepaald werd, dat diegenen die werk hadden gevonden (meestal heel simpel werk), 60 % van hun loon moesten afstaan, verzet toen in '56 de regel ging gelden dat zij in beginsel voor zichzelf moesten zorgen, verzet toen de regering er toe overging, aan steden en dorpen aparte, voor hen bestemde woonwijken toe te voegen. In het killeJ. J. Ambonnezen, Surinamers, Antillianen, Buitenlandse werknemers, Chinezen, Vluchtelingen

1 Dat dit al aan de eersten was meegedeeld die in Nederland arriveerden, werd door de gezagvoerders van de schepen waarop de latere groepen werden vervoerd, zorg vuldig verzwegen. Vermelding verdient dat de marine zijn Ambonnese schepelingen in dienst hield. 2 M van Amersfoort in Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk:

1072 [PDF]
DE AMBONNEZEN NAAR NEDERLAND

N ederland dachten de ouderen met weemoed aan de tropen terug - steun vonden zij in hun godsdienst (bijna allen waren lidmaat van de Evangelisch Molukse Kerk) en in een haast onschokbaar geloof in hun ideaal: een nieuwe Republik Maluku Selatan. Zij voelden zich door Nederland alsook door de Verenigde Naties (waarop hun leiders keer op keer vergeefs een beroep deden) in de steek gelaten. Moeilijk werd vooral de positie van de jeugdigen die in grote aantallen werden geboren - de omvang van de gehele groep, bijna dertienduizend begin '5 I, was na twintig jaar verdubbeld. Onder die jeugdigen was toen het percentage werklozen het dubbele van het landelijke gemiddelde. Geen wonder dat het tot de vorming kwam van een militante groepering die met spectaculaire, ja schokkende acties, de eerste in '70 (toen werd de ambtswoning van de Indonesische ambassadeur bezet), de Nederlandse regering trachtte te dwingen tot het verlenen van steun aan hun politieke ideaal. Dat streven was gedoemd te mislukken.

XCPas in '85 (enkele duizenden, het wachten moe, waren naar Indonesië teruggekeerd) kwam er iets van verzoening tot stand - wij maakten er al melding van in ons eerste hoofdstuk: aan alle oud-militairen zou een speciale medaille worden uitgereikt, zij zouden per jaar een bedrag van f 2 000 ontvangen en er zou een museum komen om te onderstrepen wat het aandeel der Ambonnezen was geweest bij de vestiging en de handhaving van het Nederlandse gezag in de Indische archipel. Een troost? Misschien wel en zeker de enig mogelijke. Maar een schrale.

XCToen de Ambonnese groep in de eerste helft van 'SI in Nederland aankwam, waren de in Indië ingezette militairen van de Koninklijke Landmacht hun al voorafgegaan. De meeste oorlogsvrijwilligers waren tussen de Eerste en de Tweede Politionele Actie gerepatrieerd - de terugkeer van de resterende oorlogsvrijwilligers en van de dienstplichtigen van de drie divisies en de drie brigades dienstplichtigen die op hen waren gevolgd, vond in '50 plaats.

XCWelke regels golden bij hun demobilisatie?

XCZij behielden hun bezoldiging - maar slechts voor zoveel maal twee weken als zij jaren in de tropen hadden doorgebracht.

XCZij ontvingen een demobilisatiebonus : f 100 plus f Ia voor elke maand werkelijke dienst in Indië - maar tot een maximum van f 300 (oftewel ca. zesmaal het weekloon van een geschoolde arbeider).

1073 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

XCZij kregen een schoen en bon, textielpunten en bovendien naar verkiezing een costuum dan wel f 70 plus nog meer textielpunten - maar van de bonus werd de waarde van de schoenen, het ondergoed en de overhemden die tijdens het verblijf in de tropen verloren waren gegaan, afgetrokken.

XCZij ontvingen, zolang zij niet ergens vast werk hadden gevonden, een uitkering - maar toch niet meer dan 60 tot 80 % van het vóór hun uitzending laatstverdiende loon en die uitkering was gebonden aan een maximum van f 75 per week, hetgeen voor diegenen die een goedbetaalde functie hadden gehad, aan de krappe kant was.

XCZij kregen voorts, als zij werk zochten (om dat te vergemakkelijken kreeg elke gedemobiliseerde voor de eerste maand van zijn verblijf in Nederland een gratis treinabonnement), een voorkeursbehandeling bij de gewestelijke arbeidsbureaus - maar de demobilisatie van de meesten vond plaats in een jaar waarin de werkloosheid steeg.

XCOok werden aan sommigen studietoelagen of, als zij een bedrijf wilden oprichten, renteloze voorschotten verleend - maar die toelagen en voorschotten moesten terugbetaald worden.

XCTenslotte was er de mogelijkheid om in rijkswerkplaatsen een her- of omscholing te ontvangen - maar men kreeg dan, aldus in '86 Tessel Pollman in Vrij Nederland, 'een loontje waar ook toen geen mens van kon rondkomen De bitterheid waarmee over die behandeling wordt gesproken, is' (Tessel Pollmann schreef vijf-en-dertig jaar later) 'nog vers.'

XC'Maar', zo ging zij verder, 'het ergst van alles was voor Jan Soldaat en Jan Officier misschien wel dat hij het waarom van de Indië-politiek niet begreep en niet uitgelegd kreeg." De grote worsteling was verloren - waarom was zij aangegaan? Waarom had een modern uitgerust leger de 'extremisten' en 'terroristen' niet kunnen bedwingen? Hier wreekte zich de eenzijdigheid van de voorlichting, gegeven door de overheid en door het grootste deel van de pers. De meeste ingezette militairen waren in Indonesië de Republiek gaan zien als een chaotische en misdadige macht die hun de voet dwars zette met geïsoleerde guerrilla-acties, maar dat die Republiek in werkelijkheid een in de gegeven omstandigheden zo goed mogelijk georganiseerde staat was, dat die staat de uitdrukking was van een nationaal ideaal, dat hij in toenemende mate kon rekenen op de sympathie en de steun van een groot deel van de wereld, dat hij de10

1 30 aug. 1986.

1074 [PDF]
DE TERUGKERENDE MILITAIREN

beschikking had over een bekwame legerleiding en dat de guerrillaacties, eerder vaak in het wilde weg uitgevoerd, in '49 uitvloeisel waren van scherp tactisch inzicht - dat alles beseften de gedemobiliseerden niet. Voor velen hunner maakte de starre Nieuw-Guinea-politiek (waarover aanstonds meer), getuigend van onwil om in 'het verlies van Indië' te berusten, het in de jaren '50 dubbel moeilijk om hun ervaringen te verwerken. Die werden door menigeen verdrongen. Een nieuwe impuls daartoe deed zich later voor, toen de publieke opinie de dekolonisatie als een normaal historisch proces ging zien, dat Nederland met militaire middelen had pogen te vertragen. Vergeefs!

XCTot die ervaringen van de omstreeks tweehonderdduizend in Indië ingezette Nederlandse ex-militairen (die van het Knil inbegrepen) behoorden bij uitstek positieve - men kan daarbij denken aan (wij citeren de regeringsnota over de excessen) de 'daden van zorgzaamheid en opofferingsgezindheid voor de Indonesische bevolking" (en voor minderheden als de Chinese!) en vooralook aan de kameraadschap, beleefd in gemeenschappelijk doorstane gevaren. Maar er waren ook negatieve die juist met die gevaren samenhingen: de angst die niet zozeer ondergaan was tijdens de twee (kort durende) Politionele Acties waarbij men zich door een groot militair verband gedragen wist, als wel in de lange periode tussen de Eerste en de Tweede Politionele Actie en vooral na de Tweede. Maandenlang was het leger toen voor een toenemend deel opgesplitst geweest in kleine detachementen die onzichtbare en ongrijpbare vijanden in de omgeving wisten en toch patrouilletochten moesten ondernemen waarbij nu de een, dan de ander slachtoffer werd van een vijandelijke kogel of landmijn. Ook waren er excessen gepleegd waar men, voor zover men erbij betrokken was geweest of er weet van had, liever niet aan terugdacht.

XCVoor de in hoofdstuk I beschreven 'geschonden groepen' geldt dat bij de meesten de verdrongen herinneringen pas bij het klimmen der jaren door de korst der verdringing heenbraken. Geldt dat ook voor de in Indië ingezette militairen? Dat nemen wij aan. Er is evenwel ten aanzien van hen nooit onderzoek verricht.

XCHen kan men grosso modo in twee groepen verdelen: de Nederlanders en de Indische Nederlanders.

XCVrijwel alle Nederlanders hadden verwanten in het moederland. Dat was ook bij menige Indische Nederlander het geval maar niet bij de meesten, vooral niet bij de minder ontwikkelden - zij kenden slechts het Indië waarin zij geboren en getogen waren. Van de Nederlanders dient men te zeggen dat zij, Indië verlatend, gerepatrieerd werden maar bij de meeste Indische Nederlanders was eerder sprake van emigratie.

XCHet eerst kwam de repatriëring van de Nederlanders op gang - wel te verstaan: de passagiersschepen die in de jaren '45-'48 naar Nederland voeren, hadden ook Indische Nederlanders aan boord. Al dezen hadden tijdens de Japanse bezetting vrijwel al hun bezittingen verloren, hetzij door roof, hetzij door gedwongen verkoop. Zij hadden moeilijke jaren doorstaan, velen in de Bersiap-periode bovendien bij uitstek moeilijke maanden. Waarom die repatriatie eind '45 in gang werd gezet, was duidelijk: van Nederlands gezag was slechts in vrij kleine enclaves sprake, de levensomstandigheden waren er benard en de toekomst was hoogst onzeker - hoe minder vrouwen, kinderen en niet-valide mannen er waren (de gezondheid van velen liet te wensen over), des te beter. Enkele duizenden werden eerst voor herstel van hun gezondheid naar Australië overgebracht, maar de meesten voeren naar Nederland, velen na in doorgangskampen op Singapore en Ceylon (over die laatste is veel geklaagd) te zijn opgevangen. Op weg naar Nederland ging men in Suez van boord - in een hangar en in de barakken op een nabij vliegveld had het Nederlandse Rode Kruis een uitdeelpost ingericht waar men de kledingstukken kreeg uitgereikt welke men in Nederland in de winter nodig had. De thuisreis in de overvolle schepen waar mannen en vrouwen in de regel gescheiden moesten slapen, was oncomfortabel maar voor de eerste transporten die aankwamen, vergoedde de ontvangst iets: men werd door een enthousiaste menigte verwelkomd. Alle oud-geïnterneerde mannen, vrouwen en kinderen kregen een kopie van een persoonlijke brief van koningin Wilhelmina uitgereikt. 'Beste kinderen', aldus de voor die kinderen bestemde tekst,

XC'Eindelijk kan ik jullie vertellen dat ik veel aan je gedacht heb in de bange tijd, toen de Japanners jullie in kampen opsloten en je het zo slecht had.

XCMen heeft mij verteld van je opgewektheid en hulpvaardigheid voor Moeder en Vader.

XC

1076 [PDF]
REPATRIËRING

door al wat moeilijk was en zodoende krachtig hebt meegewerkt voor onze goede zaak.

XCNu wens ik jullie allen blijder dagen toe.'

XC'De brief, aldus in '80 H. L. Leffelaar (wiens internering was begonnen, toen hij twaalf was),

XC'is velen het verkeerde keelgat ingeschoten, vooral moeders. Had de koningin ... ooit gehoord van het Japanse systeem waarbij jongens van dertien en ouder van hun moeders werden weggehaald? ... Die brief ... bood geen enkel aanknopingspunt met de realiteit van onze oorlogservaringen, noch, neem ik aan, met de hartelijke bedoelingen van de vorstin. Die brief was in feite het allereerste signaal dat er weinig begrip in Nederland te verwachten viel."

XCZo was het ook. Los nog van het feit dat de ontvangst van de groepen die op de eerste volgden, een routinematig karakter kreeg, werden velen van de gerepatrieerden (evenals eerder de uit de Duitse concentratiekampen teruggekeerde gevangenen en gedeporteerden) pijnlijk getroffen door het feit dat er nauwelijks belangstelling was voor wat zij aan schokkends mee te delen hadden. 'Mijn familie, heel Nederland', zo beschreef Armemie Mac Gillavry (zij had met haar kinderen een tijdlang in Cheribon in een gevangenis gezeten terwijl haar man, die zij niet had mogen helpen of zien, er stierf) haar eerste gesprekservaringen,

XC'heeft ook oorlog gehad en is er beu van. Niemand kon weten wat ons is overkomen. Niemand vraagt er naar. .. Niemand beseft dat wij nog kans moeten krijgen te rouwen. Als ik mijn moeder iets wil vertellen, is haar vaste stopwoord: 'Ja kind, zo is het leven.' Niemand beseft dat wij voor het leven getekend blijven."

XCVan eind '45 tot eind '48 vertrokken uit Indië ca. honderdtienduizend personen naar Nederland, hoofdzakelijk Nederlanders, daarnaast Indische Nederlanders, allen met relaties in het moederland. Veruit de meesten vonden bij die relaties een eerste onderdak en nadien was het, zoals voor zo velen in die jaren van bittere woningnood, wachten op een eigen behuizing. Er waren overigens onder de gerepatrieerde mannen

t H. L. Leffelaar: (I980), p. I07. 2 A. Mac Gillavry: (I975), p. 206.

1077 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

vrij velen die, toen zij weer op krachten gekomen waren, I opnieuw naar Indië vertrokken."

XCVoor de meesten der naar Nederland teruggekeerden betekende de terugkeer naar Nederland het opnieuw vinden van een vertrouwde omgeving, maar hoe anders waren de omstandigheden nu, vergeleken met die welke men vóór de oorlog als verlofganger had gekend!" Trouwens, er waren onder die gerepatrieerden niet zo weinigen die Nederland nooit eerder hadden gezien. Het land trof hen dan als vreemd: winderig, kil, vormelijk, geordend, overvol'mensen', aldus Rudy Verheem (een 'Indische jongen', die op Java zes maanden gevangen had gezeten en in april '46 in Nederland was aangekomen),

XC'die dezelfde taal spreken en toch met een ander accent. .. Een volslagen vreemde wereld waar geen kleur, geen vogel en geen bloem je bekend is ... Molens, boerderijen, herkenning uit de Verkade-albums ... Tulpen in de plantsoenen, merkwaardig: rechte, prachtig gekleurde bloemen, stijf en fris, zonder geur."

XCOp die eerste ca. honderdtienduizend volgden vóór I januari '52 (de datum vóór welke men voor het Indonesisch staatsburgerschap kon opteren) ruim honderdduizend anderen - onder dezen zullen in '49 en ,50 vele Nederlanders zijn geweest die in Indonesië geen toekomst meer voor zich zagen (tot dezen behoorden talrijke ambtenaren van het gouvernement die in Indonesische staatsdienst spoedig hadden moeten constateren dat hun geen zinvol werk meer werd gegeven") - in '50 en '51vernementsmarine en de militairen van het Knil) niets - de Nederlandse regering stelde zich, zoals al in hoofdstuk 1

1 Alle gerepatrieerden kregen aanvankelijk een half jaar lang dubbele rantsoenen, hetgeen de nodige jaloezie opwekte. Die regeling werd in juni '46 afgeschaft. 2 Van '45 tot '50 zijn in totaal uit Nederland ca. vijftigduizend burgers naar Indonesië vertrokken. 3 'Mijn ouders', aldus Leffelaar, 'bezochten regelmatig een ouder echt paar, goede vrienden uit Medan, die daar een groot huis hadden gehad [en] er op ruime schaal hadden geleefd ... Nu woonden ze in een duur pension in Haarlem, nog steeds in stijl, maar met meubels die niet de hunne waren, ... op twee kamers, gescheiden door schuifdeuren. Op die bezoekmiddagen werd er, zoals altijd, gelachen en een goede borrel gedronken. Toch is de stemming er van mij bijgebleven als overwegend triest. Het deed me denken aan tropische vogels in een winterse volière.' (Leffelaar: p. 164). 4 Rudy Verheem: (1979), p. 88-89. 5 Terwijl de personeelsleden van de Koninklijke Marine over de jaren waarin zij in Japanse krijgsgevangenschap waren geweest, alsook velen van diegenen die als personeelsle den van grote bedrijven de Japanse bezetting hadden doorstaan, de z.g. kregen, ontvingen de gouvernementsambtenaren (alsmede de personeelsleden van de Gou

1078 [PDF]
DE INDISCHE NEDERLANDERS

evenwel moeten hoofdzakelijk Indische Nederlanders Indonesië verlaten hebben.

XCUit deze Indisch-Nederlandse minderheid hadden tijdens de Japanse bezetting maar zeer weinigen steun verleend aan de Japanners of aansluiting gezocht bij de Indonesische nationalisten ' - veruit de meesten hadden met intens verlangen naar de bevrijding en het herstel van het Nederlandse gezag uitgezien. Die bevrijding werd een teleurstelling - wat zou van dat gezagsherstel terechtkomen? Waar konden zij een nieuwe veilige toekomst opbouwen? Canada, de Verenigde Staten, Australië en Nieuw-Zeeland lieten hen, omdat zij geen blanken waren, niet toe en emigratie naar Nederland trok hen niet aan. Al in '46 gingen in hun rijen stemmen op om zich op Nederlands-Nieuw-Guinea te vestigen - vandaar dat van Mook na de Den Pasar-conferentie (eind '46) op

XCwas welke Indonesië bij de soevereiniteitsoverdracht had overgenomen. Kreeg de schatkist nog geld van Indonesië? Zeer zeker: ook aan Nederland loste Indonesië tot in' 57 de overgenomen staatsschuld af en betaalde het rente daarover, maar de regering liet geruime tijd na om met een deel van die gelden de backpay of althans een gedeelte daarvan te betalen. De Vereniging van Ambtenaren bij het Binnenlands Bestuur moest enkele jaren lang actie voeren totdat in ' 56 eindelijk bepaald werd dat alle burgers die bij het gouvernement in dienst waren geweest, alsnog ongeveer dertien maanden salaris uitbetaald zouden krijgen (daarvoor en voor enkele andere rehabilitatie-regelingen is in totaal fr 50 mln nodig geweest), wel te verstaan: naar het peil van 1 maart '42 - met mogelijke of werkelijke promoties en met de geldontwaarding werd geen rekening gehouden. Erger nog: het uitbetaalde bedrag gold tevens als vergoeding voor de geleden oorlogsschade (vrijwel alle betrokkenen hadden het grootste deel van hun bezittingen verloren). 'Nederland', aldus in '56 het bestuur van de Vereniging van Ambtenaren bij het Binnenlands Bestuur in Nederlands-Indië, 'heeft bij deze gehele materie een fraai wereldrecord geslagen. Alle andere staten met soortgelijke problemen hebben aan hun ambtenaren gegeven wat hun toekwam Het vernederende afscheid dat de regering ons heeft bezorgd, was voor ons ... bitter als gal.'(Gedenkboek van de Vereniging van Ambtenaren bij het Binnenlands Bestuur in Nederlands-Indië (1956), p. 174, 177)· Wij herinneren er aan dat de Knil-militairen en de Indische ambtenaren na '56nog vier-en-twintig jaar hebben moeten wachten voordat aan elk hunner, voorzover nog in leven, een bedrag van f 7 500 werd uitbetaald, en voegen daaraan toe dat het de personeelsleden van de Gouvernementsmarine nimmer is gelukt, op één lijn gesteld te worden met hun collega's van de Koninklijke Marine.

XCVermelding verdient evenwel óók dat de Nederlandse regering de Indische pensioenen naar behoren heeft betaald en dat deze ten aanzien van hun verhoging gelijk-op liepen met de Nederlandse. 1 De voorman van diegenen die dat wèl hadden gedaan, P. F. Dahler, werd eind '45 op het eilandje Onrust geïnterneerd; hij werd in '47 naar de Republiek uitgewezen en overleed daar twee jaar later.

1079 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

aandrang van de regering deed weten dat het niet zeker was of Nederlands-Nieuw-Guinea uiteindelijk aan de toen opgerichte staat OostIndonesië zou worden toegevoegd. Er kwam een Vereniging Kolonisatie Nieuw-Guinea tot stand en vóór de soevereiniteitsoverdracht vestigden zich daar ca. vijf-en-veertighonderd Indische Nederlanders. Aangezien evenwel vroegere pogingen tot kolonisatie op Nederlands-Nieuw-Guinea mi.slukt waren, stond het bestuur van de grootste organisatie der Indische Nederlanders : het Indo-Europees Verbond, afwijzend jegens de plannen van de genoemde vereniging; dat bestuur meende dat de Indische Nederlanders er het beste aan deden om in Indonesië te blijven. In die geest sprak het zich op de Rondetafel-conferentie uit, geheel in overeenstemming met de zienswijze van het kabinet-Drees/van Schaik. Dat kabinet zag Nederlands economische toekomst somber in en meende zelfs dat het onvermijdelijk was dat grote aantallen Nederlanders uit Nederland zouden moeten emigreren - hoe kon men in een land dat wellicht verarmd zou raken, tweehonderdduizend Indische Nederlanders opvangen? Zeker, zij bezaten het Nederlandse staatsburgerschap maar er waren onder hen veel armen en onontwikkelden die, zo werd gevreesd, allerlei moeilijkheden zouden veroorzaken in de Nederlandse samenlevmg.

XCHet bestuur van het Indo-Europees Verbond had een wissel op de toekomst getrokken (en was deswege door verscheidene Indische N ederlanders prompt van verraad beschuldigd) - die wissel werd niet gehonoreerd. De Verenigde Staten van Indonesië bestonden nauwelijks twee maanden of de Nederlandse gulden werd van onwaarde verklaard; de Indische Nederlanders (alsook de Nederlanders die in Indonesië waren gebleven) moesten hun guldens omwisselen tegen roepiah's, hetgeen betekende dat het geld waarover zij beschikten, twee-derde van zijn waarde verloor; de waarde van de roepiak werd vervolgens gehalveerd - zij hielden dus maar een zesde over. Vooral voor gepensioneerden was die dubbele devaluatie een ramp. Indonesië had evenwel de verplichting aanvaard om de vroegere pensioenen van het gouvernement desgewenst in Nederland in guldens uit te betalen en hetzelfde konden 12 in Indonesië gevestigde Nederlandse bedrijven met de bedrijfspensioenen doen - voor velen werd het bittere noodzaak om naar Nederland te vertrekken en zich daar te vestigen.

XCDie vestiging nu werd (wij gaven de motieven al weer) door het Hoge Commissariaat zoveel mogelijk tegengegaan, zulks met meer klem naarmate de datum van I januari '52 naderbij kwam. Begin december 'SI richtte Hoge Commissaris Lamping een woord 'van hart tot hart' tot alle

1080 [PDF]
DE INDISCHE NEDERLANDERS DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

nog in Indonesië aanwezige Indische Nederlanders. 1 'Aan de Indische Nederlanders, die nog steeds in twijfel verkeren of zij al dan niet het Indonesische staatsburgerschap zullen aanvaarden, zou ik', deed hij weten, 'op de eerste plaats willen verzekeren dat in het prijsgeven van de Nederlandse nationaliteit voor hen niets laakbaars is gelegen' - de 'verwisseling van nationaliteit' zag hij 'niet anders dan als een logische eonsequentie van de nieuwe rechtsorde in deze gebieden'; bovendien: Indonesië was 'een bevriend land'. Er waren in ' 50 en '5 I in totaal wellicht ca. achtduizend Indische Nederlanders naar Nederlands-Nieuw-Guinea vertrokken - de grote meerderheid die in Indonesië was gebleven, aarzelde. Ca. acht-en-twintigduizend opteerden voor hen en hun kinderen voor het Indonesische staatsburgerschap - de overigen bleven Nederlander. De situatie nu van die overigen werd van jaar tot jaar moeilijker, mede als gevolg van de kennelijke onwil van Nederland om NederlandsNieuw-Guinea aan de Republiek Indonesië over te dragen, en of het dat wilde of niet: N ederland kon Nederlandse staatsburgers niet in Indonesië laten verkommeren. De emigratie kwam in '55 opnieuw op gang: zij omvatte in ' 5 5 en ' 56 (per I april '56 zegde Soekarno de N ederlandsIndonesische Unie op) bijna negentigduizend Indische Nederlanders - wel te verstaan: zij moesten hun overtocht zelfbekostigen (de meesten kregen er voorschotten voor). De opzegging van de Unie betekende nog niet dat het voortbestaan van het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië (vele Indische Nederlanders hadden daar emplooi gevonden) onmogelijk werd gemaakt maar toen in de loop van '57 opnieuw bleek dat er van overdracht van Nederlands-Nieuw-Cuinea geen sprake zou zijn, kwam het tegen het einde van datjaar eerst tot een boycot van alle Nederlanders, de Indische Nederlanders inbegrepen, en vervolgens tot nationalisatie van alle Nederlandse bedrijven. Nu vertrokken ca. veertigduizend Indische Nederlanders. Voor de ca. acht-en-twintigduizend die voor het Indonesische staatsburgerschap hadden geopteerd, werd het bestaan steeds moeilijker: zij werden door velen als vijanden beschouwd; de meesten kregen spijt van de beslissing die zij in '50 en ' 5 I, daartoe aangespoord door de Nederlandse autoriteiten, hadden genomen - vijfen-twintigduizend 'spijtoptanten' werden in '57 en de tien volgende jaren alsnog tot Nederland toegelaten. En toegelaten werden daar ten

1 Tekst in Theo C. Droogh: (1986), p. 97.

1081 [PDF]

slotte, zulks in de jaren '61 en '62, ruim veertienduizend Indische Nederlanders die zich, in het vertrouwen dat het Nederlands zou blijven, van '46 af op Nederlands-Nieuw-Cuinea hadden gevestigd.

XCZo kwamen in totaal in de jaren' 52-'68 bijna honderdzeventigduizend Indische Nederlanders in Nederland aan; daarheen waren in de jaren '46-' 5 I naar schatting ca. zestigduizend vertrokken - een andere schatting is (uiteraard zijn er geen precieze cijfers omdat de statistiek het begrip 'Indische Nederlander' niet kent) dat de Indisch-Nederlandse bevolkingsgroep aan het einde van de jaren '60 ca. een kwart miljoen personen telde.

XCIn de periode van de grootste woningnood had men velen moeten opvangen in pensions welker houders per 'gast' een vast bedrag kregen: de contractpensions. Misschien de enig mogelijke regeling maar geen bevredigende. In vele pensions (het werden er in totaal meer dan 600) gold een bevoogdend regime - ook waren er pensionhouders die hun 'gasten' tekort deden om een zo hoog mogelijk deel van het gecontracteerde bedrag te kunnen opstrijken. Bovendien was voor de meesten deze vorm van gedwongen samenleven, vaak herinnerend aan de kamptijd. kwellend. Eind' 45 behoefde van diegenen die in Nederland aankwamen, maar 15 % in contractpensions te worden opgenomen, maar in '52 en later, toen de grote groepen Indische Nederlanders arriveerden, gold dat voor 80 %. De overheid stelde voor diegenen die niet op korte termijn ergens werk konden vinden, speciale bemiddelaars aan; ook werden omscholingscursussen georganiseerd. Verbetering kwam er pas in de situatie toen grotere aantallen nieuwe woningen werden gebouwd - aan gemeentebesturen werd van' 52 af voorgeschreven dat zij van het jaarlijkse contingent woningwet-woningen 5 % aan Indische Nederlanders ter beschikking moesten stellen. Meer dan dertigduizend gezinnen konden daarvan profiteren en eindelijk de contractpensions verlaten of de inwoning bij familieleden beëindigen. Hun opvang, verbonden aan een uitkeringsregeling voor diegenen die geen eigen inkomsten hadden (wie in een contractpension ondergebracht was en wèl eigen inkomsten had, moest daarvan 60% aan de staat afstaan), kostte de staat tot '66 (er zijn geen latere cijfers) in totaal meer dan f 450 mln - meubelkredieten die terugbetaald moesten worden, werden verleend aan zes-en-twintigduizend van de genoemde twee-en-dertigduizend gezinnen, zulks in totaal tot een bedrag van f 55 mln.

XCDroge cijfers - men moet de mensen achter die cijfers zien: allen ontworteld, plots in een vreemd land terechtgekomen, velen jarenlang in contractpensions gehuisvest, moeizaam worstelend om een plaatsje op

1082 [PDF]
DE INDISCHE NEDERLANDERS

de arbeidsmarkt, vaak verstrikt in bureaucratische regels, steeds bedacht op wat voor hun kinderen het beste leek, gehoorzaamjegens de overheid, bescheiden - en door velen in Nederland jarenlang niet of nauwelijks als Nederlander beschouwd. Menigeen van die Indische Nederlanders kreeg in de jaren' 50 (en wellicht nog enige tijd langer) te horen dat hij 'een koloniale uitzuiger' was geweest - hij werd als een hinderlijke concurrent beschouwd en dat leidde tot uitlatingen als: 'Jullie komen de boel hier opeten', 'onze kinderen willen ook graag een kans hebben' en 'wat moeten we met al die zwartjes hier?'!

XCGewelddadigheden bleven uit - desniettemin keerden velen nog voor hun pensionering (nadien zocht menigeen een verblijfsoord op waar het warmer was) Nederland de rug toe. De grootste groep trok naar de Verenigde Staten; verruiming van de immigratiebepalingen maakte het aan ca. vijf-en-dertigduizend Indische Nederlanders mogelijk zich daar te vestigen. Met dat al bleven toch de meesten in Nederland.

XCZij zijn daar, menen wij, thans in de samenleving geïntegreerd. Ook geldt evenwel dat nog steeds velen (vervolgden en kinderen van vervolgden) lijden onder de gevolgen van de Japanse bezetting.

XCWij maakten al enkele malen melding van het Nieuw-Guinea-conflict, Voordat wij daar een zeer beknopt overzicht van geven, is het nodig dat wij iets schrijven over de interne ontwikkeling van de Republiek Indonesië (wij zullen het begrip 'Verenigde Staten van Indonesië' maar verwaarlozen) in de periode waarin zich dat conflict afspeelde: van '50 tot '62.

XCHaar regering stond na de soevereiniteitsoverdracht voor immense problemen. Het staatsapparaat was zwak - het had de grootste moeite om de eenheidsstaat, welks oprichting, zoals al vermeld, op 17 augustus '50 door Soekarno werd geproclameerd, tot een realiteit te maken. De opheffing van de deelstaten betekende dat machthebbers van de Republiek de plaats van lokale machthebbers overnamen - daar rees verzet tegen. Verzet kwam er ook van orthodox-Islarnietische groeperingen die weigerden zich bij het feit neer te leggen dat de Republiek geen uitgeJ.J. naar de integratie van de gerepatrieerden uit Indonesië in de Nederlandse samenleving (1958), p.

I M. Kriek, P. Ploeger en F. O. Kho:

1083 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

sproken Islamietisch karakter droeg. Op West-Java zette de Daroel Islam beweging haar gewelddadige actie voort en na de uitroeping van de eenheidsstaat kwam het tot een opstand van Daroel Islam-aanhangers op Celebes en tot een vergelijkbare opstand in het streng-gelovige Atjeh. Èn op Java, èn op Celebes, èn in Atjeh duurde in de jaren '50 die fundamentalistische onrust voort.

XCWelk mandaat had de regering eigenlijk? Het Knip dat in '45 Soekarno en Hatta als president resp. vice-president had gekozen, had uit benoemden bestaan die, zeker, persoon voor persoon vertegenwoordigers waren van bepaalde groeperingen, maar hoe groot de aanhang van die groeperingen was, had niemand geweten. Daar waren algemene verkiezingen voor nodig - welnu: de organisatie daarvan in het uitgestrekte eilandenrijk waar het gros van de bevolking nog analfabeet was, vergde een lange voorbereiding. Wellicht was van nog meer belang dat de meeste in het Knip vertegenwoordigde partij en de vuurproef der verkiezingen wilden uitstellen, ook omdat zij vreesden dat velen op de communisten zouden stemmen. Pas in '53 werd besloten dat men in '55 naar de stembus kon gaan. De uitslag toonde aan dat er sprake was geweest van reële vrijheid. Niet minder dan 48 partijen hadden aan de verkiezingen deelgenomen en daarvan kregen er 28 een vertegenwoordiging in het parlement. Wel bleek de partij met welke Soekarno zich had geassocieerd: de Partai Nasional Indonesia, de grootste (zij kreeg 8,4 miljoen van alle stemmen) maar bijna de helft van alle stemmen werd uitgebracht op twee orthodoxIslamietische groeperingen: de 'moderne'Masjoemi (bijna 8 miljoen stemmen) en de 'ouderwetse'Nahdat'al Oelama (6,2 miljoen). Ook de PKI bleek, de Madioen-opstand ten spijt, een sterke aanhang te hebben: 6 miljoen stemmen.

XCTegen de achtergrond van de verdeeldheid in de Republiek, ja van haar politieke fragmentatie, had Soekarno in de periode die aan de verkiezingen voorafging, getracht een zeker prestige op te bouwen als internationale figuur: hij had in ' 55 in Bandoeng de eerste conferentie belegd van de Z.g.Derde Wereld-landen.' Droegen die verkiezingen nu bij tot de stabiliteit van de Republiek? Geenszins. Op Sumatra en op Celebes kwam het tot nieuwe opstanden, gevaarlijker nog dan de voorafgaande - zij versterkten Soekarno's overtuiging dat Indonesië niet rijp was voor een parlementaire demoeratie en dat hij, zoals hij ook in dehem, tot ergernis van vele Nederlanders, een eredoctoraat was verleend) en aan Washington en vervolgens ook nog aan de Sowjet-Unie

1 In '56 bracht hij bezoeken aan de Bondsrepubliek Duitsland, aan West-Berlijn (waar

1084 [PDF]
INDONESIË'S BINNENLANDSE ONTWIKKELING

jaren van de grote worsteling met Nederland enkele malen had gedaan, met beslistheid het roer van de jonge staat in eigen handen moest nemen. De verering die hem was toegevloeid, had de autocratische elementen in zijn aard versterkt - zo eigenmachtig ging hij optreden dat Hatta het niet met zijn overtuiging in overeenstemming kon brengen om in functie te blijven: in december '56 legde hij het ambt van vice-president neer. Soekarno zette nu door: hij kondigde voor geheel Indonesië de staat van oorlog en beleg af (hetgeen betekende dat er een einde kwam aan alle vrije politieke actie), vormde in maart '57, geheel buiten de pas gekozen volksvertegenwoordiging om, een presidentieel kabinet en maakte bekend dat niet een parlementaire maar een 'geleide democratie' zou worden opgebouwd, anders gezegd: een autoritair staatsbestel.

XCWerd het nu dan rustig? Neen. In '58 scheidden de Minahassa en grote delen van Sumatra zich van de Republiek af - die afscheidingen konden slechts door het leger ongedaan worden gemaakt. Dit betekende dat de machtspositie van het leger opnieuw sterker werd; meer en meer ontwikkelde het zich tot een staat in de staat. Soekarno's demagogie was een samenbindend element maar vroeg men zich af welke factor in de samenleving reëel de centrifugale krachten de kop indrukte, dan was daar maar één antwoord op: het leger. Tegen dat leger nu ging Soekarno meer en meer steun zoeken bij de communisten. Het in' 55 gekozen parlement ontbond hij in juli' 59, het vervangend door een schijn-parlement waarvan hij alle leden had benoemd. Daar werd tegen geprotesteerd, vooral door de Masjoemi en de (kleine) Partai Sosialis Indonesia - beide partijen werden in augustus '60 verboden.

XCNederlanders die aan deze ontwikkelingen de maatstaf aanlegden van hun eigen democratische normen, gingen (dat was onvermijdelijk) in Soekarno meer en meer een dictator zien - een man bovendien die, doordat hij aan de zich uitbreidende invloed van de Partai Komunis Indonesia geen paal en perk stelde, een onzekere, wellicht onbetrouwbare factor was geworden in het grote conflict tussen de Westerse en de communistische mogendheden, waarin Nederland als Navo-partner duidelijk partij had gekozen. Het een zowel als het ander wekte bij de kabinetten die in de jaren' 50-'62 Nederland bestuurden', grote weer

1 Tot maart' 5 I het kabinet-Dreesjvan Schaik, tot september' 52 het eerste kabinet Drees, tot oktober' 56 het tweede kabinet-Drees, tot december' 58 het derde kabinet Drees, tot mei '59 het tweede kabinet-Beel en van mei '59 af het kabinet-de Quay - het tweede kabinet-Beel was na de bevrijding het eerste waarin de Partij van de Arbeid niet was vertegenwoordigd.

1085 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

standen om Nederlands-Nieuw-Guinea af te staan - op zichzelf was dat al moeilijk maar het was dubbel moeilijk om opnieuwaan Soekarno een overwinning te gunnen.

XCZou Nederland niet verstandiger hebben gehandeld door NederlandsNieuw-Guinea onder de soevereiniteitsoverdracht te laten vallen?

XCDat was in de maanden waarin de tegengestelde beslissing viel, de opinie van velen. Van Mook, geen landvoogd meer, waarschuwde injuli '49 het kabinet-Dreesfvan Schaik dat het, zich aan Nederlands-NieuwGuinea vastklampend, de goodwill welke Nederland door de soevereiniteitsoverdracht zou verwerven, goeddeels zou verspelen; in Batavia zei admiraal Pinke, toen hij van het kabinetsvoornemen vernam: 'Waarom willen ze in Den Haag ons toch zo 'n blok graniet met mangrovemoerassen langs de kust als een molensteen om de hals hangen?'", en toen op 2 november '49 in Den Haag de laatste plenaire vergadering van de Rondetafel-conferentie werd gehouden (twee dagen eerder was beslist dat Nederlands-Nieuw-Guinea nog een jaar lang onder Nederlands gezag zou staan en dat in dat jaar Nederland en Indonesië het eens moesten zien te worden over de definitieve status van dat gebied), zei een van de leden van de delegatie van de Republiek tegen een van de leden van de Nederlandse delegatie: 'Vier jaar lang zijn uw land en het mijne door een brede en diepe afgrond gescheiden geweest. Op deze conferentie hebben we er met veel moeite een brug over geslagen, maar nu is aan het slot een lading dynamiet onder die brug geplaatst die haar heel wel kan vernielen."

XCWij deden reeds uitkomen dat het kabinet zich tegen de overdracht van Nederlands-Nieuw-Guinea verzette omdat het in de Tweede maar vooral in de Eerste Kamer zoveel mogelijk VVD'ers en CHU'ers achter zich moest krijgen. Daarmee is niet alles gezegd: het kabinet zag in die tijd Nederlands-Nieuw-Guinea als een gebied waar zich grote aantallen Indische Nederlanders maar ook emigranten uit Nederland zouden kunnen vestigen. Het dacht er dan ook in de loop van' 50 geen moment aanJ.

1 Brief, 22 nov. 1984, van P. Koets. 2 T. B. Simatupang: p. 181.

1086 [PDF]
DE NIEUW-GUINEA-ZAAK

om aan het einde van dat jaar Nederlands-Nieuw-Guinea aan Indonesië over te dragen - integendeel: de eerste ontwikkelingsplannen werden opgesteld, er werden een Nederlandse munt en Nederlandse postzegels ingevoerd, alle met de beeldenaar van koningin Juliana, en het militaire en het bestuursapparaat werden versterkt. 'Daarmee', zo constateerde in '84 P. B. R. de Geus in zijn studie De Nieuw-Guinea-kwestie. Aspecten van buitenlands beleid en militaire macht,'was Nederland de eerste om het Unie-verdrag te schenden, zo al niet naar de letter dan toch naar de geest." Drees deed, zoals vermeld, in de zomer van '50 een beroep op Hatta om geen geweld te gebruiken tegen de Republiek der Zuid-Molukken - toen toch geweld gebruikt werd, versterkte dat het kabinet in zijn opinie dat van overdracht van Nederlands-Nieuw-Guinea omstreeks het einde van dat jaar geen sprake mocht zijn. De onderhandelingen met Indonesië leverden niets op. Nadien kon Indonesië vooreerst weinig meer doen dan zich via de United Nations Commissionfor Indonesia en rechtstreeks te beklagen bij de Verenigde Naties: jaar na jaar trachtte het te bereiken dat de Algemene Vergadering Nederlands beleid zou afkeuren met een meerderheid die de VN zou machtigen tot het nemen van maatregelen: een meerderheid van twee-derde. Deze werd nimmer gehaald.

XCVan de kolonisatie van Nederlands-Nieuw-Guinea kwam, zoals deskundigen voorspeld hadden, niets terecht. Er vestigden zich, de eerder aangekomenen meegeteld, ca. dertienduizend Indische Nederlanders. De ruim tweehonderd NSB'ers die in '47 en '48 uit Nederland naar Nederlands-Nieuw-Guinea waren overgebracht, werden begin '50 teruggevoerd met het oog op de verwachte komst van grote aantallen Nederlandse immigranten die aan hun aanwezigheid aanstoot konden nemen, maar die immigranten bleven uit. Het Nederlandse bedrijfsleven toonde geen spoor van belangstelling - integendeel: velen in die kringen voorzagen dat Nederland door de overdracht van Nederlands-Nieuw-Guinea te weigeren de f 4 of f 5 miljard welke ca. 400 Nederlandse ondernemingen in de Indische archipel hadden belegd (beleggingen die aanzienlijke winsten bleven opleveren welke uit Indonesië overgemaakt werden), op het spel zou zetten. Dat voorzag ook Stikker; hij was het die, heel voorzichtig overigens, eind' 50 het denkbeeld opperde dat de soevereiniteit over Nederlands-Nieuw-Guinea wellicht aan de Nederlands-Indonesische Unie kon worden overgedragen - er rees een storm van protesten in de rijen van de VVD'ers. Toen korte tijd later van der Goes van

XCI P. B. R de Geus: De Nieuur-Cuinea-leuiestie,

1087 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

Naters, voorzitter van de Tweede Kamer-fractie van de Partij van de Arbeid, betoogde dat voor Nederland de samenwerking met Indonesië belangrijker was dan de soevereiniteit over Nederlands-Nieuw-Guinea, werd dat zozeer als een aanval beschouwd op het beleid van het kabinet, dat hij zijn functie ter beschikking moest stellen - Burger volgde hem als tijdelijk fractievoorzitter op.' Zo groef Nederland zich steeds dieper in een op den duur onhoudbare stelling in; het deed dit van september , 52 af met de volle overtuiging van Luns, die toen als minister zonder portefeuille (maar belast met de behartiging der Indonesische aangelegenheden) een plaats had gekregen in het tweede kabinet-Drees; dat was geschied op aandrang van Romme die Luns had leren kennen als een figuur die het regeringsbeleid dat tot de soevereiniteitsoverdracht had geleid, had afgewezen - hij zou er, meende Romme, zorg voor dragen dat Nederlands-Nieuw-Guinea bleefwat het in '52 was: Nederlands.

XCDit beleid had de instemming van het veruit grootste deel van de pers en de publieke opinie alsook van de Staten-Generaalnu tevens van de PvdA'ers de Kadt en Goedhart die in de jaren '46-'49 tot de felste linkse critici van de regering hadden behoord. In hun visie was maar één factor van belang: of men voor of tegen het communisme was. Welnu: Sockarrio gedoogde dat de PKI zich gestadig uitbreidde dus was hij onbetrouwbaar, dus mocht er geen sprake zijn van overdracht van Nederlands-Nieuw-Guinea aan hèm; het gebied kon veeleer een steunpunt worden voor de Amerikaanse macht.

XCEen nieuwe anti-Soekarno-impuls kreeg de Nederlandse samenleving, toen eind '53 in Indonesië ca. twintig Nederlanders werden gearresteerd en beschuldigd van complotteren tegen de Republiek. Zij werden in de gevangenis slecht behandeld - berichten daaromtent wekten in Nederland grote verontwaardiging."

XCGroot was zij eveneens, toen Soekarno op 17 augustus' 54 (die datum koos hij steeds uit om zijn belangrijkste besluiten op een massa-bijeenkomst te Djakarta bekend te maken) zei dat Indonesië de Unie met Nederland zou opzeggen. Hij legde een daartoe strekkend wetsontwerp aan de bij de soevereiniteitsoverdracht gevormde voorlopige volksvertegenwoordiging voor; daaruit bleek overigens dat hij de met Nederland

I Na Burger werd Donker fractievoorzitter maar diens plaats werd in september '52, toen Donker minister van justitie werd, weer door Burger ingenomen. 2 Slechts tegen vier werd een proces aangespannen. Toen tijdens het eerste daarvan een van die Nederlanders (hij was een tijdlang waarnemend directeur van de geweest) stierf, werd in Nederland heftig geprotesteerd.

1088 [PDF]
DE NIEUW-GUINEA-ZAAK

getroffen financiële en economische regelingen wilde handhaven - regelingen die voor Indonesië van groot belang waren: het land kreeg 70 % van zijn deviezen uit de handelstransacties van Nederlandse ondernemingen. Op grond evenwel van dit voor Nederland gunstige element werd Soekarno's wetsontwerp door de voorlopige volksvertegenwoordiging verworpen; de weerzin jegens Nederland was zo groot geworden dat velen de bestendiging van Nederlands economische machtspositie afwezen.

XCEr volgden onderhandelingen met Nederland over de opzegging van het Unie-verdrag. Hoewel het nieuwe parlement van Indonesië (dat hetwelk gekozen was) inmiddels wetsvoorstellen had aangenomen die de vrije overdracht van de winsten der Nederlandse ondernemingen waarborgden en voorts o.m. bepaalden dat Nederlandse ondernemingen alleen genationaliseerd mochten worden als dat de instemming had van de eigenaren, leverden die onderhandelingen niets op: Nederland wenste dat er voor alle hangende en toekomstige geschillen een internationale arbitrage-regeling kwam (dan zou de mogelijkheid blijven bestaan dat Nederlands-Nieuw-Guinea niet aan Indonesië zou worden toegewezen) en Soekarno en de zijnen (die koste wat kost Nederlands-Nieuw-Guinea wilden verwerven) wezen elke arbitrage af, betogend dat deze strijdig zou zijn met Indonesië's soevereiniteit.

XCNa de mislukking van de onderhandelingen zegde Indonesië per I april' 56 de Unie eenzijdig op - de financiële en economische overeenkomsten bleven evenwel van kracht, behoudens dan dat Indonesië het aflossen van de overgenomen staatsschuld en het betalen van rente daarover staakte, voorzover die bedragen voor de Nederlandse schatkist bestemd waren.

XCToen nu in' 57 bleek dat Indonesië voor zijn standpunt met betrekking tot Nederlands-Nieuw-Guinea wederom geen twee-derde meerderheid in de Algemene Vergadering van de VN had verworven, kwam het tot nieuwe anti-Nederlandse maatregelen: er werd in november een antiNederlandse boycot-week georganiseerd en een maand later begonnen Indonesische arbeiders, daartoe aangespoord door de PKI en haar vakcentrale, alle Nederlandse ondernemingen te bezetten. De PKI en haar vakcentrale maakten bekend dat die ondernemingen voortaan door hun arbeiders zouden worden geleid. Onmiddellijk greep het leger in: het maakte een einde aan die controle door arbeiders en nam de betrokken ondernemingen zelf over, daarmee een stap verder zettend op de weg waarop het, zoals eerder uitgedrukt, een staat in de staat zou worden.

XC

1089 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

animositeit tegen Indonesië alleen maar toenemen.

XCIn '56 was de Grondwet in die zin gewijzigd dat Nederlands-NieuwGuinea officieel deel van het koninkrijk was geworden, welnu: dat deel moest verder ontwikkeld en vooralook beter verdedigd worden. Het kabinet-de Quay zei in '59 in zijn regeringsverklaring dat voor die ontwikkeling meer gelden ter beschikking zouden worden gesteld en dat het beleid er op zou worden gericht om Nieuw-Guinea (goeddeels ontoegankelijk, bewoond door misschien zevenhonderdduizend Papoea's, van wie ca. zestienduizend bij de overheid, bij de krijgsmacht of in het bedrijfsleven emplooi hadden gevonden en de overigen goeddeels nog in het Stenen Tijdperk leefden) binnen tien jaar autonomie te verlenen; de eerste stap daartoe zou de vorming van een Nieuw-Guinearaad zijn, welke raad acht-en-twintig leden zou tellen (onder dezen vijf Nederlanders), die allen gekozen moesten worden. De verkiezingen waren van twijfelachtige waarde! - de raad kwam in april '61 voor het eerst bijeen. Nederland had de leden van de South Pacific Commission van de Verenigde Naties: Australië, Nieuw-Zeeland, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Verenigde Staten, uitgenodigd naar die eerste bijeenkomst waarnemers te sturen, maar tot grote verontwaardiging van het kabinet-de Quay bleven de Amerikanen er weg.

XCSoekarno had inmiddels op 17 augustus '60 in een met ovaties begroete toespraak verklaard dat Indonesië de diplomatieke betrekkingen met Nederland verbrak. Er dreigde oorlog. Indonesië ging er zich op voorbereiden: het kreeg niet alleen van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Italië, maar vooralook van de Sowjet-Unie grote hoeveelheden moderne wapens geleverd, o.m. Russische lange afstand-bommenwerpers en Russische onderzeeboten - ook arriveerden aanzienlijke aantallen Russische officieren om de Indonesische militairen te scholen.

XCNederland van zijn kant zond versterkingen naar Nederlands-Nieuw10 9

I De Geus, toen als marine-officier bij Manokwari geplaatst, kon gadeslaan hoe het daar toeging. De er wonende Papoea-stammen, semi-nomaden, geleid door de ge broeders Lodewijk en Barend Mandatjan, stemden als één man op de eigenaar van een landbouwbedrijf, zekere Gosewisch. 'Ik heb', schreef de Geus, 'kunnen aanschou wen hoe dat ging. Omdat de bevolking ... analfabeet was, werd gestemd door middel van de waarbij de naam van de uitverkoren kandidaat moest worden genoemd in het oor van de de stemmen opnemende ambtenaren. Die resideerden in half-open gebouwtjes Voor de toegang stonden vrienden van Gosewisch om te controleren of de door Mandatjan opgetrommelde oerwoudbewoners die moeilijke naam Gosewisch wel konden uitspreken, en dáárbij werd gefluisterd.' (P. B. R. de Geus: p. 232).

1090 [PDF]
DE NIEUW-GUINEA-ZAAK

Guinea, voordien alleen verdedigd door enkele marine-eenheden en door mariniers: er werd ca. vierduizend man van de Koninklijke Landmacht gelegerd, de marine werd tot bijna vijfduizend man uitgebreid en er kwamen straaljagers met bijna zevenhonderd man van de Koninklijke Luchtmacht. De grootste basis van deze strijdmacht bevond zich (zie kaart III op de pag.'s 768-769) op het eiland Biak, vlak benoorden NederlandsNieuw-Guinea.

XCUiteraard zou Nederland dat verre gebied slechts blijvend kunnen verdedigen, wanneer zulks de instemming had van de Verenigde Staten. Dat leek onder Eisenhower, president van januari' 53 tot januari '61, het geval te zijn, althans: diens Secretary of State, John Foster Dulles, gaf in ,58 aan Luns de persoonlijke verzekering (maar wat was deze waard?) dat Amerika niet zou dulden dat Indonesië Nederlands-Nieuw-Guinea aanviel. Eisenhowers opvolger evenwel, John F. Kennedy, president sinds januari '61, dacht er anders over - Luns kreeg van deze geen enkele toezegging dat hij bereid was Nederland bij te staan, als het op Nederlands-Nieuw-Guinea tot een Indonesische invasie kwam. Trouwens, militaire voorbesprekingen voor het geval er rond Nederlands-NieuwGuinea oorlog zou uitbreken, waren niet alleen door Amerika maar ook door Groot-Brittannië en Australië geweigerd.

XCOpnieuw voerde Nederland een beleid waarbij het internationaal geïsoleerd kwam te staan.

XCHet doel dat het kabinet-de Quay in navolging van het tweede en derde kabinet-Drees en het tweede kabinet-Beel beweerde na te streven, zulks als regel bij monde van Luns, minister van buitenlandse zaken sinds de vorming van het derde kabinet-Drees, was niet langer het behoud van Nederlands-Nieuw-Guinea als kolonisatiegebied - dat doel had een hooggestemder en de publieke opinie bij uitstek aansprekende klank gekregen: het ging nu om het zelfbeschikkingsrecht der Papoea's. Velen waren er van overtuigd dat van dat zelfbeschikkingsrecht niets terecht zou komen, als Nieuw-Guinea aan Soekarno zou worden overgedragen.'

XCDeze laatste besloot eind '61 om door te zetten. Onder commando van Soeharto werd een grote staf gevormd om het plan uit te werken voor een gedurfde aanval op het centrum van de Nederlandse verdedi10 9

I In' 58 bleek bij een onderzoek van de publieke opinie dat slechts 2 % der onder vraagden er voorstander van was dat Nederlands-Nieuw-Guinea spoedig aan Indo nesië zou worden overgedragen - 56 % meende dat Nederland Nieuw-Guinea moest behouden totdat de Papoea's tot zelfbestuur in staat waren.

1091 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

ging: Biak.' In de eerste maanden van '62 werd beoosten Celebes een invasievloot geconcentreerd met ca. vier-en-twintigduizend man gevechtstroepen (onder wie ruim vierduizend mariniers met landingsvaartuigen en amfibische tanks) en ca. zevenduizend man parachutisten - de nog steeds door Russen bemande onderzeeboten zouden ook in actie komen. Tenzij Nederland toegaf, zou het oorlog worden. Oorlog om Nederlands-Nieuw-Guinea? Hoe kon die ooit gewonnen worden? Menigeen kwam tot bezinning. Die oorlog ging in elk geval de fracties van de ARP in de Tweede en Eerste Kamer te ver: beide stelden zich op het standpunt dat Nederland zich bereid moest verklaren tot nieuwoverleg met Indonesië, zonder dat vooraf enige voorwaarde was gesteld. Burger daarentegen wilde aan één voorwaarde vasthouden: Indonesië diende eerst het zelfbeschikkingsrecht der Papoea's te erkennen. De Nederlandse Hervormde Kerk en het Episcopaat drongen op matiging aan. Zou dit alles succes hebben gehad, als Romme nog de politieke leider was van de sterkste regeringspartij, de KVP? Wij weten het niet. Romme evenwel had begin '6r om gezondheidsredenen zijn Kamerlidmaatschap moeten neerleggen. Hoe dat zij, een groeiend aantal ministers van het kabinet-de Quay, constaterend dat bij het Nederlandse volk geen bereidheid bestond om voor het behoud van Nieuw-Guinea reële offers te brengen, ging beseffen dat er voor Nederland weinig anders restte dan zich (precies zoals het in '49 had moeten doen) terug te trekken uit het wespennest waarin het zich had gestoken.

XCIn maart '62 ving in de buurt van Washington geheim overleg aan tussen een Nederlandse (weer door van Roijen geleide) delegatie en een Indonesische, zulks in aanwezigheid van een Amerikaanse diplomaat, Ellsworth P. Bunker. Formeel trad deze op namens de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, de Birmaan U Thant, maar in werkelijkheid was hij de vertegenwoordiger van de Amerikaanse regering. Keer op keer dreigde het overleg te mislukken, vooral doordat telkens weer kleine groepjes Indonesische parachutisten op Nederlands-Nieuw-Guinea bij bewoonde plaatsen werden afgeworpen - speldeprikken die evenwel bij Luns en anderen in Nederland heftige emotionele reacties wekten. Die bleven Kennedy niet onbekend. Begin aprilontving de Quay van deze een brief' waarin de omineuze zin voorkwam: 'This would be a war inr09

1 Dat de Indonesische aanval zich op Biak zou richten, is door de Nederlandse militaire leiding niet voorzien: zij dacht dat de Indonesische strijdkrachten op de zuidkust van Nieuw-Guinea zouden landen. 2 Tekst van de brief d.d. 2 april 1962 in de Beus: p. 408.

1092 [PDF]
DE NIEUW-GUINEA-ZAAK

which neither the Netherlands nor the West could win in any real sense' die oorlog zou immers Indonesië in de armen van de Sowjet-Unie drijven. Anders gezegd: zou Nederland het op oorlog laten aankomen, dan had het van Amerika geen steun te verwachten - de enige toezegging welke Kennedy deed, was dat de Amerikaanse vloot eventueel zou helpen bij de evacuatie van de Nederlanders.

XCHet akkoord dat tenslotte op het laatste moment werd ondertekend: 15 augustus '62 (Soekarno was voornemens, twee dagen later bekend te maken dat de oorlog met Nederland was begonnen), spaarde enkele Nederlandse gevoeligheden: de soevereiniteit over Nederlands-NieuwGuinea zou niet onmiddellijk aan Indonesië worden overgedragen maar eerst aan de Verenigde Naties die het gebied op I mei '63 zouden overdragen aan Indonesië, en de Papoea's (een delegatie van de NieuwGuinea-raad had zich in Den Haag tegen het akkoord uitgesproken) zouden het zelfbeschikkingsrecht krijgen - zij zouden zich uiterlijk in '69 mogen uitspreken over de status van hun gebied.

XCHet Nederlandse bestuur eindigde op loktober '62 en ook de overdracht aan Indonesië vond op de afgesproken datum plaats.

XCNadien kwam van het zelfbeschikkingsrecht der Papoea's niets terecht: Soekarno en na hem Soeharto wensten Nieuw-Guinea zo spoedig mogelijk een Indonesisch karakter te geven en bij de z.g. volksstemming die in '69 plaatsvond, werden slechts de stemmen van gehoorzame volkshoofden geteld, die zich allen voor het opgaan in de Republiek uitspraken.

XCNederland had voor de Papoea's niets bereikt en zichzelf alleen maar schade berokkend: bestuursambtenaren en militairen hadden zich vergeefs ingespannen, de bijna dertienjaar bestuur over Nederlands-NieuwGuinea hadden de schatkist ca. f 900 mln gekost, waar niets tegenover stond, en de in Indië geïnvesteerde miljarden waren verloren gegaan.

Slot

XC

XCEr is, menen Wlj, 111 de Nederlandse naoorlogse geschiedenis geen vraagstuk geweest dat tot een zo diepe en langdurige verdeeldheid heeft geleid als dat van het beleid dat jegens de Republiek Indonesië moest worden gevoerd - niet ten onrechte werd die verdeeldheid in de maanden van het debat pro en contra de overeenkomst van Linggadjati met 'een godsdienstoorlog' vergeleken. Meer dan vier jaar lang is er sprake geweest van een worsteling met de Republiek die, hoeveel aandacht in 10

1093 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

die tijd ook werd geschonken aan nieuws over de wederopbouw, de zuivering en de bijzondere rechtspleging, toch in veler denken centraal stond.

XCWij hebben, dat willen wij met nadruk onderstrepen, die worsteling slechts in hoofdlijnen geschetst - tientallen documenten hebben wij geciteerd maar er zijn er duizenden uitgegeven die wij niet geciteerd hebben en er zijn er tien-, zo niet honderdduizenden die niet eens in druk zijn verschenen. Grote beperkingen hebben wij ons voorts moeten opleggen bij het noemen van namen. In ons relaas heeft het beleid van de regering en van het Nederlands-Indische gouvernement centraal gestaan en de lezer is daarin dan ook het meest de namen van diegenen tegengekomen die in Den Haag en Batavia dat beleid bepaalden. Hij dient evenwel te beseffen dat elk hunner vaak dagelijks talloze stukken doorwerkte welke op de worsteling met de Republiek betrekking hadden, en overleg pleegde met personen die die stukken toelichtten of op wier oordeel hij prijs stelde - personen die ongenoemd, stukken die onvermeld zijn gebleven. Geschiedschrijving is steeds een beknopte samenvatting van een oneindig gecompliceerde werkelijkheid.

XCWij achten het overbodig om in deze slotparagraaf nog eens de hoofdmomenten van de worsteling met de Republiek aan te geven maar willen ons beperken tot het belichten van enkele aspecten die naar ons oordeel bijzondere aandacht verdienen.

XCWaar ging die worsteling om?

XCZij ging om de toekomst van Indonesië. Wij hebben dit hoofdstuk evenwel niet de titel gegeven 'De worsteling met Indonesië', omdat er, zoals bleek, in de verdeelde Indonesische samenleving krachten en groeperingen waren die Of geen bezwaar hadden tegen de bestendiging van Nederlands soevereiniteit èf bereid waren, voortzetting van een andere vorm van Nederlands oppertoezicht te aanvaarden - niet Indonesië was Nederlands tegenstander maar de door Soekarno en Hatta uitgeroepen Republiek. Die Republiek begeerde van meet af aan slechts één ding: de onafhankelijkheid. Soekarno en Hatta hebben dat doel geen moment uit het oog verloren, ook niet wanneer zij, zoals bij het akkoord van Linggadjati en bij de 'Renville'-overeenkomst het geval was, belangrijke tactische concessies deden. Natuurlijk kan niemand met zekerheid voorspellen wat er zou zijn geschied, als Nederland het 'naakte' Linggadjati zou hebben aanvaard en als de Nederlands-Indonesische Unie die eind '49 onder de hypotheek van de Eerste en de Tweede Politionele Actie ontstond, in de loop van '47 zonder strijd tot stand zou zijn gekomen - wanneer men evenwel ziet dat Soekarno en Hatta ook na die twee 10

1094 [PDF]
WAAR GING DIE WORSTELING OM?

acties bereid waren, Nederlands financiële en economische belangen in de Indische archipel te waarborgen, dan is er alle reden om te veronderstellen dat zij, uitgaande van het 'naakte' Linggadjati, dezelfde waarborgen zouden hebben gegeven. De Nederlands-Indonesische Unie zou dan ruim twee jaar eerder zijn gevormd en zonder de bitterheid die over en weer uit de twee Politionele Acties en vooral uit de voortgezette guerrilla was voortgevloeid.

XCEen heel andere zaak is of men die Nederlands-Indonesische Unie ooit als een levensvatbare constructie mocht zien. Misschien ja, wanneer zij niet méér zou zijn dan de in geen enkelopzicht knellende band zoals die bijvoorbeeld in het Britse Gemenebest tot stand kwam tussen GrootBrittannië enerzijds en India, Pakistan en Ceylon anderzijds, maar pertinent neen indien zij (en dát werd door het kabinet-Beel begeerd alsook door de Tweede Kamer die de motie-Romme/van der Goes van Naters aannam) in de vorm van de 'zware' Unie zou neerkomen op de bestendiging van Nederlands invloed ook op staatkundig gebied. Daarvoor lagen, afgezien nog van het feit dat die 'zware' Unie voor de Republiek onaanvaardbaar was, de belangen van Nederland en die van Indonesië te ver uit elkaar. Nederland was een relatief kleine, modern ontwikkelde Europese mogendheid met in die tijd nog geen tien miljoen inwoners - Indonesië een Aziatische mogendheid-in-wording, goeddeels onontwikkeld en met tegen de tachtig miljoen inwoners. Men zou kunnen zeggen dat tussen die twee partners wellicht een bestendige losse relatie mogelijk zou zijn geweest maar geen huwelijk. Dáár draaide de zaak om: Nederland moest Indonesië, gerepresenteerd door de Republiek, zijn vrijheid geven en de Nederlands-Indonesische Unie mocht aan die vrijheid geen afbreuk doen.

XCNederland heeft de worsteling met de Republiek verloren. Ziet menhet latere perspeetlef uit op die worsteling terug, dan zal, nemen wij aan, het algemene oordeel luiden dat Nederland verstandig zou hebben gehandeld, als het in een vroeg stadium de Britse en de Amerikaanse beleidslijn zou hebben gevolgd en overeenstemming zou hebben nagestreefd met Soekarno en de zijnen.

XCWaarom is dit nagelaten?

XCHet is, afgezien nog van de weerzin die tegen de persoon van Soekarno bestond, nagelaten omdat de meesten die tot de leidende kaders behoor10

1095 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

den, zich een toekomst zonder Indië niet konden voorstellen. Die kaders verwachtten, ten eerste, dat Nederland dankzij een vaste band met Indië als middelgrote mogendheid een rol van betekenis in de wereld zou spelen (Romme sprak van 'een imperium' en Jonkman zei in juni '46 in de eerste bespreking met de afdelingschefs van zijn departement: 'Nederland moet een wereldrijk blijven'); zij waren, ten tweede, bevreesd dat zich in Nederland na en door 'het verlies van Indië' een ontzaglijke verarming zou gaan voordoen (wij zouden dan, aldus Schermerhorn in oktober '47, 'niet meer dan een droge boterham overhouden'); dan leefde, ten derde, bij een deel van die kaders de wens om de in 1901 aangevangen, geleidelijke, door Nederland gecontroleerde ontvoogding van Indië te voltooien en, ten vierde, zagen met name in '45 en '46 de kerken het als hun opdracht om de kerstening van Indië te bevorderen.

XCEr was nog een vijfde, als het ware negatieve factor: Nederland werd door de uitroeping van de Republiek Indonesië in de herfst van '45 niet alleen met een niet voorziene situatie geconfronteerd maar ook met een waarin het, in tegenstelling tot Groot-Brittannië, geen enkele ervaring had. 'Dekolonisatie in enigerlei vorm is', zo betoogde Bank in '85,

XC'een vrijwel permanent verschijnsel geweest in wat toen heette 'het Britse rijk'. In de paar eeuwen van zijn bestaan werd er altijd wel ergens de roep om home rule of self-government gehoord, in Noord-Amerika of Ierland, in Zuid-Afrika of Zuid-Azië. Dat leidde tot grote vindingrijkheid in het kiezen van beheers- en bestuursvormen en dat werd nog meer bevorderd door de constitutioriele souplesse van het Verenigd Koninkrijk."

XCN ederland had die ervaring niet - bovendien betekende Indië politiek, economisch en psychologisch veel meer voor Nederland dan zelfs BritsIndië voor Engeland.

XCStelt men nu dat het Nederlandse schip van staat, hoe verklaarbaar en begrijpelijk ook, toch een verkeerde koers gevaren heeft, dan dient onderstreept te worden dat die koers niet is uitgezet door het eerste kabinet-Beel of door het kabinet-Drees/van Schaik maar door het kabinet-Schermerhorn. Het is dit kabinet geweest dat in oktober '45 van Maak verbood met Soekarno te praten, dat in november '45 besloot sterke militaire krachten naar Indië te zenden en dat in februari '46 wèl in beginsel Indonesië's recht op zelfbeschikking erkende maar de verwezenlijking daarvan op de lange baan schoof.

XC, Bank in 1940-1945. Onverwerkt verleden],

1096 [PDF]
HET NEDERLANDSE BELEID

XCDie koers is tot de aanvaarding van de van Roijen/Roerri-overeenkomst, tot begin mei '49 dus, aangehouden.

XCWaar ligt de verantwoordelijkheid daarvoor? Ze ligt bij de genoemde kabinetten alsmede bij de Voorlopige en bij de (weer gekozen) 'normale' Staten-Generaal - zij ligt óók bij de redacteuren van de dagbladen en periodieken, van wie de meesten zich in het regeringsbeleid konden vinden. Er is van dat alles een anti-Republieken vooralook een anti-Soekarno-impuls uitgegaan die lang heeft nagewerkt. Opmerkelijk achten wij het dat de Tweede Politionele Actie bij de publieke opinie meer steun vond dan de Eerste, dat voorts, toen regering en StatenGeneraal tot het inzicht waren gekomen, dat het roer moest worden gewend, die wijziging van koers door een meerderheid van de publieke opinie werd afgewezen en dat tenslotte de kracht van de linkse oppositie in het verloop van de worsteling met de Republiek niet toe- maar afgenomen is. Gestaakt is er slechts in september '46, toen een deel van de Zeven december-divisie zich moest inschepen, en de Eerste Politionele Actie heeft binnen de Partij van de Arbeid grotere weerstanden ontmoet dan de Tweede.

XCDat Nederland de worsteling heeft moeten opgeven en heeft moeten aanvaarden dat niet zijn doelstelling: het uitschakelen van de overheersende invloed van de Republiek en het behoud van een ruime mate van feitelijke Nederlandse invloed, werd verwezenlijkt maar de doelstelling van de Republiek: een onafhankelijk, door de Republiek gedomineerd Indonesië, heeft niet aan het Nederlandse volk gelegen dat tot het einde toe achter 'onze jongens in Indië' stond - het heeft gelegen aan de kracht van de Republiek en aan de internationale constellatie. Wij stellen uitdrukkelijk die eerste factor voorop. Hij was het die tot de twee Politionele Acties leidde en het waren die twee acties die, de Tweede nog meer dan de Eerste, Nederland internationaal in een isolement dreven dat, gegeven zijn afhankelijkheid vooral van de Verenigde Staten, niet kon worden volgehouden.

XCVan directe verantwoordelijkheid van de publieke opinie voor die twee Politionele Acties kan men niet spreken: zij werd door beide verrast. Die verantwoordelijkheid ligt voor de Eerste primair bij het kabinet-Beel, voor de Tweede bij het kabinet-Drees/van Schaik. Het kabinet-Beel 10

1097 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

bestond vrijwel geheel en het kabinet-Dreesjvan Schaik bestond in overwegende mate uit vertegenwoordigers van de Katholieke Volkspartij en van de Partij van de Arbeid. De rol van de voormannen van beide partij en verdient dan ook nadere aandacht.

XCRomme, toen nog niet politiek leider van de KVP, is in april' 46 met zijn tegen de Hoge Veluwe-conferentie gerichte artikel 'De week der schande' in oppositie gegaan tegen het beleid van het kabinet-Schermerhom. Hij heeft in december '46 als initiatiefnemer tot de motie-Rommej van der Goes van Naters de overeenkomst van Linggadjati aan voorwaarden gekoppeld (voorwaarden voor een 'zware Unie') die het contact met de Republiek, waarvoor de Commissie-Generaal zich zoveel moeite had gegeven, grondig bedierven. Met hem op de achtergrond is Beel in het Haagse regeringsmilieu injuni-juli '47 de drijvende kracht geweest achter het besluit tot de Eerste Politionele Actie. Vervolgens heeft Beel in juli '48 bij de kabinetsformatie toegewerkt op de Tweede Politionele Actie die hij toen (men denke aan zijn uitlating in maart over de bijzondere rol die hij de Sultan van Djokjakarta had toegedacht) al enkele maanden overwoog. Beel is voorts, menen wij, met het vaste voornemen om, als de Republiek het hoofd niet boog, het tot de Tweede Politionele Actie te laten komen en dan ook de Republiek geheel uit te schakelen, in Batavia als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon gaan fungeren. Daar hebben Romme en hij begin december '48 nauwkeurig afgesproken hoe zij het kabinet-Dreesjvan Schaik zouden manipuleren om de voor het inzetten van die Tweede Actie noodzakelijke machtiging te verkrijgen. Die manipulaties zijn gelukt. Toen de kruitdamp was opgetrokken, lagen beider concepties aan duigen - het zijn vervolgens twee andere voormannen van de KVP: vice-minister-president van Schaik en de minister van overzeese gebiedsdelen van Maarseveen (Sassens opvolger), geweest die er, meer nog dan Drees, toe hebben bijgedragen dat het roer werd gewend. Romme heeft vervolgens twee keer getracht, het kabinet ten val te brengen, de tweede keer daarbij gesteund door Beel die ontslag had genomen als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon.

XCVanwaar deze bijzondere betrokkenheid van Romme en Beel die zich beiden vóór '45 nimmer in Indische vraagstukken hadden verdiept? Vanwaar de wens om bij de vorming van het kabinet-Dreesjvan Schaik alle PvdA'ers (Jonkman als minister en Schermerhorn als voorzitter van de Commissie-Generaal) uit te schakelen en de directe verantwoordelijkheid te leggen bij twee katholieken: bij Sassen als minister, bij Beel als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon?

XC

1098 [PDF]
HET NEDERLANDSE BELEID

studie Katholieken en de Indonesische revolutie schreef. Heel begrijpelijk! Merkwaardig is namelijk dat katholieken in het vooroorlogse Indië slechts een rol van ondergeschikte betekenis hebberi. gespeeld. Welnu, 'men proeft', schreef Bank, 'in de volharding, zo niet koppigheid van het streven van Romme en de zijnen naar een zware Unie (mengeling van ethische motieven en machtsbehoud) ook de positieve keerzijde van de vrees om als niet-nationaal te worden veroordeeld." De Leidse hoogleraar dr. C. Fasseur knoopte in '85 bij Banks studie aan maar meende dat 'de Indië-politiek van de KVP . ~. toch iets raadselachtigs heeft behouden. Waarom', aldus zijn vraag, 'die achteraf zo onverstandig gebleken ambitie om de loodzware hypotheek van de Indische kwestie in een zo laat stadium van het conflict' (juli '48) 'vrijwel uitsluitend bij de KVP te leggen? Heeft mogelijk het weinig briljante oorlogsverleden van de katholieke partij en van haar onbetwiste leider Romme de behoefte versterkt om zich als ware vaderlanders te bewijzen of lagen de oorzaken dieper?'2 Fasseur constateerde namelijk dat zich in Frankrijk eenzelfde ontwikkeling heeft voorgedaan: daar zijn voormannen van de katholieke Mouvement Républicain Populaire, de MRP, lange tijd als minister verantwoordelijk geweest voor het beleid met betrekking tot de Franse overzeese gebiedsdelen en hebben zij tot de felste tegenstanders behoord van president de Gaulle, zodra deze een akkoord met de Algerijnse nationalisten ging nastreven.

XCWij kunnen over die mogelijkerwijs 'diepere oorzaken' niets zinnigs schrijven - de veronderstelling evenwel dat, tegen de achtergrond van het in die tijd nog bestaande anti-papisme, in Beels beleid de wens om als katholiek voor vol te worden aangezien, een rol heeft gespeeld, kan steun vinden in de door ons geciteerde passage uit de brief die hij na zijn aftreden als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon aan zijn familie schreef: 'Geloof in elk geval te hebben laten zien dat hier op deze post een katholiek het aan kan en zich weet te handhaven', en wat Romme aangaat, mag men denken aan de typerende woorden, voorkomend in de brief die hij begin december '48 aan de voorzitter van de Katholieke Volkspartij zond: 'Het abandonnement van Indië mag niet op één katholieke naam staan.'

XCDe koers nu van de PvdA is in de periode waarop het aankwam, minder door het partijbestuur en de Tweede Kamer-fractie bepaald dan door haar belangrijkste vertegenwoordiger in de regering: Drees, vice-ministerpresident in het kabinet-Schermerhorn en in het eerste kabinet-Beel, minister-president in het door van Schaik geformeerde kabinet-Drees/ van Schaik. Niet dat wij de overige PvdA-rninisters als quantité négligeable beschouwen, maar Drees domineerde hen. Hij domineerde ook het partijbestuur en hij had een nauwe relatie met de hoofdredacteur van Het Vrije Volk, K Voskuil, zijn enige intieme vriend, en wat deze schreef, was bepalend voor de opvattingen van de meeste PvdA'ers. De Tweede Kamer-fractie kende enkele militante leden die het regeringsbeleid afwezen - de fractievoorzitter evenwel, van der Goes van Naters, was een figuur die in kracht van persoonlijkheid niet te vergelijken was met Romme of Drees, trouwens, 'ik ben het', schreef hij die laatste in juni ,52, 'met jouw Indonesië-politiek altijd eens geweest.'!

XCDrees nu hield er, wat Indië betrof, conservatieve opvattingen op na - ook hij kon zich een Nederland zonder Indië niet voorstellen. Typerend achten wij het dat hij het was die, toen het kabinet-Schermerhorn in februari' 46 Indonesië's recht op zelfbeschikking, zij het op termijn en gekoppeld aan arbitrage, had erkend, in dat kabinet voorstelde dat uit de regeringsvoorstellen één element zou worden geschrapt: het recht om desgewenst uit het koninkrijk te treden. De inzet van militaire krachten om de Republiek in te tomen had van meet af aan in beginsel zijn instemming. 'De Nederlandse troepen', hield hij, zes weken voor de Eerste Politionele Actie, aan zijn ambtgenoten in het kabinet-Bcel voor, 'zijn nu eenmaal niet voor niets naar Indië gegaan' - wat dat 'niet voor niets' kon inhouden, zal hij in november '45, toen het kabinet-Schermerhorn besloot, de troepenmacht in Indië tot vijf-en-zeventigduizend man uit te breiden, wel niet hebben voorzien maar tegen de inzet van die troepenmacht moet hij ook toen geen principiële bezwaren hebben

XCI Brief, 7 juni I952, van M. van der Goes van Naters aan Drees (ARA, archief W. Drees).

1100 [PDF]
DREES

gekoesterd. 'Burgerlijke fatsoensnormen', aldus de historicus H. A. Poeze, speelden in zijn denken een grote rol. 'Vandaar ook zijn oprechte verontwaardiging over de houding van de Republiek die zich onttrok aan aangegane verplichtingen" - inderdaad, de strijdkrachten van de Republiek overtraden telkens weer de overeenkomsten tot een wapenstilstand en met het handhaven en uitbreiden van haar buitenlandse betrekkingen handelde de Republiek dwars tegen het accoord van Linggadjati en de 'Renville' -overeenkomst in voorzover zij daarin Nederlands soevereiniteit in de overgangstijd had aanvaard. Dat evenwelook de Nederlandse strijdkrachten bij bepaalde gelegenheden het bestand schonden en dat Nederland eveneens dwars tegen de 'Renville' -overeenkomst in handelde door de blokkade van de Republiek te handhaven en voort te gaan met het oprichten van deelstaten, drong, schijnt het, in het geheel niet tot Drees door. Het besluit tot de Eerste Politionele Actie had zijn instemming - tegen de Tweede, waartoe onder zijn minister-presidentschap besloten werd, heeft hij zich lange tijd verzet; tot het uiterste heeft hij toen gepoogd, de weg van het overleg open te houden - een weg die door Beel, zoals bleek, eigenmachtig geblokkeerd werd.

XCDe herinnering aan wat mede onder zijn verantwoordelijkheid was geschied, heeft nadien Drees nooit losgelaten. Evenwel: slechts bij één gelegenheid, nl. in een dertig jaar later met Anak Agoeng gevoerd gesprek, heeft hij erkend dat de Tweede Politionele Actie 'natuurlijk fout' was geweest" zulk een erkenning met betrekking tot de Eerste is hem nooit over de lippen gekomen.

XCHet is duidelijk dat bij hem, alsook in het algemeen bij de voormannen van de Partij van de Arbeid, binnenlands-politieke overwegingen een grote rol hebben gespeeld: de partij moest in de regering blijven en dus haar samengaan met de Katholieke Volkspartij voortzetten. Was dàt de doorslaggevende factor? Neen. Die overwegingen hebben Drees er nimmer toe gebracht om zich bij besluiten neer te leggen waarmee hij het niet eens was - wij herinneren er aan dat hij in augustus '47 het voortbestaan van de coalitie met de KVP op het spel zette met zijn hardnekkige weigering (oorspronkelijk dwars tegen de opvatting van zijn partijgenoot Jonkman in) om akkoord te gaan met een opmars naar Djokjakarta. Hij had, toen tot de Eerste en vervolgens tot de Tweede Politionele Actie

1 H. A. Poeze in p. 54. 2 Dit gesprek vond plaats op II december 1978 (Anak Agoeng: p. 217).

1101 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

werd besloten, óók kunnen weigeren - hij heeft dat nagelaten; beide acties hadden zijn instemming.

XCMerkwaardig is het dan hoe hij, met de Tweede akkoord gaand, alle waarschuwingen uit het oog verloor die hij zelf in een eerder stadium had geuit: 'Het is een illusie, te menen', had hij op 13 augustus' 47 gezegd in een van de vele bewogen vergaderingen van de ministerraad die aan de voorgestelde opmars naar Djokjakarta werden gewijd, 'dat de bezetting van Djokjakarta het einde betekent van sabotage, guerrilla, enzovoort. Van Sjahrir en de zijnen maakt men martelaren. Als men nu naar Djokjakarta oprukt, zal de internationale reactie slechter zijn dan ooit.' Eén dag later (in Schermerhorns bewoordingen): 'Dat, indien men met zijn ogen dicht in de afgrond terechtkwam, het al erg was maar om met open ogen erin te springen, wenste hij niet mee te maken.' Ruim vier maanden later, toen op 3 I december' 47 in Batavia een Tweede Politionele Actie ter sprake kwam: 'Als Amerika tegen ons is, moeten wij binnen vier-en-twintig uur capituleren.'

XCEn een jaar later spróng hij in die afgrond, zulks met open ogen, want dat 'de internationale reactie slechter dan ooit' zou zijn, moet hij beseft hebben.

XCOverigens is wat wij hier van Drees vermelden een ook bij anderen voorkomend verschijnsel geweest: wie in een vroeger stadium helder besefte dat grootscheeps militair ingrijpen de verhoudingen alleen maar verder zou bederven, ging in een later stadium dwars tegen dat besef in handelen. Dat deden bijvoorbeeld van Kleffens en Schermerhorn. Dat deed ook van Mook. Merkwaardig verschijnsel! Wij menen dat het aldus verklaard moet worden dat dat heldere besef toch steeds gekoppeld was aan de verwachting dat de Republiek het hoofd zou buigen - als dan bleek dat dat laatste niet het geval was, bezweek men voor de verleiding om de strijdkrachten (van welker aanwezigheid een voortdurende pressie uitging) de vrije hand te laten.

XCOver de in Nederland omstreden van Mook willen wij nog iets schrijven.

XCHij was, menen wij, een figuur van uitzonderlijk formaat. Beter dan een der ministers van het kabinet-Schermerhorn kende hij de rol die Soekarno tijdens de Japanse bezetting had gespeeld - anders evenwel dan zij zag hij in dat het onmogelijk zou zijn, de Republiek in welk gareel ook te krijgen, indien niet Soekarno bij het overleg werd betrokken. Hij

1102 [PDF]
VAN MOOK

ging er eigenmachtig toe over en werd onmiddellijk gedesavoueerd. Had men hèm in '45-'46 de vrije hand gelaten, dan zou, zo veronderstellen wij, veelonheil zijn voorkomen. Niet dat die vrije hand, zolang de worsteling met de Republiek voortging, mogelijk wasl.Zij zou in strijd zijn geweest met het feit dat wat van Mook wenste slechts met Nederlands onmisbare bijstand kon worden uitgevoerd. Dáárvoor heeft het van Mook aan begrip ontbroken. Herhaaldelijk heeft hij zich er over beklaagd dat Nederland hem niet volgde - de ministers die hij in Batavia op bezoek kreeg of in wier kring hij in Den Haag verscheen, troffen hem telkens als provincialen. Maar zij waren niet alleen de wettige maar ook de typische vertegenwoordigers van het land waarvan hij afhankelijk was! Zijn vriend Logemann heeft hem dit manco eens duidelijk voorgehouden, hem in juli '47 schrijvend' dat zijn 'uitvallen over Nederlands partijgeknoei' slechts aantoonden, 'dat je voor dit deel van ons probleem eenvoudig het orgaan mist.' 'Je hebt zelf zovaak gezegd', schreef Logemann verder, 'dat de verkeerde mentaliteit der Nederlanders in Indië eigenlijk onze grootste zorg was' - maar dan was het toch 'duidelijk dat . .. de mentaliteit van dat volk dat èn de laatste zeggenschap moet uitoefenen èn het reservoir is voor alle westerse krachten die je nodig hebt, minstens even belangrijk is.'

XCVan Mook, in Indië geboren, kende de archipel als weinigen - hij wist dat het Indonesische volk (beter misschien: de Indonesische volkeren) nog maar een zwakke elite van ontwikkelden had, dat de leidende functies in de economie van de archipel bij Nederlanders en Chinezen berustten, dat er onder de eenvoudige, ongeletterde Indonesiërs zeer velen waren die hoog opzagen tegen in tradities vastgeroeste volkshoofden, dat talrijke Indonesische machthebbers een neiging hadden tot corruptie en dat als gevolg van dit alles de basis voor de opbouw van een samenleving die zich niet te ver zou verwijderen van Westers-democratische begrippen, zwak was. Dat alles vervulde hem met zorg. Zich in mei '47 jegens een vriendin openhartig uitend, bekende hij, zoals bleek, het gevoel te hebben voor 'een onoplosbaar vraagstuk' te staan: 'Holland' (met zijn 'verkeerde mentaliteit') 'kan het niet, misschien pas over twintig jaar, en Indonesië kan het ook niet; misschien zo als wy' het zouden willen' (in democratische geest) 'nooit.'

XCMaar wie luitenant-gouverneur-generaal is, moet handelen - hij kan in de chaos van op hem afstormende berichten, rapporten, suggesties,

I Brief d.d. 8 juli 1947: dl. IX, p. 631 e.v.

Indextermen: Logemann, J. H. A.
1103 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

voorstellen, plannen slechts iets van orde brengen, hij kan alleen dàn het ene afwijzen en het andere stimuleren, indien hij een duidelijke eigen conceptie heeft en daaraan vasthoudt.

XCEind '45 en in de loop van '46 hield van Mooks conceptie in dat toegewerkt moest worden op de met Nederland verbonden Verenigde Staten van Indonesië waarin de Republiek, bekleed met het gezag over Java en Sumatra, veruit de belangrijkste staat zou zijn. Hij besefte toen ook dat die conceptie door elke grootscheepse toepassing van geweld aan duigen zou vallen. Hij heeft, moet men zeggen, in twee opzichten zijn eigen conceptie verloochend: niet door de oprichting van Oost-Indonesië en de uitdrukkelijk als deel van een grote deelstaat Borneo gedachte sub-deelstaat West-Borneo, maar wèl door akkoord te gaan met de Eerste Politionele Actie en door vervolgens, dwars tegen de opvattingen van de Republiek in, zijn ideaal: de Verenigde Staten van Indonesië, de vorm te geven van een conglomeraat van stuk voor stuk op zichzelf niet echt levensvatbare, door minderheden gedomineerde Negara's en Daerah's.

XCOok hij heeft zijn tanden stukgebeten op de Republiek. Maar wie niet aan Nederlandse kant? Háár kracht heeft bewerkstelligd dat Nederland na twee Politionele Acties en de afweer van een steeds moeilijker te bestrijden guerrilla eind '49 genoegen heeft moeten nemen met een resultaat dat het drie jaar eerder zonder al die strijd óók had kunnen verwerven. Met dat al: toen Nederlands politieke leiding door Indonesië werd afgewezen, bleef datgene wat Nederland op economisch gebied in de Indische archipel had opgebouwd, onverlet.

XCZouden dan niet toch al die ondernemingen die bij de soevereiniteitsoverdracht als Nederlandse ondernemingen in stand bleven, vroeg of laat zijn genationaliseerd? Stellig: dat lag in de lijn der ontwikkeling. Men kan evenwel de specifieke nationalisaties waartoe het in '57 kwam (nationalisaties zonder enige schadevergoeding), niet losmaken van het conflict om Nieuw-Guinea.

XCOver dat conflict willen wij heel kort zijn.

XCHet is de politicoloog dr, Arend Lijphart geweest die in '66 als eerste het Nederlandse beleid terzake kritisch heeft onderzocht, gedreven door verbazing dat Nederland dat Nederlands-Indië had moeten prijsgeven, zich met toenemende hardnekkigheid vastklampte aan het primitiefste,

1104 [PDF]
'EEN VERTOON VAN STUGGE ENERGIE'

ontoegankelijkste deel van de archipel, het minst geschikt voor een moderne ontwikkeling en, als het er op aankwam, onverdedigbaar. 'The trauma of decolonization' was de titel van zijn studie. Dat begrip 'trauma' lijkt ons terecht gekozen: de publiekelijk naar voren gebrachte motieven (eerst de wens om van Nederlands-Nieuw-Guinea een kolonisatie-oord voor Indische Nederlanders en voor immigranten uit Nederland te maken, vervolgens de wens om het zelfbeschikkingsrecht der Papoea's te waarborgen) ontleenden hun emotionele lading aan de onwil om na de rest van de archipel nu ook Nederlands-Nieuw-Guinea aan het Indonesië van Soekarno over te dragen. Indië was verloren gegaan maar het verlies was niet verwerkt: het trauma werkte na. Zo werd een tweede worsteling aangegaan die, evenals de eerste, werd verloren.

XCEvenmin als die eerste willen wij die tweede samenvatten. Lijpharts conclusie evenwel verdient hier vermelding: 'To the Dutch', schreef hij, 'New Guinea became the symbol of Holland's conti~ued national grandeur, power and moral worth. The attachment to New Guinea was definitely pathological: it was a symptom of a serious and protracted inferiority-complex, which healed only very slowly. The symbolic value of New Guinea overshadowed all other consid erations .1 Elders sprak hij van 'pathological feelings of self-righteousness, re sentment and pseudo-moral convictions' 2 'pseudo-moral' omdat Nederland, toen er oorlog dreigde, de Papoea's in de steek liet; dat toonde, meende Lijphart, 'the ultimate shallowness of Dutch altruism' aan.'

XCWij zouden bij de formulering 'a serious and protracted inferiority-com plex' een vraagteken willen plaatsen. Men kan met evenveel recht van een 'superioriteits-complex' spreken (het viel de meeste Nederlanders moeilijk om Indonesië als een gelijkwaardige tegenstander te erkennen). Afgezien daarvan achten wij evenwel Lijpharts analyse ook onvolledig. Heeft Nederland, zich aan Nederlands-Nieuw-Guinea vastklampend, hoe wrokkig, onverstandig en contra-productief dat ook was (de Nederlands-Indonesische Unie werd opgezegd en alle in Indië belegde kapitalen gingen verloren), niet ook gezonde eigenschappen getoond? Dáár hebben van Doorn en Hendrix meer begrip voor gehad dan Lijphart. Hun beider samenvatting van het beeld dat Nederland in zijn vasthouden aan Indonesië maar ook aan N ederlands-Nieuw-Guinea toonde, verdient hier dan ook weergegeven te worden: 'Een stabiele democratische orde', schreven zij, 'en een even stabiele koppigheid, van het moeilijke beginoj

1 A. Lijphart: (I966), p. 288. 2 A.v., p. 285. A.v., p. 286.

Indextermen: Lijphart. A.
1105 [PDF]
DE WORSTELING MET DE REPUBLIEK INDONESIË

tot het bittere einde; een vertoon van stugge energie bij het volbrengen van de eenmaal aanvaarde taak; een eenzame reis, zonder veel steun van anderen maar ook zonder het vermogen onderweg veel te leren; een hoge morele toon, ononderbroken volgehouden, niet aangetast door twijfel of gemakzucht.' En dit alles noemden zij 'al bij al een tamelijk goed gelijkend portret van ons volk."

XCAls dat portret geldigheid heeft voor de jaren '45-'62, dan heeft het dat ook voor de jaren '40-'45. Inderdaad: in de nacht van de bezetting bleef het Nederlandse volk verlangen naar het herstel van een stabiele, democratische orde; met een even stabiele koppigheid verzette het zich tegen Seyss-Inquarts gelijkschakelingspolitiek; zijn reis was eenzaam, zonder veel steun van anderen maar ook zonder het vermogen (de mislukking van de 'vernieuwing' toonde het aan) om onderweg veel te leren; en op veel plaatsen in de illegale pers alsook in de eerste uitlatingen van bewindslieden na de bevrijding vindt men de hoge morele toon, niet aangetast door twijfel of gemakzucht, terug: Nederland zou na de oorlog weer middelaar zijn in Europa en bij uitstek opkomen voor het volkenrecht.

XCVindt men die denkbeelden ook in de huidige Nederlandse samenleving terug? Zo ja, dan toont dat aan dat opvattingen die hun oorsprong vonden in vroegere eeuwen en misschien eerder Nederlands zwakheid dan zijn kracht onderstrepen, de storm der tijden hebben doorstaan.

I Van Doorn en Hendrix, p. 26.

1106 [PDF]

Hoofdstuk 8: Nabeschouwing

XC

XCObject van de nabeschouwing waartoe wij thans willen overgaan, is niet dit deel, Epiloog - op alle delen van ons werk willen wij terugzien. Voorspel gaf een tot 1813 teruggaande schets van Nederlands geschiedenis waarin het ons er op aankwam, de factoren te behandelen die, toen de Tweede Wereldoorlog in september 1939 uitgebroken was, actie en reactie van het Nederlandse volk zouden bepalen - uiteraard viel in die schets het accent op de ruim twintig jaar die verliepen tussen het einde van de Eerste Wereldoorlog en het begin van de Tweede. In die Tweede was Nederland ruim acht maanden neutraal, totdat het in de nacht van 9 op 10 mei '40 door Duitsland werd overvallen - de neutraliteitsperiode en de Duitse invasie vergden elk een apart deel, de delen 2 en 3. Vervolgens waren er vier, t.W. de delen 4 t.e.m. 7 (acht boeken), nodig voor de beschrijving van de Duitse bezetting in de periode mei '40-juni '44 een periode waarin, aldus een van onze conclusies, de naar Londen uitgeweken regering maar weinig invloed had op de gebeurtenissen in bezet gebied. Dat werd anders in het laatste jaar van de oorlog: de periode juni '44-mei '45, beschreven in een tweeluik: de delen 10 a en 10 b (vier boeken). Aan dat tweeluik, Het laatstejaar, gingen evenwel nog twee delen vooraf: deel 8, Gevangenen en gedeporteerden (twee boeken) dat een beeld gaf van het lijden van al die groepen die door de bezetter als het ware uit de Nederlandse samenleving waren gelicht, en deel o, Londen (eveneens twee boeken), gewijd aan de verrichtingen van regering, strijdkrachten en koopvaardij alsmede aan de West, voordat het laatste oorlogsjaar begon. Nederlands-Indië kreeg een, opnieuw ver in de voorgeschiedenis teruggaand drieluik, de delen II a, b en c (vijfboeken), waarvan het derde werd voortgezet tot oktober '45: het begin van de worsteling tussen Nederland en de Republiek Indonesië. En tenslotte bleken ook voor deze Epiloog, deel 12, weer twee boeken noodzakelijk.

XCWij stellen ons in deze nabeschouwing niet tot taak, de inhoud van al die delen samen te vatten of ook maar de hoofdlijnen weer te geven van de ontwikkelingen waarover wij hebben geschreven - elke lezer die ons op onze lange tocht door de historie heeft willen volgen, heeft zich daar een eigen beeld van kunnen vormen en wij hebben geen behoefte, daar 110

1107 [PDF]
NABESCHOUWING

het onze naast te plaatsen. Deze nabeschouwing krijgt een andere functie: zij wil antwoord geven op een aantal voor de hand liggende vragen, waarvan wij sommige eerder in dit deel al vermeldden. De eerste is wat er te zeggen valt over de houding van het Nederlandse volk tijdens de Duitse bezetting. De tweede, wat in die tijd de betekenis is geweest van koningin Wilhelmina - en daarbij zullen wij ook iets schrijven over Gerbrandy, de Londense minister-president. Onze derde vraag is, welke gevolgen de Tweede Wereldoorlog voor Nederland heeft gehad, en onze vierde, die met de derde samenhangt, welke plaats de periode van de Tweede Wereldoorlog inneemt in de Nederlandse geschiedenis.

XCDit zijn, met uitzondering wellicht van de tweede, verre van simpele vragen. Wanneer wij ze desondanks trachten te beantwoorden, willen wij eerst herinneren aan de relativerende passage over geschiedschrijving in het algemeen, en dus ook over de onze, die wij in de aanhef van Voorspel" hebben opgenomen.

XC'De geschiedenis', zo schreven wij daar, 'kan op het moment dat zij ontstaat, door niemand overzien worden, ten volle ook later door niemand. De mens is essentieel beperkt. En ook de historicus die tijdens zijn onderzoek een door de tijdgenoot als verwarrend en verrassend ondergane chaos van gebeurtenissen ziet stollen in vaste vormen, weet zich aan die beperktheid niet ontheven, gebonden als hij was, en is, aan de grenzen die aard, tijd en plaats aan zijn eerst onderzoekende, dan uitbeeldende geest gesteld hebben. Historische werken ... kunnen in hun onvermijdelijke onvolmaaktheid nooit meer zijn dan bijdrage tot een geschiedschrijving die Geyl terecht als 'discussie zonder einde' karakteriseerde. Latere generaties zullen aan de jaren 1939-1945 vragen stellen die wij thans niet eens kunnen bevroeden, en hoezeer hij die de daden van anderen beschrijft, zich ook los schijnt te maken van zijn eigen persoon, de werkelijkheid is anders: het is de geest van één vorsende mens die, zich toetsend aan anderen' (dit sloeg op het brede overleg dat gevoerd werd, telkens wanneer de hoofdstukken van een bepaald deel in concept gereed waren), 'het verleden herschept in de verbanden die hem zinvol voorkwamen.'

XCIets meer over die 'grenzen van aard, tijd en plaats'.

XCDe eerste grens wil eigenlijk niet méér zeggen dan dat alle geestelijke werk een persoonlijke inslag heeft en dat dus uit de pen van een andere historicus een ander werk zou zijn gevloeid (zonder dat wij kunnen zeggen, hoe anders).

XC1 NI. in de paragraaf 'Overgang' van hoofdstuk 1.

1108 [PDF]
PERSOONLIJKE OPVATTINGEN

XCDe grenzen van tijd en plaats zijn belangrijker.

XCWij hebben geschreven als een in het tweede decennium van deze eeuw geboren Nederlander, bevoorrecht doordat hij mocht opgroeien in een democratische samenleving, bevoorrecht doordat die samenleving zich na de nederlaag van het Derde Rijk wist te herstellen. De in die samenleving gehuldigde algemene opvattingen hebben de onze bepaald - zij liggen ten grondslag aan de beoordelingen die impliciet of expliciet in ons werk voorkomen, vaak ook aan de termen waarin wij ons uitdrukten. Want het is een fictie te menen dat men over mensen en hun handelen kan schrijven in bewoordingen die nu of later voor een ieder aanvaardbaar, zogenaamd 'objectief' zijn. 'Wie een geschiedenis van bezet Nederland zou willen schrijven, waarin louter 'objectieve' termen zouden voorkomen, zou zich', schreven wij in een vroeger deel', 'moeten beperken tot het aspect van de weersomstandigheden.' Onze algemene opvattingen nu waren (en zijn) dat het kwalijk is, wanneer een volk door een ander volk wordt overvallen en overheerst, dat de parlementaire democratie, welke ook haar gebreken zijn, de voorkeur verdient boven iedere andere staatsvorm, dat democratische vrijheden het waard zijn om verdedigd te worden, dat elke discriminatie of vervolging van mensen uit den boze is en dat deportatie en massamoord dat a fortiori zijn.

XCSpreken die opvattingen vanzelf? Geenszins. Zij zijn aan tijd en plaats gebonden en als wij erkennen dat zij de visie hebben bepaald van waaruit dit werk geschreven is, dan zeggen wij ook dat het slechts geschreven kon worden doordat het nationaal-socialistische Duitsland in de Tweede Wereldoorlog ten onder ging. Zou Hitler die oorlog hebben gewonnen en zou hij de behoefte hebben gevoeld om te laten verhalen, op hoe zegenrijke wijze de Gau Westland, die zich in 1648 bij de Vrede van Münster als Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden van het Duitste rijk had losgemaakt, in de twintigste eeuw in het Grossdeutsche of Grossgermanische Reich werd ingevoegd, dan zou een geheel andere, ja diametraal tegengestelde geschiedenis van Nederland in de jaren '39-'45 tot stand zijn gekomen.

XCMaar wij zeggen nog méér. De opbouw van onze parlementaire demoeratie is (wij onderstreepten dat in Voorspel) pas in 1848 begonnen

1 NI. in de aan de gewijde paragraafvan hoofdstuk IO ('NSB en SS') van deel 7. Wij maakten die opmerking naar aanleiding van het feit dat wij bij woorden als 'sluipmoord', 'moord' en 'moordenaars' gebruikten, terwijl wij bij de op het doden van tegenstanders gerichte acties van illegale groepen schreven over 'liquideren' en 'uitschakelen'.

1109 [PDF]
NABESCHOUWING

en die opbouw heeft, gerekend tot de invoering van het algemeen kiesrecht voor malmen en vrouwen, zeventig jaar in beslag genomen: twee generaties. Welke staatsvorm zullen de Nederlanders over drie of vier generaties als de beste beschouwen? Wat zullen dàn hun algemene opvattingen zijn? Niemand weet het. Toch zullen zij van die opvattingen uit op de periode van de Tweede Wereldoorlog terugzien en wij schreven het al: niemand kent de vragen welke die latere generaties zullen stellen.

XCDie vragen, welke ook, kunnen alleen dan zinvol worden beantwoord, wanneer men zich de omstandigheden van tijd en plaats voor ogen stelt: ilfaut juger lesfaits d'après leur date. Daarbij doet zich steeds de moeilijkheid voor dat een latere generatie de beschikking heeft over een duidelijk beeld van het verleden en dus steeds blootstaat aan de verleiding, bij haar beoordelingen uit te gaan van dat duidelijke beeld. Een voorbeeld daarvan wordt gevormd door de visie op de vervolging en deportatie der Joden. Wij menen in de vele daaraan gewijde hoofdstukken te hebben aangetoond dat de reacties van de Joden en van de niet-Joden in ons land volmaakt onbegrijpelijk zijn, wanneer men niet in het oog houdt dat vrijwel geen hunner in de jaren' 40-' 45 besefte wat de gedeporteerden te wachten stond - onheil, ja, maar uitroeiing, massamoord in gaskamers? Neen, dat was ondenkbaar. Auschwitz en Sobibor waren in bezet Nederland geen realiteit waarmee rekening werd gehouden - zij zijn dat pas na de bevrijding geworden. Toen wist men wat in de periode van de bezetting niet geweten werd en dus ook het handelen niet kon bepalen. Uiteraard willen wij daarmee niet zeggen dat het niet-weten als disculpatie kan gelden voor diegenen die, al of niet onder dwang, feitelijke medewerking aan de vervolging en de deportatie der Joden hebben verleend (want ieder moest wel aannemen dat die Joden in het Oosten een onzekere en hoogst bezwaarlijke toekomst tegemoet gingen), maar het spreekt vanzelf dat men, als men dat niet-weten uit het oog verliest, tot wezenlijk scherpere beoordelingen komt - beoordelingen die op zichzelf dan weer de kijk gaan bepalen die velen onder de later geboren jongeren op de periode van de Tweede Wereldoorlog krijgen. Elke generatie, rondtastend in een mist van onzekerheid, maakt haar eigen fouten - van de fouten die zij zèlf maakt, wordt zij zich, zo ooit, dan toch pas later bewust, maar in de opgetrokken mist krijgen de fouten van de vroegere generaties een evidentie die zij in de tijd zelf niet hadden.

1110 [PDF]
'HELDENVOLKEREN BESTAAN NIET'

XCWie de Duitse bezetting doorstond, wist hoe moeilijk het vaak was, de juiste houding te bepalen. Het was steeds een afwegen van pro en contra. Voor niemand was het bieden van verzet ooit een simpele zaak - er waren steeds zakelijke argumenten die er tegen pleitten, en men wist nooit welke risico's men liep. A fortiori gold dat voor elke vorm van deelneming aan het illegale werk. Aan de zin daarvan werd door de betrokkenen niet getwijfeld maar het is geen eenvoudige aangelegenheid om het leven op het spel te zetten. Men moet er dan ook begrip voor hebben dat velen daar de moed niet toe hadden. Elke reële kijk op de geschiedenis leidt tot de conclusie dat de meeste mensen zich aanpassen aan de moeilijkheden die zij op hun levensweg ontmoeten - het is steeds een minderheid, vaak slechts een zeer kleine, die bereid is, in de strijd tegen de heersende machten (en de Duitse heersende macht was bij uitstek bruut) grote persoonlijke risico's te nemen. Koningin Wilhelmina sprak tijdens de oorlog bij enkele gelegenheden over het Nederlandse volk als 'een heldenvolk', maar heldenvolkeren bestaan niet.

XCWat heeft het Nederlandse volk tijdens de bezetting gedaan?

XCHet heeft in overgrote meerderheid geweigerd, de door de bezetter met alle middelen van de moderne propaganda gepredikte 'Nieuwe Orde' te aanvaarden. Het heeft zich met succes verzet tegen het streven van de Reichskommissar om Nederland door middel van de gelijkschakeling van zijn instellingen en organisaties rijp te maken voor inlijving in het Derde Rijk. Het heeft van zijn anti-Duitse gezindheid doen blijken in drie grote stakingen: de Februaristaking van '41, de April-Meistakingen van '43, de Spoorwegstaking van '44-'45. Het heeft een rijk geschakeerde maar numeriek niet-talrijke illegaliteit gekend die op belangrijke terreinen (wij denken vooral aan de illegale pers, aan de hulp aan onderduikers en aan het inlichtingenwerk) reële afbreuk heeft gedaan aan de Duitse oorlogvoering en die een bron van inspiratie is geweest voor Nederlands bondgenoten. Daarentegen is van zijn overheid uit in de eerste drie jaar van de bezetting nauwelijks verzet geboden en heeft zijn bedrijfsleven een grotere bijdrage aan de Duitse oorlogvoering geleverd dan waartoe het bij een meer weerbare opstelling zou zijn gekomen: En let men nu op het algemene beeld dat andere bezette landen als Noorwegen, Denemarken, België en Frankrijk geboden hebben, dan wijkt het Nederlandse daar niet wezenlijk van af.

XCIn elk land is gecollaboreerd, in elk land is verzet geboden, in elk land is er een relatief kleine illegaliteit geweest.

XCWie van 'Nederlands abominabele geschiedenis in oorlogstijd' schrijft, zoals Mulisch in '66 deed, legt te hoge maatstaven aan.

1111 [PDF]
NABESCHOUWING

XCSchrijven wij iets over koningin Wilhelmina, dan willen wij aanknopen bij de visie die zij zelf op haar eigen taak had. Zij heeft deze misschien nooit duidelijker aangegeven dan in de woorden die zij op 4 september ,48 tot haar pas koningin geworden dochter richtte, uitdrukking gevend aan haar overtuiging dat deze het zou verstaan, 'het grote gezin dat het Nederlandse volk is, dat ik u thans ga toevertrouwen, te leiden met vaste, liefderijke hand' - 'het was', schreven wij aan het slot van hoofdstuk 2, 'opnieuw, maar nu voor het laatst, Wilhelmina ten voeten uit: zij had zich leidster gevoeld, moederlijk leidster, van 'het grote gezin dat het Nederlandse volk is."

XCHeeft zij ooit een leiderschap kunnen uitoefenen?

XCVóór en na de Duitse bezetting stonden de constitutionele verhoudingen dat niet toe en zo is dan ook, zoals bleek, het naoorlogse Nederland in veelopzichten een ander land geworden dan zij had gewenst. Maar hoe was het tijdens de bezetting?

XCWilhelmina heeft na de Duitse invasie voor het eerst tot het Nederlandse volk gesproken in de openingsuitzending van Radio Oranje, 28 juli 1940. Zij karakteriseerde de Tweede Wereldoorlog toen als een worsteling tussen goed en kwaad, 'een strijd tussen God en ons geweten enerzijds en anderzijds de duistere machten die in deze wereld hoogtij vieren.' Daarop liet zij, een verbinding leggend met de Tachtigjarige Oorlog en de strijd tegen de Spaanse overheersing, volgen:

XC'Gelijk eertijds noch gewapend geweld, noch de vlammen van de brandstapel, noch verarming en lijden onze vrijheidszin, onze gewetensvrijheid en onze geloofsvrijheid ooit hebben kunnen uitroeien, zo houd ik mij overtuigd, dat ook in het huidige tijdperk wij en allen die denken zoals wij (tot welk volk zij ook mogen behoren) uit deze beproeving gesterkt en gelouterd ... zullen herrijzen .

XC. .. In onverbrekelijke eenheid willen wij handhaven onze vrijheid, onze onafhankelijkheid en het grondgebied van het gehele rijk.

XCIk wek mijn landgenoten in het vaderland en overal waar zij zich bevinden, op om, hoe donker en moeilijk de tijden ook zijn, te blijven vertrouwen in de eindoverwinning van onze zaak, die niet alleen sterk staat door kracht van wapenen, doch niet minder door het besef dat het thans gaat om onze heiligste goederen. Ik heb gezegd.'

XCHet was haar enige radiotoespraak die zulk een finaal einde kende: 'Ik heb gezegd.' Met andere woorden: gij weet nu allen waar ik sta - waar staat gij?

1112 [PDF]
KONINGIN WILHELMINA

XCOpmerkelijk achten wij het dan dat op de dag waarop de koningin sprak, velen in ons land hun houding al in anti-Duitse zin hadden bepaald: zij hadden geen richtlijn van de vorstin nodig en zij waren daar niet op blijven wachten.

XCDe opperbevelhebber van land- en zeemacht, generaal Winkelman, aan wie op 13 mei het regeringsgezag was overgedragen, had eind mei het bedrijfsleven verboden, voor de Duitsers produkten te vervaardigen die uitsluitend voor de oorlogvoering gebruikt konden worden, was wegens zijn weerbare houding door Seyss-Inquart terzijde geschoven en in de nacht van I op 2 juli als krijgsgevangene naar Duitsland afgevoerd. In mei en juni waren in het zuiden des lands groepen Britse en Franse krijgsgevangenen, ook al naar Duitsland onderweg, uitbundig toegejuicht. Dan was het in juni op veel plaatsen tot straatgevechten gekomen met Nederlanders die zich achter de bezetter hadden geschaard: NSB'ers en vooral leden van de Weerafdelingen van de NSB, de WA, en op 29 juni was prins Bernhards verjaardag alom publiekelijk gevierd o.m. door het dragen van een witte anjer. De eerste, voorlopig slechts gestencilde illegale bladen waren beginnen te verschijnen: van Haarlem, later Vlaardingen uit Bernard I]zerdraats Geuzenberichten, van Maartensdijk uit het Bulletin van de gebroeders J. L. en N. G. Voûte, van Amsterdam uit Frans Goedharts Nieuwsbrief van Pieter 't Hoen (waaruit zich Het Parool zou ontwikkelen), en de Circulaires van het Comité 'In verdrukking één', uitgegeven door twee anti-revolutionaire jongeren, Wim Speelman en Anne Kooistra, die later een belangrijke rol zouden spelen in het illegale Vry' Nederland en het illegale Trouw. Voorts waren op initiatief van Drees in juni de besprekingen begonnen van het Politiek Convent: de voormannen van de SDAP, van de Liberale Staatspartij, van de Vrijzinnig-Democratische Bond, van de CHU en van de ARP alsmede de in zijn partij op dat moment geïsoleerd staande voorzitter van de Rooms-Katholieke Staatspartij, mr. T. J. Verschuur; zij hadden in besprekingen over een 'nationale concentratie' een manifest opgesteld waarin gerept werd van Nederlands wedergeboorte 'in vrijheid en onafhankelijkheid, in trouw aan het Huis van Oranje', en toen de bezetter had geëist dat die woorden zouden worden geschrapt, hadden zij dat geweigerd - zonder die woorden was toen op 24 juli het oprichtings-manifest van de Nederlandse Unie verschenen. De ARP en de CHU hadden toen reeds hun contactcommissie gevormd welke grote demonstratieve vergaderingen zou beleggen, en in Amsterdam had ds. J. Eykman een felle preek gehouden tegen de 'aanpassers' en 'bijkleurders' die spoedig onder de titel Wij bouwen verder, maar op welke grondslag? zou verschijnen. Dan waren de

1113 [PDF]
NABESCHOUWING

avances van Rost van Tonningen, aan wie Seyss-Inquart graag de kans had gegeven om naast de NSB een bredere pro-Duitse beweging op te richten, door de besturen van de SDAP, de AJC (Arbeiders Jeugd Centrale) en de Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenclubs resoluut afgewezen - 'gij zit hier', had Vorrink, voorzitter van de SDAP, Rost toegevoegd in een gesprek waarvan het verslag spoedig elandestien zou worden doorgegeven, 'onder de bescherming van de Duitse tanks en vliegtuigen'; ook had hij gezegd: 'De kloof tussen het nationaal-socialisme en het democratische socialisme is onoverbrugbaar.' De CPN was begin juli begonnen zichzelf als illegale partij opnieuw op te bouwen. Hetzelfde deed Sneevliets Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij, zich nu Marx-Lenin-Luxemburg-front noemend - het eerste nummer van het MLL-Bulletin was al verschenen. Maar ook andere illegale organisaties waren bezig strijdbaren bijeen te brengen: in Vlaardingen IJzerdraats 'Geuzen'-groep, in Arnhem 'De Oranjewacht', in Amsterdam het 'Legioen Oud-Prontstrijders', en van Den Haag uit was de oud-commandant veldleger, generaal b.d. jhr. W. Röell, door het land gaan reizen om commandanten te vinden voor de zes divisies van een 'Ordedienst' welke hij elandestien wilde vormen. Tenslotte waren hier en daar de eerste pogingen ondernomen om spionagegroepen op te richten - zendcontact met het buitenland had er nog maar één: de groep van D. Goulooze, de verbindingsman met de Komintern te Moskou.

XCGelijk gezegd: dit alles had zich in bezet gebied voorgedaan in de weken waarin men nog niets van de koningin had vernomen.

XCHaar 'ik heb gezegd' wilde evenwel niet alleen aan de bevolking in bezet gebied maar ook aan de defaitisten binnen het Nederlandse kabinet duidelijk maken wat zij van hen verwachtte. In Nederland hadden op de Staten-Generaal steunende en van deze afhankelijke kabinetten het regeringsbeleid bepaald en had zij daar maar weinig invloed op gehad - in Londen daarentegen, waar geen Staten-Generaal waren, had zij slechts met het kabinet te maken: in eerste instantie het kabinet-de Geer. Zij was het die de uitvoering van het onzalige besluit van dat kabinet om de regeringszetel naar Nederlands-Indië te verplaatsen, verijdelde - zijwas het die de Geer de laan uitstuurde en zijn opvolger koos: Gerbrandy. Daarmee heeft zij aan de oorlogsinspanning van de Nederlanders in de vrije wereld de juiste impuls gegeven. Hier kan men van een leiderschap spreken - en wie zal betwisten dat het Nederland in hoge mate ten goede is gekomen?

XCZij was een strijdbare vorstin - elk van de vele toespraken die zij van

1114 [PDF]
KONINGIN WILHELMINA GERBRANDY

daarvan. Dat element van strijdbaarheid heeft haar luisteraars, bemoedigd door het besef dat hun koningin naast hen stond, aangesproken, méér dan datgene wat zij over 'de vernieuwing' betoogde.

XCHet was een rijkelijk vaag begrip, maar in háár visie diende die 'vernieuwing' er zo mogelijk toe te leiden dat zy· in het naoorlogse Nederland de hoofdlijnen van het beleid zou bepalen. Dàt is het punt geweest waarop zij, na aanvankelijke aarzeling van zijn kant, Gerbrandy, even strijdbaar als zij, en diens tweede kabinet (juli '4I-februari '45) tegenover zich vond: het kabinet dat voor de meeste en belangrijkste z.g. terugkeer-besluiten verantwoordelijk was. Wij menen dat dat kabinet, Wilhelmina's denkbeelden afwijzend, èn de Nederlandse parlementaire demoeratie èn het Huis van Oranje een grote dienst heeft bewezen.

XCDe Parlementaire Enquêtecommissie heeft het aandeel van de vorstin aan het regeringsbeleid buiten beschouwing gelaten en dus ook geen aandacht besteed aan de conflicten die zich tussen haar en Gerbrandy hebben voorgedaan; daaruit is voortgevloeid dat zij de staatkundige betekenis van diens optreden onvoldoende heeft gepeild - zij heeft trouwens in het algemeen van weinig begrip getuigd voor zijn moeilijke positie en voor de leiding die van hem uitging.'

XCOp te merken valt tenslotte dat Wilhelmina, in afwijking van de visie die zij van haar jeugd af en ook in de Londense jaren huldigde, na het einde van de oorlog met Japan open oog kreeg voor de onvermijdelijkheid van een radicale wijziging van het Indonesië-beleid ('een volk moet sterk genoeg zijn om een nieuw begin te maken') - Gerbrandy niet. Hij die in zijn jonge jaren 'de rode advocaat uit Sneek' was genoemd,

1 In '55 zei Gerbrandy ons dat hij van elk van de verhoren welke de commissie hem had afgenomen, 'beroerd' was thuisgekomen. In de van de commissie had hij 'nooit een blik geworpen', mede omdat zijn vrouw hem had gezegd: 'Je moet die rommel niet lezen.' (Gerbrandy, 4 juli 1955). Dr. G. Duisterwinkel, de griffier van de commissie die bij alle verhoren voor het in politiek opzicht belangrijkste verslag, het vijfde, aanwezig was geweest, vertelde ons drie jaar later: 'Ik heb aan de Vrije Universiteit gestudeerd. Gerbrandy's colleges vond ik heel middelmatig. Ik begon bij de Enquêtecommissie dus met een vooroordeel tegen hem maar ben hem, naarmate het werk van de commissie vorderde, meer gaan waarderen. Zonder hem zou het in Londen een stelletje zakken zijn geweest. Ik vond hem tot-en-met integer en ben dan ook van mening dat de commissie onder Donkers leiding' (mr. L. A. Donker, de latere minister van justitie) 'niet genoeg oog heeft gehad voor Gerbrandy's grootheid. Er stak in Donker een element van: 'als in Londen was geweest, had ik het beter gedaan.' Dat was niet reëel. Donker was veel te veel formalist om in oorlogstijd goed mee te kunnen. Daarom heeft hij ook van de illegaliteit niets begrepen. En op al die punten lag nu juist Gerbrandy's grootheid.' (G. Duisterwinkel, 14 april 1958).

1115 [PDF]
NABESCHOUWING

associeerde zich tijdens de worsteling met de Republiek Indonesië met de meest conservatieve elementen in den lande. Uit zijn vage plannen voor een staatsgreep sprak zijn strijdbaarheid, maar dat is dan ook het enige positieve dat men er in kan ontwaren. Hij zou, had hij die plannen kunnen doorzetten, aan de afloop van de worsteling met de Republiek niets hebben veranderd maar wèl in Nederland een beroering en een verwarnng hebben geschapen, naar welker omvang men slechts kan gissen.

XCWelke gevolgen heeft de Tweede Wereldoorlog gehad voor Nederland en zijn samenleving?

XCDie oorlog heeft, dat stellen wij voorop, de dekolonisatie versneld. Nederland werd op Europa en, iets wijder, op het Atlantische deel van de wereld teruggeworpen. Het poogde in de eerste jaren na de bevrijding de oude zelfstandigheidspolitiek voort te zetten (ook het beleid ten aanzien van de Republiek Indonesië was daar een manifestatie van) - die politiek werd door de dreiging welke van de Sowjet-Unie uitging, opgegeven. Nederland kon slechts steun vinden in de verbanden van Europese en Atlantische samenwerking. Dat betekende een breuk met het verleden. Met zijn commerciële kracht en zijn kracht ter zee was de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in de zeventiende eeuw een grote mogendheid geweest en het Koninkrijk der Nederlanden had dank zij het bezit van N ederlands- Indië in de negentiende en in de eerste decennia van de twintigste eeuween geheel eigen plaats in de wereld ingenomen: niet langer die van een grote mogendheid maar ook niet die van een kleine. Dat werd het pas na '45.

XCHet verloor evenwel niet alleen zijn staatkundige maar ook veel van zijn economische zelfstandigheid. Vijf-en-dertig jaar na de Tweede Wereldoorlogwas, zoals wij in hoofdstuk I vermeldden, meer dan twee-vijfde van de totale beurswaarde van tot de Nederlandse effectenbeurs toegelaten Nederlandse ondernemingen in buitenlandse handen en men moet wel aannemen dat dat aandeel sindsdien nog groter is geworden. Er staat tegenover dat van het Nederlandse vermogen een toenemend deel in het buitenland werd belegd. Op economisch gebied is de onderlinge afhankelijkheid van de tot de westelijke wereld behorende staten, Japan inbegrepen, steeds groter geworden. Die afhankelijkheid heeft evenwelook nieuwe perspectieven geopend - maar niet het uitzicht op een welvaart die zijn basis in de eerste plaats in Nederland vindt.

1116 [PDF]
NEDERLAND NA DE OORLOG

XCDe Tweede Wereldoorlog heeft evenwel niet alleen de dekolonisatie versneld maar ook belangrijke sociaal-economische ontwikkelingen die zich al voordien waren gaan aftekenen. Die oorlog bracht in Nederland geen sociale revolutie teweeg - van afschaffing van de kapitalistische produktieverhoudingen (maar ook van hun vervanging door verhoudingen waarin van de vrijheden van de burger bitter weinig overbleef) was slechts sprake in die delen van Europa, waar de Sowjet-Unie de overheersende macht werd, en in Tito's Joegoslavië. Overal elders werd het kapitalisme met zijn ondernemingsgewijze, op het maken van winst gerichte produktie en met zijn regulerende marktmechanismen gehandhaafd - geen ongebreideld kapitalisme evenwel, zoals de negentiende eeuw dat had gekend. De uitbreiding van de produktie maakte de opbouw van een sociale welvaartsstaat mogelijk, 'de trends van collectivering en nivellering van vermogens', schrijft Wilterdink, 'zetten zich voort' - op dat gebied gaf de oorlog 'een extra duw in een richting die al uitgezet was.'! Hetzelfde geldt trouwens voor de rol van de overheid bij de algemene leiding van het sociaal-economische leven.

XCWat de verhouding tot Indië en (ten dele daarmee samenhangend) het buitenlandse beleid betreft, kan men de Tweede Wereldoorlog dus als een duidelijke breuk zien. Ook was hij een breuk in de geschiedenis van het Nederlandse Jodendom dat naar verhouding zwaardere verliezen leed dan de Joodse gemeenschappen in vergelijkbare bezette landen. Waardoor? Door de radicale aanpak van het op de SS-ideologie geënte Duitse bezettingsbestuur, door de volgzaamheid van de Nederlandse overheid, door Nederlands geïsoleerde ligging in bezet Europa, door de vroege inzet van de deportaties (bijna een jaar voordat de April-Meistakingen aan het overheidsapparaat een injectie van weerbaarheid gaven, eveneens bijna een jaar voordat de grote Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers was opgebouwd) maar ook door het feit dat de Nederlandse Joden als gevolg van hun integratie in een tolerante samenleving minder waakzaam waren dan vele Joden elders in Europa. Niet veel meer dan één op de vier bleef in leven en daarbij waren de verliezen welke het Joodse proletariaat leed, het zwaarst. Een bevolkingsgroep die in Nederland meer dan drie eeuwen van opbouw had gekend en een kleurrijk en in veelopzichten stimulerend element in de samenleving had gevormd, werd een schaduw van wat zij was geweest.

XCIn alle andere opzichten mag men de gevolgen welke de Tweede Wereldoorlog voor Nederland had, niet als een breuk aanduiden. Over

XCI Wilterdink: Vermogensverhoudingen ill Nederland, p. 354.

1117 [PDF]
NABESCHOUWING

de sociaal-economische schreven wij reeds maar wat waren de binnenlands-politieke gevolgen? De politicoloog Daalder somde er in '85 drie op: een 'sterkere hechting aan het parlementair-democratische bestel', een zekere 'toenadering tussen bevolkingsgroepen' en 'een meer gerede waardering voor gemeenschappelijke instituties'.'

XCOver alle drie iets meer.

XCTerecht heeft Daalder er op gewezen dat de parlementaire demoeratie in ons land vooral in de jaren '30 (de jaren van de diepe economische crisis) 'in brede kring bloot(stond) aan wat men zonder overdrijving autoritaire kritiek moet noemen.' Waarlijk niet alleen van de zijde van de NSB en een ganse reeks kleinere nationaal-socialistische en fascistische groeperingen! Van een hunkeren naar een 'sterke man' was ook bij anderen sprake en de mate waarin zich in katholieke kringen het corporatieve denken uitbreidde, hield door de sterke positie welke de RoomsKatholieke Staatspartij in het politiek bestel innam, gevaren in voor de toekomst van de parlementaire democratie. Wij menen overigens dat de door Daalder genoemde 'sterkere hechting' zich in de jaren van moeizame wederopbouw (jaren van onvrede bij velen) minder duidelijk heeft voorgedaan dan later. Hoe dat zij, in de gehele sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog verlopen periode zijn de groeperingen die een wezenlijk ander bestel wensten, klein of zelfs onbetekenend-klein gebleven en is, mede door wat elders in de wereld geschiedde, de afkeer van elke vorm van dictatuur alleen maar gegroeid.

XCWat de 'toenadering tussen bevolkingsgroepen' betreft, wees Daalder met name op de gewijzigde positie van de katholieken en de socialisten, anders gezegd: de door velen verketterde 'roomsen' en 'reden'. Dezen die, aldus Daalder, 'ondanks alles toch nog lang een positie van tweederangsburgers, van 'ook-Nederlanders', hadden bekleed, werden meer vanzelfsprekend aanvaard.' Daarbij zijn wat de katholieken aangaat, de in brede kring bekendgeworden strijdbare herderlijke brieven van het Episcopaat van betekenis geweest en wat de socialisten betreft, verdient onderstreept te worden dat de Nederlandse Unie die in haar programmatische uitlatingen vaak van 'socialisme' repte, aan dat begrip veel van het aanstotelijke karakter ontnam dat het vóór de bezetting in de ogen van menigeen had gehad. Trouwens, binnen die Unie zelf werd de 'toenadering tussen bevolkingsgroepen' een feit. Hetzelfde gold voor de illegaliteit: personen van verschillend geloof en van verschillende politieke overtuiging stonden in een-en-dezelfde slagorde, samen strijdend

XC1 H. Daalder in 1940-1945. Onverwerkt verleden?, p. 27 e.v.

1118 [PDF]
NEDERLAND NA DE OORLOG

tegen de bezetter - veelal zagen zij voor het eerst wat dat geloof, wat die overtuiging voor de ander betekende. Daar vloeide toenadering uit voort.

XCBij de 'meer gerede waardering voor gemeenschappelijke instituties' noemt Daalder in de eerste plaats het koningschap. Inderdaad, de Duitse invasie en de Duitse bezetting werden zozeer ervaren als een aanslag op Nederland, op het vaderland, dat Oranje als zijn historische symbool een sterke emotionele lading kreeg ook bij velen onder diegenen die Oranje niet hadden gezien als een symbool van Nederland maar als een van 'het kapitalisme', van 'de bourgeoisie'. Nu onderstreepte Radio Oranje al met zijn naam het element dat in de nieuwe strijdsituatie alle Nederlanders verbond. Trouwens, elke toespraak die de koningin van Londen uit hield, deed de waardering voor haar toenemen. Ook de bezetter droeg daartoe bij: dat uit de benamingen van straten en pleinen, van gebouwen en instellingen, de namen van levende leden van het Oranjehuis moesten verdwijnen (alsook het begrip 'koninklijk'), betekende dat elke Nederlander voortdurend aan het Oranjehuis werd herinnerd.'

XCOnder het hoofd 'een meer gerede waardering voor gemeenschappelijke instituties' merkt Daalder voorts op dat 'de Nederlandse bureaueratie 'opener' werd, naarmate nieuwe generaties van ambtenaren en personen uit meer gespreide politieke en maatschappelijke kringen tot de ambtelijke diensten toetraden.' Inderdaad, die uitbreiding en de daarmee samenhangende bredere recrutering van de bureaueratie zijn een feit geweest maar dat 'een meer gerede waardering' voor die bureaueratie zou zijn gegroeid, betwijfelen wij. Trouwens, de bedoelde uitbreiding zien wij niet als een gevolg van de Tweede Wereldoorlog: zij is deel geweest van de algemene ontwikkeling van de Westerse samenleving - een ontwikkeling die zich heeft voorgedaan zowel bij de overwinnaars als bij de overwonnenen, zowel in de oorlogvoerende Westelijke landen die vrij bleven als in die welke bezet werden, zowel in landen die aan de oorlog deelnamen als in die welke hun neutraliteit wisten te handhaven.

XCDie algemene ontwikkeling heeft nog in veel meer opzichten op de Nederlandse samenleving ingewerkt. Het beeld dat wij in hoofdstuk I gaven, toonde aan dat van de tweede helft van de jaren '60 af sprake was van ontkerkelijking op grote schaal, van een erosie van de betekenis van

1 Zes-en-twintig illegale bladen verschenen er die het begrip 'Oranje' in hun titel gebruikten.

1119 [PDF]
NABESCHOUWING

de kerken, van een snelle afbrokkeling van KVP, CHU en ARP en daarmee van de 'verzuiling', van een doorbraak van vrij ere sexuele normen, van een kritischer houding jegens alle autoriteiten, van een behoefte aan meer inspraak, van de opkomst van het feminisme, van een verzwakking van de publieke fatsoensbegrippen, van een duidelijker naar voren komen van de nadelen voor mens en milieu van de uitbreiding der produktie, van een groeiende betekenis van de televisie als communicatiemediurn, van een verdere diversificatie van de samenleving door de komst van grote groepen gastarbeiders, Surinamers en Antillianen, van een toename van corruptie, geweld en onveiligheid. Het heeft alles tezamen een Nederland doen ontstaan welks cultuur een meer anarchistische inslag vertoont. Welnu, bij deze ontwikkeling heeft, zoals wij in hoofdstuk 1 opmerkten, de reflectie op wat in bezet Nederland was geschied, vaak een rol gespeeld maar, zo voegen wij daar nu aan toe, zij heeft in wezen niet met de Tweede Wereldoorlog of met de bezettingstijd te maken gehad - hier was sprake van een algemene ontwikkeling die zich in Zweden dat tijdens de Tweede Wereldoorlog neutraal was, eerder aftekende dan in Nederland en die als vorm van protest tegen de gevestigde machten zijn belangrijkste impuls kreeg uit de Verenigde Staten welke in die oorlog niet bezet waren.

XCWij schrijven dit alles niet zonder aarzeling, want hoe dichter men bij de eigen tijd komt, des te hachelijker is het, er de wezenstrekken van aan te geven. De mist zalpas later optrekken.

XCImpliciet hebben wij in het voorafgaande al geschreven over de plaats welke de periode van de Tweede Wereldoorlog in de Nederlandse geschiedenis inneemt: Nederland werd gereduceerd tot de status van kleine mogendheid, zulks ondanks alle offers die het bij de verdediging van zijn grondgebied in Europa en van Nederlands-Indië had gebracht, ondanks de velen ook die in het illegale werk in bezet Nederland en bezet Indië het leven hadden gelaten. Het heeft, dunkt ons, zin aan dat militaire en civiele verzet te herinneren omdat het, los van de ermee bereikte resultaten, op zichzelf een getuigenis was van vitaliteit.

XCHoe stond het daarmee bij die vorige bezetting: de Franse, min of meer aangevangen in 1795, toen Franse troepen de Republiek binnendrongen en stadhouder Willem V de wijk nam naar Engeland, en tenslotte uitlopend op de driejaren 1810-1813, waarin Napoleon een stap

1120 [PDF]
DE FRANSE EN DE DUITSE TIJD

nam waar Hitler niet aan toekwam: die van de inlijving van Nederland in een vreemde staat, in dit geval het Franse Rijk?

XCMen moet met vergelijkingen tussen de Franse en de Duitse tijd voorzichtig zijn.' Napoleon was geen Hitler, de Fransen uit die tijd waren niet de Duitsers van het Derde Rijk, en de geest in Europa van het begin van de negentiende eeuw was niet de geest die na, en ten dele ook wel door de Eerste Wereldoorlog in totalitair geregeerde staten als Italië, Duitsland en de Sowjet-Unie tot verwoestende doorbraak kwam. Hitler is nooit in bezet Nederland verschenen - over wat daar zou zijn gebeurd als hij dat ooit wèl had gedaan, kan men slechts speculeren. Evenwel: meer dan anderhalf jaar na de inlijving, in oktober 181I, heeft Napoleon er bijna een maand lang rondgereisd. De genomen veiligheidsmaatregelen droegen geen excessief karakter, van het verschijnen van spotdichten of andere elandestien gedrukte manifestaties van verzet maakt de Leidse historicus prof. dr. H. T. Colenbrander in zijn juist door zijn gedetailleerdheid nog zo waardevol en lezenswaardig werk Inlijving en Opstand (in 1913 verschenen) geen melding. De aanzienlijken verdrongen zich allerwegen om de keizer, een groot deel van het lagere volk juichte hem toe, de Dam in Amsterdam werd herdoopt tot Place Napoléon. In brute machtswellust deed de Franse keizer niet onder voor de Duitse Führer maar hoe anders is het totale beeld wanneer men 1810-1813 naast 1940-1945 legt! Zeker, er is ook in de Franse tijd verzet geweest, maar Colenbrander kon diegenen die er met hun leven voor moesten boeten: zes-en-veertig personen, allen behorend tot wat toen 'het volk' heette, zonder uitzondering met name noemen - zo ook uit de rijen van de in 1812 aangewezen driehonderddrie-en-twintiggardes d'honneur (zoons van aanzienlijken die als gijzelaars in militaire dienst werden geroepen) de een-en-twintig die gevankelijk moesten worden weggevoerd. En hoeveel vager waren de politieke grenzen! Als Willem VI aanvaardde de latere koning Willem I uit handen van Napoleon een Duits vorstendom. Bilderdijk die in januari 18I1 op een bijeenkomst van de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen zijn befaamd gedicht 'Afscheid' voordroeg, eindigend met de naar de toekomst ziende strofen:

1 Wij hebben dat waagstuk ondernomen in de slottoespraak van het in mei '85 door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie gehouden symposium '1940-1945: On verwerkt verleden?' De tekst is later in '85 in druk verschenen (a.v., p. 190 e.v.) maar kwam, naar wij aannemen, maar zeer weinigen van onze huidige lezers onder ogen. Het eerste gedeelte van het hier volgende is een herhaling van delen uit ons betoog van drie jaar geleden.

1121 [PDF]
NABESCHOUWING

'Holland groeit weer! Holland bloeit weer! Hollands naam is weer hersteld! Holland, uit zijn stof verrezen, zalopnieuwons Holland wezen! Stervend heb ik 't u gemeld'

XCdiezelfde Bilderdijk nu, die overigens pas twintig jaar later overleden is, heeft, aldus Colenbrander, 'gebedeld bij de Fransen" om een functie of een opdracht, ook in dichtvorm - in 1810 schreef hij: 'Thans leg ik (thans is 't plicht) mijn offer aan uw voeten / 0 Keizer, thans mijn vorst: ai, neem het gunstig aan.'

XCMaar misschien spreekt het verschil tussen de Franse en de Duitse tijd nog het duidelijkst uit de proclamatie die Gijsbert Karel van Hogendorp op 17 november 1813 in het in Den Haag ontstane gezagsvacuüm deed verschijnen 'Oranje boven! Holland is vrij!' Trotse woorden! Maar dan, iets verder, die passage, 'erbarmelijk', schreven wij in Voorspel, 'in het perspectief van later, welke de politieke structuur van de bevrijde natie aangaf en tegelijk haar sociale gelaagdheid onderstreepte': 'Alle de aanzienlijken komen in de regering ... Het volk krijgt een vrolijke dag / op gemene kosten / Zonder plundering noch mishandeling.' 'Termen', schreef Colenbrander, 'die ons, mensen van 1913, stuiten'> - bewoordingen die men twee generaties later slechts kan beamen. Zij tonen ons een bevolking die in twee klassen uiteenviel: aan de ene kant 'de aanzienlijken': landadel, grootgrondbezitters, groothandelaren, bankiers, kortom: de regenten die het in de Republiek voor het zeggen hadden gehad en het verstaan hadden, zich wonderwel aan te passen aan de Franse indringers, aan de andere kant 'het volk': een ongedifferentieerde groep, die uit vrees dat zij tot uitspattingen zou overgaan, in toom moest worden gehouden met de belofte van 'een vrolijke dag' (één!) die hun niets zou kosten. Tot die 'vrolijke dag' is het overigens niet eens gekomen, maar louter in Amsterdam tot één extra uitdeling van brood en kaas aan de vele behoeftigen.

XCNederland nu dankt aan het tijdperk 1795-1813 enkele positieve verworvenheden: de invoering van de gelijkheid voor de wet van alle burgers, het begin van de herleving van het tijdens de Republiek deerlijk teruggedrongen katholieke volksdeel, klassikaal gemeentelijk lager onderwijs, een beter belastingstelsel, moderne wetboeken, de bevolkings

I H. T. Colenbrander: (1913), p. 178. 2 A.v., p. 241.

1122 [PDF]
'DE TOEKOMST LIGT OPEN'

registratie, de Kamers van Koophandel, de landelijke posterijen, de Mijnwet die alle delfstoffen tot gemeenschapseigendom verklaarde, een beter wegennet - de Duitse bezetter plaatste hier niets naast. Hij kapte slechts en wat hij aan nieuw zaad strooide, schoot geen wortel.

XCMaar die Duitse bezetter had dan ook met een geheel ander volk te maken: een volk waarvan men zou kunnen zeggen dat zijn samenstellende delen in de periode 1813-1940 tot zelfbewustzijn waren gekomen. De amorfe massa van 'het volk', waarvan van Hogendorp repte, was een gestructureerd en gearticuleerd geheel geworden en het is dat geheel geweest dat het op gelijkschakeling en inlijving gerichte politieke offensief van de Duitse bezetter heeft afgeslagen. Uit dat geheel kwamen de honderdduizenden te voorschijn die aan de grote stakingen deelnamen, de vele tienduizenden ook die zich, elk gesteund door de eigen omgeving, met hart en ziel aan het illegale werk gaven.

XCNeen, geen heldenvolk, maar wèl een volk dat in de Tweede Wereldoorlog een nationaal besef toonde dat heel wat sterker en rijker was dan vier generaties eerder.

XCNu ligt de Tweede Wereldoorlog meer dan veertig jaar achter ons. Terwijl in de negentiende eeuw de herinneringen aan de Franse bezetting spoedig zijn verbleekt, zijn in de twintigste die aan de Duitse van Nederland en de Japanse van Nederlands-Indië blijven leven: smartelijke herinneringen maar tegelijk ook normgevende, inspirerende. Hoe en hoelang zij op de Nederlandse samenleving zullen inwerken, weet niemand, zo min als iemand weet hoe Nederland en zijn samenleving zich in de een-en-twintigste eeuw zullen ontwikkelen, laat staan nog later.

XCSlechts doordat het afgesloten is, kan de historicus het verleden overZien.

XCDe toekomst ligt open. EINDE

1123 [PDF]

Appendix

XC

Datumlijst mei I945-december 1949

XC

XC8 Eerste zitting van een Tribunaal (Breda) (p. 543) 14 Gerbrandy biedt het ontslag van zijn derde kabinet aan (p. 90) 24 Oprichting van de Nederlandse Volksbeweging (p. 189) 25 Koningin Wilhelmina benoemt Schermerhorn en Drees tot kabinetsformateurs (p. 100) 29 Oprichting van het Bureau Nationale Veiligheid (p. 507) Juni 1945

XC5 De laatste groep Wehrmachl-militairen verlaat Den Helder op weg naar Duitsland (p, 13 I) 23 Het kabinet-Schermerhorn treedt aan (p. 108) 27 Schermerhorn houdt een lange programmatische radiotoespraak (p. 85) 28 Eerste grote havenstaking in Rotterdam (p. 222) Juli 1945 20 Installatie van de Nationale Adviescommissie (p. 204) Augustus 1945

XC5 De Raad voor het Rechtsherstel wordt ingesteld (p. 655)

XC8 Begin van de demobilisatie der Binnenlandse Strijdkrachten (p. 154) 17 Soekarno en Hatta roepen de Republiek Indonesië uit (p. 711) September 1945 20 Oprichting van de Stichting Toezicht Politieke Delinquenten (p. 634) 25 De Tijdelijke Staten-Generaal beginnen te functioneren (p. 206) 26 In het kader van de geldzuivering wordt het eerste nieuwe geld ingevoerd (p. 279)

1125 [PDF]
DATUMLIJST

Oktober 1945 10 Mountbatten dringt er bij van Mook op aan om met Soekarno te spreken (p. 749) 26 Afkondiging van het Besluit Politieke Delinquenten-rça ç: de voorwaardelijke invrijheidstelling wordt mogelijk gemaakt (p. 531) 3 I Van Mook spreekt met een delegatie van de Republiek Indonesië waarvan Soekarno deel uitmaakt (p. 750) November 1945 IS Slotvergadering van de Nationale Adviescommissie (p. 205) 17 Het kabinet-Schermerhorn besluit tot grootscheepse troepenzendingen naar Indië (p. 753) 20 Koningin Wilhelmina opent de zitting van de Voorlopige StatenGeneraal (p. 208) Radio Herrijzend Nederland maakt plaats voor Radio Nederland in Overgangstijd (p. 235) Januari 1946 23 Alle dijken van Walcheren zijn gedicht (p. 298) Februari 1946 10 Het kabinet-Schermerhorn erkent, zij het onder voorbehoud, Indonesië's recht op zelfbeschikking (p. 761) Maart 1946

XC4 Einde van de Bijzondere Staat van Beleg en dus van het Militair Gezag (p. 138) April 1946 14 Begin van de (mislukte) Hoge Veluwe-conferentie met een delegatie van de Republiek Indonesië (p. 766) Mei 1946

XC4 Eerste 'stille tochten' (p. 70)

XC7 Mussert wordt geëxecuteerd (p. 562) 17 Algemene verkiezingen: de KVP wordt de sterkste partij (p.236)

1126 [PDF]
DATUMLI]ST

juni 1946 19 Het eerste kabinet-Bcel treedt aan (p. 239, 787) juli 1946 16 De Malino-conferentie wordt geopend (p. 776) September 1946 24 Grote stakingen, hoofdzakelijk in Amsterdam, tegen de troepenverschepingen naar Indië (p. 824) Oktober 1946 17 Seyss-Inquart wordt in Neurenberg opgehangen (p. 554) November 1946 13 De concept-Linggadjati-overeenkomst wordt ondertekend (p. 796) December 1946 20 De Tweede Kamer aanvaardt de motie-Romme/van der Goes van Naters waarmee Linggadjati wordt 'aangekleed' (p. 802) 3 I Na de Den Pasar-conferentie wordt de deelstaat Oost-Indonesië opgericht (p. 777) Februari 1947 Radio Nederland in Overgangstijd maakt plaats voor de Nederlandse Radio-Unie (p. 235) Maart 1947 25 De Linggadjati-overeenkomst wordt ondertekend (p. 809) juni 1947

XC5 In een toespraak voor de Universiteit van Harvard dringt de Amerikaanse Secretary of State Marshall op een grootscheeps Europees Herstelprogramma aan (p. 329) juli 1947 21 De Eerste Politionele Actie wordt ingezet (p. 848) 112

1127 [PDF]
DATUMLIJST

Augustus 1947 24 De Veiligheidsraad stelt met het oog op het Nederlands-Indonesische conflict met algemene stemmen o.m. een Commissie van Goede Diensten in (p. 864) Januari 1948 17 De 'Renville'-overeenkomst wordt ondertekend (p. 931) Juli 1948

XC7 Algemene verkiezingen: kleine opschuiving naar rechts (p. 943) 15 De 'Bijeenkomst FederaalOverleg' stelt zich op een conferentie te Bandoeng onafhankelijk op (p. 921) Augustus 1948

XC7 Het kabinet-Dreesjvan Schaik treedt aan (p. 947) September 1948

XC4 Koningin Wilhelmina abdiceert, Juliana wordt koningin (p. 256) 18 Begin van de Madioen-opstand van de Parlai Komunis Indonesia (p. 954) November 1948

XC4 Van Mook verlaat Batavia; zijn plaats wordt ingenomen door Beel als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon (p. 951) December 1948 19 De Tweede Politionele Actie wordt ingezet - Djokjakarta bezet (p. 964) Januari 1949 28 De Veiligheidsraad besluit tot het instellen van de United Nations Commissionfor Indonesia en eist dat de Republikeinse regering naar Djokjakarta mag terugkeren (p. 979)

1128 [PDF]
DATUMLIJST

Maart 1949 Republikeinse troepen bezetten een tijdlang het centrum van Djokjakarta (p. 992) 25 Rauter wordt geëxecuteerd (p. 572) Mei 1949

XC6 Het kabinet-Drees/van Schaik keurt de van Royen/Roern-overeenkomst goed - Beel neemt ontslag (Lovink volgt hem op) (p, 1002) 25 Generaal Spoor overlijdt (p. 1004) Juli 1949

XC7 Soekarno en Hatta keren in Djokjakarta terug (p. 1005) Augustus 1949 23 Begin van de Rondetafelconferentie in Den Haag (p. 1006) December 1949 26 Een grote groep tot gevangenisstraffen veroordeelde Japanse oorlogsmisdadigers verlaat Java op weg naar Japan (p. 901) 27 N ederland draagt de soevereiniteit over de Indische archipel (Nieuw-Guinea uitgezonderd) over aan de Republiek der Verenigde Staten van Indonesië (p. 1008)

1129 [PDF]

Appendix

XC

BIJLAGE I

XC

XCDR. P. S. GERBRANDY Minister-president Algemene Oorlogvoering a.i. Justitie MR. E. N. VAN KLEFFENS Buitenlandse Zaken DR. L. J. M. BEEL Binnenlandse Zaken DR. G. BOLKESTEIN Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen DR. G. W. M. HUYSMANS Financiën DRS. J. J. GISPEN Handel, Nijverheid en Landbouw J. M. DE BOOY Scheepvaart en Visserij Marine a.i. Oorlog (tot 4 april 1945) DR. J. E. DE QUAY Oorlog (vanaf 4 april 1945) IR. F. C. M. WIJFFELS Sociale Zaken a. i. Waterstaat (tot 4 april 1945) IR. TH. P. TROMP Waterstaat (vanaf 4 april 1945) DR. IR. J. 1. J. M. SCHMUTZER Overzeese Gebiedsdelen JHR. MR. E. F. M. J. MICHIELS zonder portefeuille

XCVAN VERDUYNEN

Ministerie Schermerhorn-Drees

XC

XCIR. W. SCHERMERHORN (PVDA) Minister-president Algemene Oorlogvoering Buitenlandse Zaken (tot I maart 1946) zonder portefeuille (vanaf I maart 1946) MR. E. N. VAN KLEFFENS

XC(PARTIJLOOS)

1130 [PDF]
NEDERLANDSE MINISTERIES 1945-1951

XCDR. J. H. VAN ROlJEN (PARTIJ

XCLOOS) MR. H. A. M. T. KOLFSCHOTEN

XC(KVP) DR. L. J. M. BEEL (KVP) DR. G. VAN DER LEEUW

XC(PVDA) MR. P. LIEFTINCK (PVDA) MR. J. MEYNEN (ARP) J. M. DE BOOY (LIB.)

XCIR. TH. S. G. J. M. VAN SCHAlK

XC(KVP) DR. IR. J. A. RINGERS (PARTIJ

XCLOOS) IR. H. VOS (PVDA) S. L. MANSHOLT (PVDA) zonder portefeuille (tot I maart 1946) Buitenlandse Zaken (vanaf I maart 1946) Justitie Binnenlandse Zaken Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen Financiën Oorlog Marine a.i. Scheepvaart Verkeer en Energie Openbare Werken Handel en Nijverheid Voedselvoorziening, Landbouwen Visserij W. DREES (PVDA) Sociale Zaken DR. J. H. A. LOGEMANN (PVDA) Overzeese Gebiedsdelen 3 juli 1946 - 7 augustus 1948 l:erste r.ninisterie~eel

XCDR. L. J. M. BEEL (KVP)J. J.Minister-president Algemene Zaken (vanaf II oktober 1947) Binnenlandse Zaken (tot 15 september 1947) Buitenlandse Zaken Justitie Binnenlandse Zaken (vanafseptemberOnderwijs, Kunsten en Wetenschappen Financiën

MR. C. G. W. H. BARON VAN BOETZELAER VAN OOSTER HOUT (PARTIJLOOS) MR. J. H. VAN MAARSEVEEN (KVP) MR. DR. P. J. WITTEMAN (KVP) DR. GIELEN (KVP) MR. P. LIEFTINCK (PVDA) 15 1947)

1131 [PDF]
NEDERLANDSE MINISTERIES 1945-1951

A. H. J. L. FIÉVEZ (KVP)

XCJ. J. A. SCHAGEN VAN LEEUWEN

XC(PARTIJLOOS) IR. H. VOS (PVDA)

XCDR. IR. J. A. RINGERS (PARTIJ

XCLOOS) L. NEHER (PVDA)

XCMR. DR. J. IN 'T VELD (PVDA)

XCDR. G. W. M. HUYSMANS (KVP) S. L. MANSHOLT (PVDA)Oorlog a. i. Marine (tot 7 augustus 1946 en vanaf 25 november 1947) Marine (van 7 augustus 1946 tot 25 november 1947) Verkeer en Waterstaat a.i. Openbare Werken en Wederopbouw (vanaf 15 november 1946 tot 28 februari 1947) Openbare Werken en Wederopbouw (tot 15 november 1946) Wederopbouwen Volkshuisvesting (vanaf 28 februari 1947 tot I maart 1948) Wederopbouwen Volkshuisvesting (vanaf I maart 1948) Economische Zaken (tot 14 januari 1948) Landbouw, Visserij en Voedselvoorziemng a. i. Economische Zaken (van 14januari tot 21 januari 1948) Economische Zaken (vanafjanuariSociale Zaken Overzeese Gebiedsdelen zonder portefeuille (totjulizonder portefeuille (vanafnovember

DR. J. R. M. VAN DEN BRINK (KVP) W. DREES (PVDA) MR. J. A. JONKMAN (PVDA) MR. E. N. VAN KLEFFENS (PARTTJLOOS) L. GÖTZEN (PARTTJLOOS) 21 1948) I 1947) 10 1947)

Ministerie Drees/van Schaik

XC

XC(KVP)

XCMR. A. A. M. STRUYCKEN

XC(KVP) MR. J. R. H. VAN SCHAlK (KVP)

XCMR. F. G. C. J. M. TEULINGS

XC(KVP) DR. F. J. TH. RUTTEN (KVP) MR. P. LIEFTINCK (PVDA) MR. W. F. SCHOKKING (CHU)J.J.Binnenlandse Zaken (tot 15 juni 1949) a.i. Justitie (van 15 mei tot 10 juli 1950) a.i. Overzeese gebiedsdelen (vanaf 14 februari 1949) Justitie (vanaf IQ juli 1950) zonder portefeuille a.i. Binnenlandse Zaken (van 15 juni tot 20 september 1949) a.i. Verkeer en Waterstaat (van 7 augustus tot I november I948) Binnenlandse Zaken (vanaf 20 september I949) Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen Financiën Oorlog (tot IÓ oktober I950) Marine (van 14 mei I949 tot IÓ oktober I950) Marine (vanafoktoberVerkeer en Waterstaat (vanafnovemberWederopbouw en Volkshuisvesting Economische Zaken Landbouw, Visserij en Voedselvoorziemng Sociale Zaken Overzeese Gebiedsdelen (totfebruarizonder portefeuille

MR. H. L. S 'JACOB (PARTIJLOOS) MR. D. G. W. SPITZEN (PARTIJ LOOS) MR. DR. IN 'T VELD (PVDA) DR. R. M. VAN DEN BRINK (KVP) S. L. MANSHOLT (PVDA) MR. A. M. JOEKES (PVDA) MR. E. M. J. A. SASSEN (KVP) L. GÖTZEN (PARTIJLOOS) 1Ó I950) I I948) I4 1949)

1133 [PDF]

Appendix

XC

BIJLAGE 2

XC

XCSchrijver van deze bijlage maakte deel uit van de groep van tien deskundigen die dr. L. de Jong begeleidde bij de totstandkoming van hoofdstuk 7. Over de inhoud hiervan hadden dr. de Jong en schrijver dezes een verschil van mening dat in de gedachtenwisseling niet tot een voor beiden aanvaardbare oplossing kon worden gebracht. Dr. de Jong bood daarop aan, de van zijn hoofdstuk afwijkende mening in een bijlage van deel 12 op te nemen. Schrijver dezes is dr. de Jong daarvoor erkentelijk en hij maakt daarvan gaarne gebruik.

XCHij stelt het op prijs zijn dank uit te spreken aan mr. L. F. de Groot voor zijn juridische adviezen en aan mevr. drs. P. M. H. Groen voor haar geschiedkundige correcties. Beiden waren door dr. L. de Jong bij de beoordeling van zijn concepttekst ingeschakeld. Voorts gaat zijn dank uit naar majoor b.d. van het Knil KB. A. Blom die over zijn ervaringen over de strijd in Midden-Java waardevolle gegevens verstrekte, en naar generaal-majoor b.d. van de KL H. A. Kramer voor zijn algemene adviezen.

Oorlogsmisdrijven en oorlogsrecht

XC

XCIn de pers, radio en televisie is herhaaldelijk een aantal door de Nederlandse strijdkrachten gepleegde g.ewelddaden betiteld met de term 'oorlogsmisdrijven' .

XCHet begrip oorlogsmisdrijf is omschreven in de ordonnantie 'Begripsomschrijving oorlogsmisdrijven' van I juni 1946, Ind. Stbl. 1946, nr. 44. Deze ordonnantie, evenals een drietal gelijktijdig uitgegeven ordonnanties betreffende de rechtspleging oorlogsmisdrijven, was uitsluitend toepasselijk op door onderdanen van de vijandelijke mogendheid Japan

1134 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

tijdens de Tweede Wereldoorlog begane schendingen van de wetten en gebruiken van de oorlog. Deze ordonnanties hebben dus geen betrekking op Nederlandse onderdanen. Als basis voor deze ordonnanties hebben onder meer gediend: de Deelaratie van Moskou van I november 1943, het Charter van het Internationale Tribunaal vastgesteld te Londen op 8 augustus 1945 en de Samenvatting van de aanbevelingen van de commissie van de Verenigde Naties van 29 augustus 1945 betreffende de Japanse oorlogsmisdrijven.

XCVervolging wegens oorlogsmisdrijven was voor Nederlandse onderdanen dus volgens deze rechtspleging niet mogelijle, maar ook niet volgens de bestaande strafrechtspleging, aangezien deze het begrip oorlogsmisdrijven niet kent. Daarmede is niet gezegd dat eigen onderdanen (militairen) die zich schuldig maken aan een in het Wetboek van (militair) Strafrecht omschreven misdrijf niet zouden kunnen worden gestraft.

XCIntegendeel. Zij werden volgens de normale rechtspleging voor de rechter gebracht. De betiteling van door Nederlandse militairen bedreven geweldexcessen met oorlogsmisdrijven is derhalve onjuist.

XCDe Nederlandse strijdkrachten waren bij de toepassing van geweld verplicht zich te houden aan de normen van het internationaal oorlogsrecht, zoals dat bij de Conventie van Genève van 1906 en het verdrag van de Haagse Vredesconferentie van 1907 was vastgesteld. Deze normen zijn van toepassing zowel op de krijgsmacht als op de vrijwilligerskorpsen van de strijdende mogendheden: - die een vast en op enige afstand herkenbaar onderscheidingsteken dragen, - die de wapens openlijk dragen, - die zich in hun optreden gedragen naar de wetten en gebruiken van de oorlog.

XCVoorts dienen krijgsgevangenen met menslievendheid te worden behandeld.

XCAlle handelingen die in strijd zijn met het oorlogsrecht, zouden derhalve als een geweldsexces dienen te worden beschouwd. Als echter één der partijen, i. c. de Republikeinse militairen, zich niet houdt aan de bepalingen van het oorlogsrecht, is dit recht niet meer bindend voor de andere partij. Laatstgenoemde heeft dan de vrijheid, wanneer de gevechts situatie geen andere mogelijkheid biedt, deze normen uit lijfsbehoud of ter bescherming van eigen of andermans leven te overschrijden. Deze overschrijding van de geweldsnorm is in dit geval te beschouwen als een noodzakelijke gevechtshandeling, afgedwongen door de tegenpartij. Bij de beoordeling of een handeling als een te verwijten exces moet worden

Indextermen: Veen, F. van der
1135 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

aangemerkt, is het noodzakelijk de situatie, waarin de handeling heeft plaats gevonden, in de overweging te betrekken.

XCIn de strijd in de jaren '45 tim '49 in Nederlands-Indië zijn drie vormen van geweld te onderscheiden: daden van geweld binnen de normen van het oorlogsrecht; daden van geweld die de normen van het oorlogsrecht overschreden, die echter noodzakelijk waren uit lijfsbehoud of ter bescherming van eigen of andermans leven en uitgelokt door een tegenstander die door zijn optreden geen beroep kon doen op de bepalingen van het oorlogsrecht; daden van geweld die de normen overschreden, zonder dat de geveehtssituatie daartoe noodzaakte.

XCDaar het internationale oorlogsrecht zich niet bezig houdt met beschrijving van gronden die de wederrechtelijkheid van de handeling en daarmede de strafbaarheid opheffen, moet voor de beoordeling of hiervan sprake kan zijn, bij het eigen nationale (Nederlandse en NederlandsIndische) strafrechtstelsel te rade worden gegaan. Het Nederlandse (Nederlands-Indische) strafrecht kent, evenals het strafrecht van andere Ianden, de rechtvaardigheidsgrond en daarmede strafuitsluiting, in gevallen van noodtoestand en van noodweer.

XCArtikel s i lid 1 van het Nederlands Wetboek van Strafrecht luidt:

XC'Niet strafbaar is hij die een feit begaat, geboden door de noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf, eerbaarheid of goed tegen ogenblikkelijke, wederrechtelijke. aanranding' (noodweer).

XCArtikel 40 luidt:

XC'Niet strafbaar is hij die een feit begaat waartoe hij door overmacht is gedrongen'(noodtoestand).

XCVan Bemrnelen' betoogt dat de rechtspraak in binnen- en buitenland het overmachtsbegrip verder heeft uitgebreid tot alle gevallen, waarin een noodtoestand voor een of ander belang bestaat. Degene, die dit belang beschermt en daarvoor een ander minder zwaarwegend belang aantast en zodoende een feit begaat dat formeel aan een delictsomschrijving beantwoordt, is niet strafbaar. Dat geldt zowel bij een conflict tussen twee rechtsbelangen als tussen twee rechtsplichten of tussen een rechtsbelang en een rechtsplicht.

XCVoor de straffeloosheid moet aan twee vereisten voldaan zijn, nl. het proportionaliteitsbeginsel (evenredigheid tussen beschermd en geschon

XCI Prof. mr. J. M. van Bemmelen: Ons strafrecht. vierde druk.

Indextermen: Veen, F. van der
1136 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

den belang dat minder zwaar of gelijkwaardig moet zijn) en het subsidiariteitsbeginsel (er moet geen minder vèrgaande mogelijkheid zijn geweest het zwaarst of althans even zwaarwegende belang te beschermen).

XCVolgens deze in het Nederlands strafrecht algemeen aanvaarde beginselen zouden daden van geweld, begaan door leden van de Nederlandse strijdkrachten, ook aloverschreden zij normen van het oorlogsrecht, niet voor vervolging in aanmerking komen, indien zij voor eigen of andermans lijfsbehoud of voor bescherming van goederen noodzakelijk waren en daardoor werden gerechtvaardigd. Dergelijke daden kunnen in die omstandigheden dan ook niet als strafbare excessen worden beschouwd.

Het Republikeinse militaire optreden

XC

XCHet militaire optreden van de Republikeinen op Java en Sumatra bestond aanvankelijk, voor de komst van de Britse en Nederlandse troepen, uit plunderingen, het molesteren, gevangen nemen en ontvoeren van Nederlanders, die zich buiten de interneringskampen bevonden, en van Chinezen, Christelijke Ambonnezen en Menadonezen, kortom van eenieder die verdacht werd van pro-Nederlandse sympathieën. Opgezweept door toespraken van Soekarno en andere Republikeinse leiders tot grote menigten en over de radio (de 'zingende torens'), ontaardden deze geweldplegingen in moordpartijen en aanvallen op interneringskampen, waarin Nederlandse vrouwen en kinderen, in afwachting van hun evacuatie, nog verbleven. Op den duur nam deze terreur de vorm aan van rassenvervolging van Nederlanders en Chinezen.

XCNa aankomst van de Britse en Nederlandse troepen kon deze gruwelijke terreur voor een groot deel worden gestopt en konden de geïnterneerde Nederlandse vrouwen en kinderen in Midden -Java en de N ederlandse gevangenen in Soerabaja in veiligheid worden gebracht. De Republikeinen gingen daarop over tot het gevangen nemen van Nederlanders die, ook gedurende de Japanse bezetting, nog buiten de karnpen verbleven en verplaatsten hen naar het binnenland, buiten bereik van de Britse en Nederlandse troepen, waar zij als gijzelaars gevangen werden gehouden.

XCDe Republikeinen ontwikkelden in de loop van '47 een Z.g.'guerrilla', die niet als een regelmatige militaire actie kon worden beschouwd. Kenmerken van deze 'guerrilla' waren o.a.:

Indextermen: Veen, F. van der
1137 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

XCde Republikeinse eenheden moesten een directe confrontatie met de Nederlandse troepen uit de weg gaan en zich beperken tot beschietingen van buitenposten en convooien en het plegen van sabotages; de bevolking werd met de grofste terreur gedwongen aan de gewapende strijd deel te nemen; onder bedreiging van represailles tegen hun familie werden jonge dorpsbewoners onder dwang ingedeeld in de gelederen van de Republikeinse eenheden; - de Republikeinse militairen verscholen zich, veelal zonder een in het oorlogsrecht vereiste herkenningsonderscheiding te dragen en zonder de wapens openlijk mee te voeren, onder de bevolking; - Nederlandse militairen die in handen van de Republikeinen waren gevallen, werden gemarteld, verminkt en vermoord.

XCVoor het voeren van de 'guerrilla' werd onder de centrale legerleiding een organisatie van autonome commando's opgebouwd. Aan de top werd de legerleiding gekoppeld aan de Republikeinse regering, alle bestuursniveaus van de bestuursstructuur daaronder werden samengevoegd met de militaire commandostructuur. Aldus werden' Wehrkreise' gecreëerd door de provinciale gouverneurs te koppelen aan de territoriale cornmandanten, de regenten aan de commandanten van de militaire districten, de wedana's en dorpshoofden aan de commandanten van de militaire onderdistricten. Op deze wijze kreeg het Republikeinse leger in een aantal gebieden een ijzeren greep op de bevolking.

XCDe terreur op de bevolking richtte zich na de Eerste en vooral na de Tweede Politionele Actie onder meer op de Indonesische bestuursambtenaren, politiefunctionarissen en dorpshoofden, waarvan de laatste twee jaar alleen op Java, naar schatting twee- à drieduizend werden geliquideerd en vervangen door Republikeinse ambtenaren, die in 'Wehrkreis'< verband de bevolking dwongen aan de gewapende strijd deel te nemen. (Men moet zich voorstellen dat de Nederlandse illegaliteit tijdens de Duitse bezetting alle Nederlandse burgemeesters en hun gezinnen, na eerst een aantal van hun vrouwen te hebben verkracht, zou hebben vermoord en de Nederlandse bevolking zou hebben gedwongen aan de gewapende strijd tegen de Duitsers deel te nemen!) Door het elimineren van de bestuursambtenaren en dorpshoofden, de gedwongen inschakeling van de bevolking in de strijd en het zich verschuilen tussen de bevolking, offerde het Republikeinse regime zijn eigen bevolking op.

XCDe Republikeinse strijdmethode onderscheidde zich door het systema tisch bedrijven van daden van geweld, die niet noodzakelijk waren door de gevechtssituatie of een noodtoestand, die door de hoogste militaire commandanten

Indextermen: Veen, F. van der
1138 [PDF]
DE BESCHOUWING V AN F. V AN DER VEEN

leiding waren goedgekeurd.

XCKortgeleden vertelde de Indonesische oud-hoogleraar in de cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Djokjakarta, Y. B. Mangunwijaya, hoe een majoor van het Republikeinse leger in I949, na de soevereiniteitsoverdracht, uit de bergen, waar hij de guerrillakrijg had gevoerd, onder veel eerbetoon in de stad Malang terugkeerde. Hij sprak de menigte toe: 'Jullie broeders en zusters hebben mooi gesproken en geopperd dat wij helden zijn. Dit is helaas niet waar, wij zijn geen helden, wij zijn deze jaren rovers, moordenaars en misdadigers geworden.' 1

Het optreden van de Nederlandse strijdkrachten

XC

XCHet tactisch optreden van de drie krijgsmachtdelen, de Koninklijke Marine (KM), de Koninklijke Landmacht (KL) en het Koninklijk Nederlands-Indische Leger (Knil), was afgestemd op het geldende internationale oorlogsrecht. Zo was voor het Knil het voorschrift 'Bepalingen van het Conventionele oorlogsrecht' van kracht en was de gedetailleerde uitwerking daarvan voor het militaire optreden onder meer voorgeschreven in het 'Voorschrift Politiek-politionele Taak Leger' (VPTL). Dit voorschrift bevatte een 'nauwkeurige politionele gedragsnormering, deels ingegeven door een streven naar het vermijden van toenemende verbittering bij de tegenstander, deels door humanitaire overwegingen'."

XCEen menselijke benadering van gevangenen werd voorop gesteld.

XCDe Nederlandse strijdkrachten werden echter geconfronteerd met een tegenstander die een strijdwijze toepaste die niet in overeenstemming was met het internationale oorlogsrecht, nl. het zich verschuilen tussen de bevolking zonder het dragen van een herkenningsteken en zonder de wapens openlijk mee te voeren. Voorts door het uitoefenen van terreur op de bevolking. Vooral na de Tweede Politionele Actie is op Java door de grote gebiedsuitbreiding, waardoor het tekort aan troepen pijnlijk aan het licht kwam, en door het gemis van de ervaren oorlogsvrijwilligersen Knil-bataljons, die in '48 waren gedemobiliseerd, in een aantal gebieden een noodtoestand ontstaan. De troepencommandanten in die gebieden stonden voor een dilemma. Zij hadden de plicht de openbare orde te handhaven opdat werknemers ongehinderd naar hun werk konden

XC1 Lien Heyting in NRC-Handelsblad, 12 december 1986. 2 Van Doorn en Hendrix, p. 164·

1139 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

gaan, en de bevolking de tuinen en velden kon bewerken en haar produkten ongehinderd naar de markt kon brengen.

XCDoch zij stonden tegenover een tegenstander, die zonder enige terughoudendheid bereid was zijn bevolking op te offeren.

XCIncidenteel is in die gebieden door troepencommandanten overgegaan tot het nemen van maatregelen van contra-terreur teneinde het verlies aan doden en gewonden bij hun eigen onderdeel te beperken. Deze daden van geweld, noodzakelijk uit lijfsbehoud en ter bescherming van mensenlevens, zijn, zoals hiervoor reeds betoogd, te rechtvaardigen omdat zij zijn gepleegd in een situatie van overmacht.

XCNiet ontkend mag worden dat er ook gewelddaden zijn gepleegd die niet door een noodtoestand waren gerechtvaardigd. Misschien zelfs, en wel bij eenheden waar de discipline onvoldoende werd gehandhaafd, in een groot aantal gevallen. In een oorlogssituatie krijgen sadisten, die men nu eenmaal in alle geledingen van de maatschappij aantreft, hun kans zich te laten gaan. Doordat het Nederlandse (Nederlands-Indische) strafrecht geen oorlogsmisdrijven voor Nederlanders kent, konden zij uitsluitend worden vervolgd en bestraft wanneer hun wandaden pasten in een omschrijving van het Wetboek van Strafrecht of misdrijven waren, opgenomen in enige andere wettelijke strafbepaling.

XCHet waren individuele ontsporingen en geen systematische methoden door de Nederlandse strijdkrachten toegepast. Een aantal van deze excessen werd strafrechtelijk vervolgd; andere gevallen van ontsporing zijn in een beperkte kring geheim gehouden en zijn niet ter kennis gebracht van de tot vervolging bevoegde autoriteiten. In dit verband is het dienstig te vermelden dat de aan Republikeinse zijde gepleegde misdrijven met de mantel der liefde werden toegedekt.

XCSlechts in Zuid-Celebes is gedurende een zevental weken door de Nederlandse troepen systematisch een contra-terreur gevoerd. Hiervoor wordt verwezen naar het hierna volgende Schematische Overzicht.

XCIn zoverre het Nederlandse militaire optreden in Nederlands-Indië de normen van het oorlogsrecht heeft overschreden, is dit, afgezien van incidentele ontsporingen, een reactie geweest op de Republikeinse strijdwijze. Het is daarom noodzakelijk de Nederlandse acties te relateren aan het Republikeinse optreden. Slechts op deze wijze is het mogelijk een goed inzicht te verkrijgen in het gebruik van geweld door de Nederlandse troepen.

Indextermen: Veen, F. van der
1140 [PDF]

Het militair optreden van de Republikeinse, Britse en Nederlandse strijdkrachten in de periode augustus 1945-augustus 1949. Een schema Eerste periode (15 augustus - 29 september '45) Er bevonden zich geen gewapende militaire eenheden van de Britten en Nederlanders op Java en Sumatra. De Japanse militaire commandanten waren verantwoordelijk voor de handhaving van de orde en rust en in het bijzonder voor de veiligheid van de krijgsgevangenen en de geïnterneerde Nederlandse burgers (mannen, vrouwen en kinderen). Steeds vaker werden Nederlanders, Chinezen, Christelijke Ambonnezen en Menadonezen door Republikeinen gemolesteerd, gevangen genomen of ontvoerd; voortdurend vonden plunderingen plaats. Tweede periode (29 september '45 - 31 december '45) Britse troepen landden op Java en Sumatra (met daarnaast een gering aantal Nederlandse militairen te Batavia, die onder Brits commando stonden).

XCOp II oktober '45 seinde Admiraal Mountbatten aan de Engelse Chefs van Staven te Londen dat de Republiek Indonesië ongeveer 100.000 Nederlandse geïnterneerden als gijzelaars gevangen hield en dat Soekarno had verklaard de veiligheid van hen nog maar vier dagen te kunnen garanderen. Het Hoofdkwartier van het Indonesische Volksleger proclameerde met ingang van zonsondergang op 13 oktober '45 de guerrillaen de economische oorlog tegen alle Nederlanders, Indo-Europeanen en Ambonnezen op Java. Opgezweept door toespraken van Soekarno en andere Republikeinse leiders gingen de Republikeinen over tot het vermoorden van Nederlanders en Ambonnezen, en in een later stadium van Chinezen. Deze terreur nam langzamerhand een vorm aan van rassenvervolgingen. Nederlandse vrouwen en kinderen werden in Tjikampek (West-Java) uit de trein gehaald en afgemaakt. Duizenden Nederlandse mannen, vrouwen en kinderen, die buiten de interneringskampen verbleven, werden in Soerabaja, Buitenzorg en Bandoeng in gevangenissen opgesloten; velen werden gemarteld en omgebracht. Vrouwenkampen op Midden-Java werden aangevallen. In een kamp te Ambarawa werden vrouwen op een grasveld bijeengedreven en met handgranaten bestookt. Een colonne vrachtauto's met vrouwen en kinderen, uit het binnenland op weg naar Soerabaja, werd door Republikeinen aangevallen waarbij meer dan honderd inzittenden omkwamen. Vele honderden Chinezen werden gedood of ontvoerd en hun huizen ge

Indextermen: Veen, F. van der
1141 [PDF]
DE BESCHOUWING V AN F. V AN DER VEEN

plunderd. De Indonesische Christen-bevolking van het dorp Depok werd grotendeels uitgemoord. Duizenden Nederlanders die buiten de karnpen verbleven, werden in het binnenland, buiten bereik van de Britse troepen, geïnterneerd en als gijzelaars gevangen gehouden.

XCZwakke Britse eenheden slaagden erin, onder voortdurende aanvallen van de Republikeinen, de zieken van het hospitaal te Magelang naar Semarang te evacueren. Daarbij werden door de Britten vele kampongs in brand gestoken en vielen onder de bevolking vele slachtoffers. Van de door de Britten te Magelang achtergelaten vluchtelingen (Nederlanders en Ambonnezen) werden er 460 door de Republikeinen afgemaakt. Japanse en Britse troepen wisten de Republikeinse aanvallen op de vrouwenkampen af te slaan en de vrouwen en kinderen te evacueren; 160 van laatstgenoemden overleefden deze aanvallen niet. Britse troepen in Soerabaja leden ernstige verliezen bij het bevrijden van de nog in leven zijnde gevangen genomen Nederlanders. Bij de strijd in Soerabaja en de evacuatie van de vrouwenkampen in Midden-Java vielen vele doden onder de bevolking en werden door de Britten vele kampongs en stadswijken in brand gestoken. Bij Bekassi werden 22 inzittenden van een Brits vliegtuig, dat daar een noodlanding maakte, door de Republikeinen afgemaakt. De Britten voerden daarop een strafexpeditie uit waarbij een deel van de bevolking van Bekassi werd gedood en het dorp in brand gestoken.

XCIn Bantam werden talrijke Indonesische bestuursambtenaren vermoord; soortgelijke acties vonden plaats in Soerakarta, Pekalongan en Madioen. Op Bali werden op 26 november 120 Indonesiërs (onder wie vrouwen en kinderen) omgebracht.

XCHet aantal vermoorde Nederlanders wordt geschat op 3500; het aantal omgekomen Chinezen was vele malen groter. Over het aantal slachtoffers onder de Ambonnezen en Menadonezen zijn geen gegevens beschikbaar doch dit werd op vele honderden zo niet duizenden geschat. Derde periode (I januari '46 I december '46) Nederlandse troepen van de Koninklijke Marine (KM), Koninklijke Landmacht (KL) en het Koninklijk Nederlands-Indische Leger (Knil) landden op Java en Sumatra en werden gelegerd in de acht enclaves (Batavia, Buitenzorg, Semarang, Soerabaja, Bandoeng, Medan, Padang en Palembang). Zij werden onder Brits commando gesteld. Het Britse militaire optreden beperkte zich tot de beveiliging van de enclaves. Zij deden geen pogingen meer de Nederlanders, die op Republikeins gebied geïnterneerd waren en door de Republiek in gijzeling gehouden, te bevrijden.

Indextermen: Veen, F. van der
1142 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

Het was de Nederlandse troepen verboden buiten de enclaves op te treden. Alleen te Soerabaja, waar de Republikeinen het water voor de bevloeiing van de rijstvelden hadden afgesneden, werd de enclave door de Nederlandse troepen uitgebreid.

XCIn januari '46 werden de meeste Indonesische bestuurshoofden in Atjeh afgemaakt; in maart '46 gebeurde dat ook op Sumatra's Oostkust. In Noord-Sumatra werden 7000 Christen Batakkers vermoord, op Midden-Sumatra 260 Chinezen en in mei '46 700 Chinezen te Tangerang (West-Java).

XCOp 15 oktober '46 werd een wapenstilstand gesloten tussen de Nederlanders en de Republiek. De Republikeinse opperbevelhebber Soedirman weigerde echter het bestand te aanvaarden. Op 15 november '46 werd een ontwerp-overeenkomst te Linggadjati gesloten, waarbij Nederland zich verbond binnen twee jaar de soevereiniteit over te dragen aan de Verenigde Staten van Indonesië. In november verlieten de Britse troepen Java en Sumatra. Op 30 november '46 eindigde het gezag van Mountbatten over Nederlands-Indië.

XCDe vele duizenden Nederlanders die op Republikeins gebied in gijzeling werden gehouden werden van april '46 af door de Republiek naar de enclaves op Java geëvacueerd. (Midden '47 waren in totaalongeveer 38.000 Nederlanders, 10.000 Chinezen en een onbekend aantal Ambonnezen in de enclaves aangekomen). Vierde periode (I december '46 - 21 juli '47) Het gezag over Nederlands-Indië werd nu door het Nederlands-Indische Gouvernement uitgeoefend. De Nederlandse troepen van de KM, KL en het Knil bevonden zich op Java en Sumatra binnen de acht enclaves.

XCOp 26 december '46 gaf generaal Soerdirman opdracht aan de Republikeinse strijdkrachten de strijd tegen de Nederlandse enclaves op te voeren; een maximum aan strijdkrachten moest naar de fronten worden gestuurd. De Nederlandse troepen bestreden de binnengedrongen tegenstanders en achtervolgden hen, vaak buiten de enclaves tot in Republikeins gebied.

XCOp 15 februari '47 aanvaardde generaal Soerdirman alsnog de wapenstilstand. Op 21 maart '47 werd de Linggadjati-overeenkomst door Nederland en de Republiek ondertekend.

XCOp Republikeins gebied werd het liquideren van Indonesiërs, die verdacht werden Nederland goed gezind te zijn, voortgezet. Ook Chinezen werden vervolgd. Op Zuid-Sumatra werden in januari '47 250 Chinezen omgebracht.

Indextermen: Veen, F. van der
1143 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

Vijfde periode (21 juli '47 21 december '48) Op 21 juli '47 begonnen de Nederlandse troepen met de uitvoering van de Eerste Politionele Actie. Grote delen van Java en Sumatra kwamen onder Nederlands gezag. Honderden Nederlanders, die nog als gijzelaars op Republikeins gebied aanwezig waren, werden bevrijd. Duizenden Chinezen op Java en Sumatra werden echter alsnog door de Republikeinen omgebracht en hun huizen werden geplunderd.

XCOp 4 augustus '47 werd de Politionele Actie beëindigd. Een internationale commissie van de Verenigde Naties arriveerde op Java en Sumatra om de uitvoering van het staakt het vuren te controleren en toezicht te houden op de vaststelling van de demarcatielijnen tussen de gebieden van de beide partijen.

XCNa drie-en-een-half jaar Japanse onderdrukking en oorlogseconomie en twee jaar Republikeins bestuur kwam in het door de Nederlandse troepen bezet gebied weer welvaart. De produktie van de meeste plantages, fabrieken en olievelden kwam weer op gang (in 1948was de uitvoer van produkten van cultuurondernemingen en andere exportprodukten het drievoudige van het jaar daarvoor). De verarmde bevolking profiteerde van de herkregen welvaart, de verkrijgbaarheid van kleding en andere noodzakelijke artikelen en van de voorzieningen voor de volksgezondheid (in vele overgenomen gebieden heerste een pokkenepidemie).

XCIn de Nederlandse gebieden hielden zich in de minder toegankelijke streken nog kleine groepen van het Republikeinse leger schuil (de 'pockets '). Zij terroriseerden de werknemers van de afgelegen plantages en pleegden sabotages.

XCOp 17 januari '48 werd onder toezicht van de commissie van de Verenigde Naties de 'Renville'-overeenkomst gesloten waarbij behalve tot een bestand ook werd overeengekomen dat de 'pockets' naar het Republikeins gebied zouden worden geëvacueerd.

XCIn augustus/september '48 vonden, ondanks de 'Renville' -overeenkomst, massaal herinfiltraties in het Nederlandse gebied plaats. De infiltranten terroriseerden de bevolking, in het bijzonder de Indonesische bestuursambtenaren waardoor vele slachtoffers vielen. Nederlandse militairen die in handen vielen van de Republikeinen, werden gemarteld, verminkt en gedood. De Nederlandse strijdkrachten bestreden de infiltranten waarbij enkele troepencommandanten door het optreden van de Republikeinen genoodzaakt waren maatregelen van contra-terreur te nemen. Incidentele ontsporingen van geweld vonden plaats. De bestandsschendingen van de 'Renville' -overeenkomst namen voortdurend in aantal toe.

Indextermen: Veen, F. van der
1144 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

Zesde periode (21 december '48 - 15 augustus '49) Op 21 december '48 begon de Tweede Politionele Actie waarbij het Republikeins gebied op Java bijna geheel werd bezet en op Sumatra het Nederlands gebied uitgebreid. Op 5 januari '49 werd deze Politionele Actie gestaakt. De voorbereide totale 'guerrilla' -oorlog werd door de Republiek tot uitvoering gebracht.

XCDe Republikeinse versie van de 'guerrilla' had tot gevolg dat onder de bevolking vele slachtoffers waren te betreuren.

XCAlleen al onder de Indonesische bestuursambtenaren en dorpshoofden werden er op Java een duizendtal vermoord of ontvoerd.

XCHet bleek spoedig dat de Nederlandse troepen, die nu over een veel groter gebied waren verspreid, gebrek aan mankracht hadden. In enkele gebieden waar het gebrek aan voldoende troepen zich deed voelen of waar onervaren eenheden waren ingezet, waren onderdeelscommandanten genoodzaakt ter bescherming van hun eigen mensen contra-terreurmaatregelen te nemen. Bij onderdelen waar de discipline onvoldoende werd gehandhaafd, vonden zonder dat de gevechtssituatie daartoe aanleiding gaf, ook ontsporingen van geweld plaats die als excessen moeten worden gekwalificeerd.

XCNa het tot stand komen van de van Royeri/Roem-overeenkomst op 7 mei' 49 werd het voor eenieder duidelijk dat alle gebieden nog voor het einde van dat jaar aan de Republikeinse troepen moesten worden overgegeven. In de laatste week van juni '49 werd de residentie Djokjakarta door de Nederlandse troepen ontruimd, op 10 augustus '49 werd het 'staakt het vuren' afgekondigd, gevolgd door de soevereiniteitsoverdracht op 27 december '49 aan de Verenigde Staten van Indonesië. Zuid-Celebes Nadat door Soekarno in november '45 de Republikeinse gouverneur Ratoe Langie naar Zuid-Celebes was gezonden, heerste in dit gebied, waar zich Australische en Knil-eenheden bevonden, onrust. Na vertrek van de Australische troepen in februari '46 infiltreerden daar uit Java afkomstige Republikeinse militairen. Er werd een ware terreur op de bevolking uitgeoefend waarbij van juli '46 tot en met februari '471600 personen, vaak op gruwelijke wijze, werden afgemaakt en 400 ontvoerd. De daar aanwezige Nederlandse troepen konden de situatie niet onder controle krijgen en er ontstond een noodtoestand, waartegen normale wettelijke middelen niet toereikend bleken.

XCDoor de Legercommandant werd een afdeling van het Korps Speciale

Indextermen: Veen, F. van der
1145 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

Troepen (KST) onder kapitein Westerling derwaarts gezonden die op I I december '46 een contra-terreur ontketende.

XCOp aanwijzing van de bevolking executeerden hij en zijn afdeling zonder proces ruim 1500 personen. Daarbij was zijn ondercommandant, die tijdens de Duitse bezetting in Nederland in het verzet zijn sporen had verdiend, de belangrijkste uitvoerder. De luitenant-gouverneurgeneraal kondigde op II december '46 de Staat van Oorlog voor ZuidCelebes af; de procureur-generaal te Batavia verklaarde op 6 januari '47 dat er naar zijn oordeel sprake was van 'door het noodrecht gerechtvaardigde militaire acties'. De acties van Westerling werden op 28 februari '47 beëindigd. Door andere Knil-eenheden werden in die periode eveneens ruim 1500 personen doodgeschoten en door de bevolking (burgerwachten en dorpspolitie) 650 geliquideerd.

XCOvermacht dwong tot contra-terreur en is de rechtvaardiging ervan, hetgeen tevens leidt tot schulduitsluiting. Immers er bestond geen andere mogelijkheid de bevolking te beschermen tegen de Republikeinse terreur (subsidiari teits beginsel).

XCHoewel als gevolg van de contra-terreur meer doden zijn gevallen dan door de terreur van de Republikeinen, kunnen de aantallen slachtoffers veroorzaakt door beide partijen, geacht worden van gelijke orde van grootte te zijn, zodat ook aan het proportionaliteitsbeginsel geen geweld werd gedaan.

XCOok hier zijn zeker incidentele gewelddaden gepleegd die niet voor het beheersen van de noodtoestand waren vereist.

XCOp voorstel van de Legercommandant benoemde de luitenant-gouverneur-generaal een commissie met als voorzitter mr. Enthoven, die een onderzoek instelde over het militaire optreden in Zuid-Celebes. Naar aanleiding van het rapport dat de commissie uitbracht, adviseerde de Legercommandant dat vervolging van een tweetalofficieren en een onderofficier noodzakelijk was. In 1950, dus na de soevereiniteitsoverdracht, besloot de Ministerraad echter niet tot vervolging over te gaan. Een politieke beslissing!

XCHet Nederlandse militaire optreden had tot resultaat dat de orde en rust geheel waren hersteld. De rijstaanplant, die door de terreur dreigde te mislukken, werd weer ter hand genomen. Hoogst belangrijk was ook dat de vorming van de deelstaat Oost-Indonesië waartoe tijdens de conferentie van Den Pasar werd besloten, in alle rust tot stand kon komen.

XCIn dit verband is het dienstig te vermelden dat de Republiek Indonesië bij het neerslaan van de communistische opstand in 1948

Indextermen: Veen, F. van der
1146 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

noodtoestand heeft afgekondigd. Het aantal slachtoffers dat daarbij onder de Indonesische bevolking is gevallen, werd op het tienvoudige geschat van het aantal dat in Zuid-Celebes door de Nederlandse contra-terreur is omgekomen.

Conclusie

XC

XCUit het schema blijkt dat, voordat op Java en Sumatra Nederlandse troepen met de verantwoordelijkheid van het handhaven van orde en rust werden belast (nl. na het vertrek van de Britse troepen in november '46), de Republikeinse strijders reeds zeer vele Nederlanders, Chinezen, Arnbonnezen, Menadonezen en andere Christen-Indonesiërs hadden vermoord en plunderingen op grote schaal hadden plaats gevonden. Bovendien waren de Nederlandse militairen op de hoogte van de wijze van optreden van de Britse troepen die bij de evacuatie van een deel van de Nederlandse krijgsgevangenen en burger-geïnterneerden genoodzaakt waren geweld toe te passen waarbij vele slachtoffers onder de bevolking vielen, kampongs en stadswijken werden platgebrand en strafexpedities uitgevoerd.

XCNa het vertrek van de Australische troepen uit Celebes en van de Britse troepen uit Java en Sumatra werden de Nederlandse strijdkrachten geconfronteerd met een situatie waarbij de Republikeinen tot de aanval overgingen (de infiltratie van Republikeinse militairen in de tweede helft van '46 in Zuid-Celebes en het bevel tot de aanval van generaal Soedirman op 26 december '46).

XCDe door de Republikeinen gepleegde rassenvervolgingen, het weloverwogen liquideren van duizenden Indonesische bestuursambtenaren en dorpshoofden en het martelen, verminken en vermoorden van Nederlandse militairen die in handen van de Republikeinen vielen, hebben emotioneel verklaarbare reacties gehad, waardoor het kon voorkomen dat bij enkele Nederlandse eenheden, waar de troepencommandanten de troep onvoldoende in de hand hadden, ongeoorloofde geweldontsporingen konden plaats vinden.

XCHet Republikeinse militaire optreden had de vorm van een systematische terreur, geheel in strijd met de bepalingen van het oorlogsrecht. Deze wijze van oorlogvoeren was, met instemming van de politieke leiding, door het Republikeinse opperbevel bevolen. De Nederlandse troepen daarentegen, met uitzondering van het geval Zuid-Celebes, zijn ten

Indextermen: Veen, F. van der
1147 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

strijde getrokken met inachtneming van de bepalingen van het oorlogsrecht.

XCDoor het tekort aan voldoende troepen was in enkele gebieden als gevolg van de Republikeinse 'guerrilla' een noodtoestand ontstaan waardoor de troepencommandanten aldaar genoodzaakt waren incidenteel maatregelen van contra-terreur te nemen. Dat in een aantal gebieden, buiten de bevolkingscentra op Java en Sumatra, de Nederlandse commandanten de situatie niet geheel meester waren, was het gevolg van het feit dat zij niet bereid of in staat waren contra-terreur toe te passen.

XCDe Nederlandse troepen waren in die gebieden niet opgewassen tegen de door het Republikeinse leger uitgeoefende terreur en de bereidheid zonder eonsideratie zijn eigen bevolking op te offeren aan het politieke doel.

De politieke verantwoordelijkheid

XC

XCSchermerhorn noteerde, tijdens zijn verblijf te Batavia, op 15 februari '47 in zijn dagboek dat 'een soldaat' nog weer eens een boekje open deed over 'de methoden die door onze troepen, althans in grote meerderheid, worden toegepast.'

XCHet betrof de gruwelpraktijk van de z.g. waterproef.

XCSchermerhorn eindigde zijn aantekening met: 'Het was een uitermate triest verhaal van demoralisatie en beestachtigheid'. Afgezien van het feit dat 'een soldaat' moeilijk kan beoordelen of dergelijke gruwelpraktijken 'in grote meerderheid door onze troepen' zouden zijn toegepast, is de aantekening van Schermerhorn op zichzelf 'een triest verhaal'.

XCSchermerhorn was als minister-president in '45 verantwoordelijk voor het Indië-beleid. Hij verbood van der Plas op 29 september '45 besprekingen met Soekarno te beginnen. Ook van Mook, die op 4 oktober '45 voor het eerst te Batavia voet aan land zette, kreeg op 13 oktober '45 het verbod opgelegd met Soekarno contact op te nemen.

XCSchermerhorn, door Beel opgevolgd als minister-president, kwam in september '46 als voorzitter van de Commissie-Generaal te Batavia, waar hij geconfronteerd werd met het resultaat van zijn beleid.

XCZijn reactie was een afkeuring van de wijze van optreden van de uitvoerders van dat beleid.

XCHij trad echter niet op tegen deze 'demoralisatie en beestachtigheid',

Indextermen: Veen, F. van der
1148 [PDF]
DE BESCHOUWING VAN F. VAN DER VEEN

IntegendeeL In november '46 nam hij deel aan de bespreking waarin werd besloten Westerling en het Korps Speciale Troepen een contra-terreur op Zuid-Celebes te laten uitvoeren; in juli '47 drong hij er bij Beel op aan bij de Eerste Politionele Actie óók Djokjakarta, 'de geestelijke pesthaard', te bezetten.

XCVan Doorn en Hendrix omschrijven deze houding als het afwentelen van de verantwoordelijkheid op het leger (de uitvoerders). 'De consequenties van een dergelijke afwenteling zijn ernstig. Zij sluiten de verwachting in dat geweld moreel afkeurenswaardig is en daarom 'eigenlijk' niet mag voorkomen' ... 'De militairen dragen een vroegere verantwoordelijkheid, maar ook zij zijn ... instrument. Vooraan in de keten van oorzaak en gevolg, die hier een relatie is tussen daad en schuld, staan de politieke leiders, de enigen die in onze maatschappij gerechtigd zijn het gebruik van geweld ... te doen toepassen'.'

XCTenslotte moet nog worden opgemerkt dat de politieke beslissing bij de Eerste Politionele Actie niet tot bezetting van Djokjakarta (de zetel van de Republikeinse regering en het opperbevel van het Republikeinse leger) over te gaan, zich in het vervolg van de strijd gewroken heeft. De Republikeinen werden daardoor in de gelegenheid gesteld hun strijdkrachten te reorganiseren en hun 'guerrilla' - en 'Wehrkreis' -systeem te perfectioneren.

XCDeze politieke beslissing heeft tot gevolg gehad dat bij de Nederlandse troepen veel meer doden en gewonden waren te betreuren.

t Van Doorn en Hendrix, p. 328, 329.

1149 [PDF]

Appendix

XC

Lijst van afkortingen, gebruikt in voetnoten

XC

XCDe affaire Menten

XCARA

XCA.v.

XCBelinfante

XCCNU

XCCPZ

XCDB

XCVan Doorn en Hendrix

XCDuynstee-Bosmans(Ministerie van Justitie) Dr. J. c. H. Blom, mr. A. C. 't Hart, dr. I. Schöffer (met medewerking van mr. J. M. de Meer- Willink): De affaire Menten 1945-1976. Eindverslag van de Commissie van onder zoek betreffende het opsporings en vervolgingsbeleid inzake Menten vanaf de bevrijding tot de zomer van 1976 en de invloeden waaraan dat beleid al dan niet heeft blootgestaan (1979) Algemeen Rijksarchief Als voren Prof. mr. A. D. Belinfante: In plaats van Bijltjesdag. De geschiedenis van de Bijzondere Rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog (1978) Commissie Nederlandse Unie Commissie voor de Perszuivering Dagelijks bestuur J. A. A. van Doorn en W. J. Hendrix: Het Neder lands-Indonesisch conflict. Ontsporing van geweld (derde druk, 1985) (Katholieke Universiteit Nijmegen, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Centrum voor Parlementaire Geschiedenis) Parlementaire geschiedenis van Neder land na 1945. Prof. mr. F. J. T. M. Duynstee en dr. J. Bosmans: Het kabinet Schermerhorn-Drees, 24juni 1945-3ju!i 1946 (1977) Staten-Generaal, Tweede Kamer, Enquêtecommissie 'Regeringsbeleid 1940-1945':dl. I-VIII (1949-1956)

1150 [PDF]
LIJST VAN AFKORTINGEN, GEBRUIKT IN VOETNOTEN

GACGrote Adviescommissie der Illegaliteit

XCGase

XCHeijboer

XCIC

XCIMT

XCIMTFE

XCNBI

XCNIB

XCNota ... excessen

XCOverzicht MG

XCRvhR

XCRvO

XCTKR

XCWCIT Ronald Gase: Beel in Batavia. Van contact tot conflict. Verwikkelingen rond de Indonesische kwestie in 194 8 (I986) P. Heijboer: De Politionele Acties. De strijd om Indië 1945-1949 (I979) Indische Collectie van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie International Military Tribunal (Neurenberg) International Military Tribunalfor the Far East (Tokio) N ederlands Beheersinstituut (Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis) Officiële bescheiden betreffende de Nederlands-Indonesi sche betrekkingen 1945-1950, dl. I-XIV (I97I-I987) (Ministerie van Algemene Zaken) Nota betreffende het archievenonderzoek naar gegevens omtrent excessen in Indonesië begaan door Nederlandse militairen in de periode 1945-1952 (I969) (Ministerie van Oorlog) Afwikkelingsbureau Militair Gezag: Overzicht der werkzaamheden van het Militair Gezag gedurende de bijzondere staat van beleg, 14 september 1944-4 maart 1946 (I948) Raad voor het Rechtsherstel Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie Temporaire Krijgsraad

1151 [PDF]

Appendix

XC

Lijst van illustraties

XC

XCI 2 Het Muntplein in Amsterdam, 4 mei 1946 Dodenherdenking op de Waalsdorpervlakte, 4 mei 1985 Kranslegging door koningin Beatrix en prins Claus bij het Nationaal Monument te Amsterdam, 4 mei 1985 Minister-president Schermerhorn Het kabinet-Schermerhorn 3

XC4 5 6 Vice-minister-president Drees 7-8 Bevrijde gevangenen na hun aankomst op het vliegveld bij Eindhoven 9 Bevrijde Joodse gedeporteerden in Arnhem 10 Thuiskomst in Arnhem van een gevangene uit een concentratiekamp II Terugkomst van krijgsgevangenen in Amsterdam 12-13 Duitse troepen op mars naar een concentratiepunt in Den Haag ... 14 en in Hilversum 15 Afvoer van Duitse troepen over het Ijsselmeer 16 Controle aan de Nederlands-Duitse grens 17 Het opruimen van landmijnen door de Duitse genie 18-19 De troonsafstand van koningin Wilhelmina en de inhuldiging van koningin Juliana 20--21 Begrafenis van koningin Wilhelmina 22-24 Behuizingen in de noodgebieden 25-26 Duitse bunkers als woningen gebruikt 27 Herstel van de Rotterdamse haven 28 Herstel van de spoorbrug bij Oosterbeek 29 Opruiming van een wegversperring in Amsterdam 30--3 I Walcheren onder water 32 De eerste nieuwe woningen in Westkapelle 33 Het sluiten van een van de gaten in de Walcherse zeedijken 34 Behandeling van een 'Moffenmeid' 35-37 Arrestaties van politieke delinquenten 38-40 Bij het bewaringskamp aan de Levantkade in Amsterdam 41 Politieke delinquenten uit het kamp Veenhuizen aan het werk 42 Nederlandse Waffen-SSers in het bewaringskamp Vught 1152 na pag. 76 76 76 108 108 108 12 4 12 4 12 4 12 4 300 49 2 49 2 508 5 0 8

1152 [PDF]
LIJST VAN ILLUSTRATIES LIJST VAN ILLUSTRATIES

na pag. 43 Seyss-Inquart als gevangene in Delden 540 44 Het International Military Tribunal te Neurenberg 540 45 Seyss-Inquart in de beklaagdenbank 540 46 Mussert voor het Haags Bijzonder Gerechtshof 556 47 ... en voor de Bijzondere Raad van Cassatie 556 48 Christiansen arriveert onder bewaking in Den Haag 556 49 Rauter voor het Haags Bijzonder Gerechtshof 556 50 Aankomst van de Seaforth Highlanders in Tandjong Priok 744 51 Brits-Indische militairen op post 744 52 Britse tanks in Batavia 744 53 Aankomst in Bangkok van uit Java geëvacueerde vrouwen en kinderen 744 54 Stoffelijke resten van Bersiap-slachtoffers worden opgegraven 744 55 Generaal Spoor 776 56 De Hoge Veluwe-conferentie 776 57-58 De Malino-conferentie 776 59 De Commissie-Generaal 808 60 Hatta 808 61 Sjahrir 808 62 Sjarifoeddin 808 63 Agoes Salim 808 64 Lord Killearn en Soekarno 808 65-66 Protestvergadering van het Comité Rijkseenheid 808 67-68 Aanplakbiljetten uit '45 en '46 824 69-70 Nederlandse dienstplichtigen op weg naar een inscheephaven 824 71-72 Vaststellen van een demarcatielijn, oktober '46 856 73 Patrouille van de Mariniersbrigade 856 74 Landing bij Tjilatjap 856 75 Opmars op Oost-Java 856 76 Proces tegen de Kenpeitai-Batavia 888 77 Proces te Tokio tegen de voornaamste Japanse oorlogsmisdadigers 888 78 Proces tegen de Kenpeitai-Malang 888 79 Patrouille in een dessa op Java 936 80 Uitkijkpost 936 81 De ministers Neher, Jonkman en Drees in Batavia 936 82-84 De Siliwangi-divisie 936

1153 [PDF]

XC85 VVD-propaganda zomer '48 86 Soekarno op Sumatra, juli '48 87 De ministers Stikker en Sassen komen bij Beel 88-90 Tweede Politionele Actie 91 Soekarno, Hatta en Agoes Salim op het vliegveld van Djokjakarta 92 Opperbevelhebber Soedirman in zijn draagstoel 93-95 Nederlandse troepen op Java 96 Herstel van een weg 97 Spoorwegsabotage 98 Intocht van het Republikeinse leger in Djokjakarta 99 Soedirman neemt de parade af

XC100 Hatta en Roem op de Rondetafel-conferentie

101 Soevereiniteitsoverdracht in Amsterdam 1064

XC102 Het Knil vertrekt uit Bandoeng BRON-OPGAVE DER ILLUSTRATIES na pag. 95 2 95 2 95 2 984 984 984 1000 1000 1016 1016 1016 1064 1064 1064

XCMichel van der Plas:dl.no.De overige foto's zijn afkomstig uit de collecties van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Het copyright van de volgende foto's berust bij:ANP-Foto, WibautstraatGL AmsterdamFotohandel de Booys, Jan TooropstraatKT ArnhemH. Uphof-Kok, van NijenrodewegEX AmsterdamNationaal Foto-Persbureau, HeinzestraatSK AmsterdamMathieu Koch, MunsterpleinHE RoermondBert Buurman, GeulstraatLA AmsterdamSpaarnestad BV, CeylonpoortAA HaarlemJ. J. R Koppejan-Marinus, RienzistraatJT Den HaagHans Sibbelee, Prinses MarijkelaanDW MaartensdijkSectie Militaire Geschiedenis van de Koninklijke Landmacht, van der BurchlaanPG Den Haag

(1966): 16,22,67,69 4 (z.j.): 30, 31 (1970): 59-64 25: (I974?): 74 2,3,18,20,21, ]2,49,86,101: 129,1091 9, 10: 18, 6813 II: 1056, 1001 19, 100: 7, 1°71 23: 23, 6041 25: 24, 1078 34, 84: 5/25, 2037 35: 39, 2555 38: II, 3738 55, 68, 70, 80, 88, 91, 94, 102: 31, 2597

1154 [PDF]

Appendix

XC

BRON-OPGAVE DER ILLUSTRATIES

XC

XC65,66: A. J. J. Oppelaar, Zoutmanstraat 82, 2518 GT Den Haag

XC75: Anefo fotopersbureau, Trompenburgstraat 139/hs, I079 TW Amsterdam

XC82,89,92,96,97: P. M. J. Heijboer, Weth. Driessenstraat 28, lI07 XK Amsterdam

XC83,98,99: DPD Persatuan Fotograft Indonesia Tk. I DKI-Jakarta, Jalan Taman Rawa Pening I/23, Bendungan Hilir, Jakarta Pusat, Indonesië

XC87, 90: Associated Press, Keizersgracht 205, IOI6 DS Amsterdam

XC93, 95: Bureau Maritieme Historie van de Marinestaf, Ministerie van Defensie, Jan van Nassaustraat 112, 2597 BW Den Haag

XCDe uitgeverij heeft getracht alle rechthebbenden op de afbeeldingen te achterhalen. In gevallen waarin de uitgeverij nog verplichtingen heeft is zij bereid deze alsnog na te komen. Eventuele rechthebbenden kunnen contact opnemen met SDU-uitgeverij, fonds 3, Postbus 20014, 2500 EA 's-Gravenhage. Lijst van kaarten

XC1. De repatriëring uit Duitsland II. Java 1945-1946 III. N ederlands- Indië 1945-1946 IV. Eerste Politionele Actie - Sumatra V. Eerste Politionele Actie - Java VI. Tweede Politionele Actie - Java VII. Tweede Politionele Actie - Sumatra lI5 728-729 768-769 846 850-851 968-969 97 1 De kaarten zijn getekend door Anja Haleber

1155 [PDF]

Appendix

XC

Register

XC

XCAalberse, P. ]. M., 92 Aantjes, W., 49 'Aanwijzingen betr. houding ... in geval van

XCeen vijandelijke aanval', 335, 336, 352,

XC446,447 Aardgas, 17, 20, 24 Abbenhuis, Ch. W. A., 879, 879n Abdoelkadir Widjojoadmodjo, 750, 762,

XC858, 868, 878, 913, 914, 919, 920, 921,

XC930, 95 I 'Achterhuis, Het', 44, 45 Adil Poeradiredjo, 915, 920, 921, 950 Advocaten, 467-469

XChouding in bezettingstijd, 467

XCaanmelding bij het Rechtsfront (NSB), 4 68 Zie ook: Zuivering Affaire Menten 1945-1976, 43n, 535n, 643 Agoes Salim, 751, 818, 830n, 839, 843,

XC969, 978, 995 Agrarisch Front (NSB), 502n Agt, A. A. M. van, 48 Ailly, A. ]. d', 392, 812 Albarda, H., I42n, 835-837, 841, 883 Alblasserdam, 524n Albrecht, A. 1. W., 566, 6I7n Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds, 24 Algemeen Handelsblad, 181,215,228,406,

XC407, 407n, 408, 413, 414, 424 houding in bezettingstijd, 406, 407

XCZie ook: Zuivering: van de pers Algemeen Landbouw Syndicaat, 906 Algemeen Nederlands Jeugdverbond

XC(l.J~Jv),

XCZie: Communistische Partij Nederland Algemeen Nederlands Persbureau, 404

XCmaatregelen bezetter 404 Algemeen Protestants Dagblad Zie: De Banier Algemene Doopsgezinde Sociëteit, 231 Algemene Katholieke Werkgeversvereniging Zie: Werkgeverscentrales Algemene Kunstzijde Unie, 450n, 607 Algemene Nederlandse Mijnwerkersbond Zie: Vakbonden Algemene Rekenkamer, 147, ISS Zie ook: Zuivering Algera, ]., 144 Algerije, 720 Alkmaar, 393 All India Moslem League Zie: Brits-Indië Allied Military Administration Civil Affairs Branch (Amacab), 74In, 747n, 750, 878, 879 Almelo, 547n Almkerk, 352 Amacab Zie: Allied Military Administration Civil Affairs Branch Zie ook: Nica Ambarawa (interneringskamp), 726, 727, 74°,774 Ambon/Zuid-Molukken, 754, 770, 776, 785,791,996, 1007, 1067-1069 instellen van een Molukkenraad, 776, 1068 poging tot afscheiding van de Republiek Indonesië en uitroepen van de Republiek Maluku Selatan, 1068 1070n, 1073 ingrijpen van de Republiek Indonesië, 1069, 1070, 1087 Ambonnezen, 724, 737, 743, 745, 8 1 5,

1157 [PDF]

829,942 positie na de soevereiniteitsoverdracht, 1061, 1067

XCoverbrengen van Ambonnese militairen naar Nederland, 62, 1070-1073

XCZie ook: Pemoeda's: terreuracties Ambtenaren, 21, 24,349,335-403 passim,

XC480 aantallen ambtenaren ten tijde van de bevrijding, 21, 349

XCterugkeer in oude functies van ontslagen ambtenaren en nabetaling van salarissen, 649, 650, 654

XCZie ook:'Aanwijzingen .. .'; Berechting; Rechtsherstel; Zuivering

XCin Indonesië: Zie: Gouvernement, NederlandsIndische American Joint Distribution Committee

XCZie: Joden: hulpverlening Amerongen, M. van, 814n Amersfoort (concentratiekamp), 60n,

XC389, 580 Amersfoort (stad), 141 Amersfoort, J. J. M. van, 1072 Amsterdam, 141, 144, I46n, 260n, 262,

XC267,270, 320, 341, 388, 389-392, 500,

XC501, 507, 528, 576 herdenking bezetting en bevrijding,

XC78 Zie ook: Stakingen; Zuivering: van politie Amsterdams Werkcomité, 454, 455n,

XC500, 520, 52In, 528, 598 Amsterdamse Ballastmaatschappij, 449,

XC597-599 Anak Agoeng Gde Agoeng, 909, 919, 920,

XC92In, 950, 1008, IlOI Andel, J. A. G. van, 116 Andi Abdoel Aziz,

XCZie: Makassar: opstand van Knil-militairen Andriessen, W. J., 960 Anefo, fotobureau, 147 Anema, A., I05n Angeren, J. R M. van, 639, 650, 656, 706 Angkatan Perang Ratoe Adil (Apra)

REGISTER

XCZie: R. P. P. Westerling: poging tot uitvoeren van 'staatsgreep'Aninga, S., 144 Anne Frank Stichting, 76 Annexatie (van Duits grondgebied), II, 13-15, 86, 100 Nederlands Comité voor Gebiedsuitbreiding, 14 Anti-Revolutionaire Partij, 38, 40, 106, 179-184, 193, 195,215, 237-241, 943, 944 tijdens de bezetting, 180 heropbouw na de bezetting, 181-184 poging tot fusie met de ChristelijkHistorische Unie, 18I - 184 regeringsbeleid m.b.t. Indonesië, 760, 785, 789, 943, 947 Zie ook: Nederlandse Volksbeweging Apeldoorn, 141, 15I, 152 April-Meistakingen (1943), 440, 461 Arbeiders, buitenlandse, in Nederland, 19, 19n, 20 Arbeiders Jeugdcentrale (AJC), 167 Arbeiderspers, 168-170, 337,405 Arbeidsinzet, 3I, IlO, 122 razzia's en Liese-Aktioll, 110 aantallen arbeiders in Duitsland, IlO van studenten in Duitsland, IlO, 44044 2 Zie ook: Repatriëring Arbeitsereiehungslager, 60n, 110 Architecten, 434, 438 Bond van Nederlandse Architecten, 434 Zie ook: Zuivering Argentinië, 266, 980 Arlt, A., 514, 5I4n Armgard. Prinses, 663n Arnhem,69,74,74n,79,I69,267n,268n, 388 terugkeer van gevluchte bewoners, III herdenking 'Slag om Arnhem', 74, 74n Arnoldi, K, 43 I, 43 In Arrestaties en interneringen van 'foute' personen, 66-68, 136, 143, 241, 491 543 passim beleid Militair Gezag en Regering, 491-493, 496, 497, 506, 515-517, 522, 637 Algemene Instruttie voor de Binnen landse Strijdkrachten,

1158 [PDF]

492, 493, 497, 500, 637, 638, 644 arrestatieploegen, 491, 492, 497, 638 Politieke Opsporingsdiensten (POD)

XC(later: Politieke Recherche Afdelin

XCgen (PRA)), 454, 456n, 491, 500,

XC506, 516, 528, 529, 535, 537, 539,

XC596, 609 aantal geïnterneerden, 66, 493, 495,

XC498, 501, 502, 505, 506, 516n, 518,

XC527-531, 533, 542, 624, 625, 625n,

XC636 aantallen aangelegde dossiers, 538 Interneringsregeling-rçaö, 6II, 624,

XC625n regels voor de behandeling van geïn

XCterneerden, 5 I 5 tewerkstelling, 625, 626 Stichting Toezicht Politieke Delin

XCquenten, 532, 543, 614, 633, 634,

XC635,635n,638 zorgen van geïnterneerden over toe

XCkomst, over het gezin, 630, 63 I kinderen van geïnterneerden, 67, 68,

XC496,630, 630n, 631

XCBureau Bijzondere Jeugdzorg, 630 schuldgevoelens, 628, 629 bezittingen, vermogens van geïnter

XCneerden, 496, 501, 632, 633

XCBureaus Roerende Goederen van

XCVijanden en Landverraders, 632,

XC633 voorwaardelijke of onvoorwaardelij

XCke buiten vervolgingsstelling van

XCgeïnterneerden (richtlijnen), 528

XC534, 540-543, 637 aantallen, 528-531,542,543 aanspraken op schadevergoeding,

XC533n bewaringsen verblijfskampen, 493,

XC494,506-527,612,624-631

XCaantal kampen, 517, 624, 625

XClevensomstandigheden in -, 494, 506-527 passim, 625

REGISTER

XCwantoestanden, 494-496, 510-528 passim, 624, 637 aantallen omgekomenen, 519, 520 protesten van de kerken, 52 I,522, 633 ontvluchtingen, 626, 627, 627n kampen: Amersfoort,516 Amsterdam: Levantkade, 518, 520, 521, 599 Lloyd-Hotel, 500, 501, 518 Assen (Huis van Bewaring), 502 Duindorp (stadswijk 's-Gravenhage), 517, 517n, 518 Fort Blauwkapel, 506, 508, 518 Fort Honswijk, 506, 508, 518, 519 Pinsterwolde, 5 I 8, 524 Harskamp, 518, 520, 523 Hilversum, 518, 523 Hoek van Holland, 518, 522, 523 Laren, 517, 518, 599, 600 Maastricht, Grote Looiersstraat, 494,495 Noordoostpolder, 626 Ommenv yzo Scheveningen (Gevangenis), 506, 509-515,518,524, 524n, 527 Steenwijkerwold, 522 op Texel, 518 Tilburg, 501 Veenhuizen, 502, 526 Vlaardingen, 522, 527 Vught, 495, 496,508,516,518,520, 537 Westerbork, 502, 508, 516, 518 Winterswijk, 502, 503 Will em IIl-kazerne, Apeldoorn, 5 1 8 Zaandam, Sal Zie ook: Berechting; Bijzondere Rechtspleging Artillerie-inrichtingen, Hembrug, 447 Artsen, 465-467 houding in bezettingstijd, 466 aanmelden bij Nederlandse Artsenkamer, 466, 466n oprichting van het Medisch Front (NSB), 466n, 467 gelijkschakeling Nederlandse Maatschappij tot Bevordering van de Geneeskunst, 466 oprichting van Medisch Contact (illegaal),200n

1159 [PDF]

Zie ook: Zuivering Asbec~ F.~.van, 247 Aschwin, Prins von Lippe Biesterfeld,

XC663n Asjes, D. L., 74111 Asscher, A., 469-475

XCZie ook: Joodse Raad; Zuivering Assen, 69, 502 Atjeh, 725, 730, 952, 1014 uitbreken van een sociale revolutie, 73°,731 Atlantikwall, 449, 598

XC'bunkerbouwers', 449-455, 457, 598, 599,602,607,646 Atlantisch Handvest, 715, 772 Atoombewapening. 2,3 Attlee, G, 160,717,759,760,765 Aung San, 712, 718, 749 Aus der Fünten, F. H., 48, 567, 568, 617,

XC621,643 Auschwitz, 54, 54n, II7, 367, 551, 553,

XC663

XCNederlands Auschwitz Comité, 72 Australië, 19n, 91, 718, 772,818,819,855,

XC864, 924, 929, 932, 973 hulpverlening aan het N ederlands-Tndische gouvernement, 719, 721

XCstakingsen boycotacties tegen N ederlandse schepen, 718, 719, 817

XCAustralische strijdkrachten in Nederlands-Indië, 770, 772, 773, 776

XCpolitiek beleid m.b.t. het NederlandsIndonesische conflict, 718, 719, 855, 856, 859, 864, 929n Aviolanda, vliegtuigfabriek, 451, 452 Avro, 82,228-235,424,426,428-43° Zie ook: Radio

XCB 2-Plan

XCZie: Shaef Baanbreker, De, 521 Badings, H, 432, 439 Bagan Siapiapi, 746 Baker, P., 589 Bali, 710n, 771, 773, 776, 777, 778n, 866,

REGISTER

XC9°9 Adviesraad, 776 Balikpapan, 7II, 737, 770, 910Balkan.j, Balledux, P., 43 I Balluseck, D. J van, 406, 407 Bamberg, 121 Bandjermasin, 754, 770, 834, 910, 936 Bandoeng, 726, 727, 737, 739, 744, 765, 774, 775, 793, 818n, 834, 845, 913 'Huize Bronbeek', 744 Banier, De (vroeger: Algemeen Protestants Dagblad), 174 Banjoebiroe, 726, 727, 740, 774 Banjoemas, 727, 928n, 938, 991, 992n Banjoewangi, 849, 916 Bank.j.Th.M, 178, I87n, 190n-194,233, 714n, 783, 786, 786n, 820n, 827, 856, 863, 875, 91 In Banka, 773, 834, 875, 918, 969,978, 993996, 1065 Banken, 28n, 210 Algemene Bank Nederland, 29n Amro-Bank, 29n Rabo-Bank, 29n Zie ook: Nederlandse Bank Bankwezen, blokkering en deblokkering van banksaldi, 279, 280, 284, 285 opheffen van bankgeheim, 283 Zie ook: Banken; Nederlandse Bank; Zuivering: van het geldwezen Banning, W., 102, 168,182,187,190-194, 233 Bantam, 736, 938, 970 Baruch, E, 162, 163 Bary & Co, H. Albert de, 684-687, 707 Bastiaans, J, 51, 53 Bataafse Petroleum Maatschappij, 872 Bataks, 9II Bawean.vz-z r Bedrijfsleven (in Nederland), [6-21, 28, 30,87,89,210,211,213,216,286,291, 298,3°4, 307-323,37°, 375n,446-459 roofacties. vorderingen in bezettingstijd, Zie: Roof en de 'Aanwijzingm .. :,446,447 Wehrmacht-orders, 448, 449, 481 OrganisatiecommissieWoltersom, 92, 9411,204, 2II Samenwerkende Fabrikantenkringen

1160 [PDF]

van Bevrijd Nederland, 454

XCeconomische collaboratie, 42, 43, 137, 24I, 446-452, 595-609, 646 instellen van Investeringscommissie, 286

XConder beheer gestelde bedrijven Zie: Nederlands Beheersinstituut

XCZie ook: Economie; Berechting; Industrialisatie; Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisaties; Vakbeweging; Werkgeverscentrales ; Zuivering Bedrijfsleven (in Indië), 801, 803, 872,

XC874, 876, 927, 997, 1006, 1087

XCoprichting van ondernemingswachten, 906, 927

XCpositie na de soeverermteitsoverdracht, 1061, 1062 Bedrijfsraden, 25 Bedrijfsschappen. 2II

XCeconomische en sociale kamers, 2II Beek, 'XI. C. A van, 1029, 1030 Beekenkamp, c., 4II Beekman, A., 58 Beekvliet (Kleinseminarie), 102 Beel, L. J. M.,

XCals minister, 9, 14,23,93,94, 107, 108, 200n, 231, 232, 239, 247,251,253, 303, 331, 342-346, 353, 369, 375, 376, 4II-413, 417, 425, 453, 464, 482, 54.1, 553, 596, 780-960 passim, 980, 999, 1023, 1041, 1053, 1070, 1069, 1097, lIOO als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon (in Indonesië), 859, 946, 948, 951,965, 965n, 972, 978, 997-1009

XContslag, 1003 Beelaerts van Blokland, F., 98, 104, 204,

XC207, 339, 344 Behrens, H., 464 Beilen, 388n, Beinum, E. van, 43 I Bekassi,743,744 Belastingen, 30n, 97, 279. 282, 282n-287,

XC3°4,322 Fiscale Inlichtingenen Opsporingsdienst,284

REGISTER

XCZie ook: Zuivering: van het geldwezen; Vermogens Belawan, 875België, 19n, 290, 301, 332n, 721, 721n, 929, 974, 978 repatriëring van Nederlandse ontheemden, IIO-II4 Bijzondere Rechtspleging in België, 647 Belinfante, A. D., 488,505,518-531,565, 58~ 581, 606, 60~ 611, 614, 619, 63~ 641 Bemmelen, J. M. van, 510, 515,635 Benkoelen, 972, 98 I Bent, A. R. van den, 394n, 395, 397n Benz, A., 406, 409n Berekel, A. L. M. van, 555 Berckel, Th. L. van, 545 Berechting van 'foute' personen (in Nederland), 41, 48, 86,252, 543-609 van burgemeesters, 576 van economische collaborateurs, 42, 595-609, 646 Politieke Recherche Afdeling Collaboratie, 602, 605, Ó44 Bureau Collaboratie, 602, 603, 604 Zie ook: Bedrijfsleven van cornmissarissen der koningin (der provincie), 576, 577 van Joodse verraders, 582 van Nederlanders in Duitse dienst, 574, 575,618 aantallen, 574, 575 van vooraanstaande NSB'ers en NSNAP'ers, 42, 557-563, 575-577 Zie ook: M. Blokzijl. R van Genechten; A. A. Mussert van leden van de Nederlandse Landwacht en andere NSB-organisaties, 581,618 van vooraanstaande Duitse oorlogsmisdadigers in Nederland, 42, 48, 54Ó, 565-573, 617, 640, 645, 646n Zie ook: F. C. Christiansen; H. A. Rauter; K G. E. Schöngarth; A. Seyss-Inquart van politiefunctionarissen, 577-583, 646 van secretarissen-generaal, 577, 646 van 'Silbertanne' -moordenaars, 580, 6II, 616, 618, 623 van' Vs Mënner', 42, 588-593,617

1161 [PDF]

Zie ook: J. Boogaard C. Lindemans G. Ridderhof; A. van der Waals

XCvan 'Vier van Breda', 48,567,568,617, 621, 622 gratiëring, 621, 622, 623, 643

XCvan verraders, 'jodenjagers', 578-583, 61I, 616, 618, 640 aantallen, 581

XCZie ook: Doodstraf; Bijzondere Gerechtshoven; Bijzondere Raad van Cassatie; Bijzondere rechtspleging; Tribunalen; Zuivering Berechting (van Japanners in Neder

XClands-Indië), 891-902

XCHoog Militair Gerechtshof voor Nederlands-Indië, 895, 900, 902

XCTemporaire krijgsraden, 892, 894-899

XCRegeringsbureau tot naspeuring van oorlogsmisdaden, 892

XCberechting (van leden van de Kenpei tai/Tolekeitaîï, 892-896

XCberechting wegens hulpverlening aan de Japanners, 895

XCberechting van de generaals Imamoera, Okazaki, Jamamoto, 899-901

XCaantallen ter dood veroordeelden en gratieverlening, 887, 896, 898, 901, 902 Berechting (van Japanners buiten Indo

XCnesië), 885-891 United Nations War Crimes Commission, 885, 892 Far Eastern Subcommission, 885 War Crimes Investigation Teams, 886, 89 2 International Military Tribunal for the Far East (in Tokyo), 886-891

XCprocessen tegen en berechting van 28 vooraanstaande Japanners, 886, 888-89 1 aantallen berechten en ter dood veroordeelden, gratieverlening, 886, 887,902 Berendsen, A., 127 Berg, KP., 617n Bergen-Belsen, 54n, 55, 58, IlO, 121, 129,

REGISTER

XC184, 470, 666, 682 Bergen op Zoom, 74, 74n, 82 Berger, G., 560Berghuis, HP., 420 Berlijn, 5 blokkade van West-Berlijn, 4 Bernard, H, 890 Bernhard, Prins, 80, 137, 148-151, 158, 360,396,491,492,496 benoeming tot en positie als Bevelhebber der Nederlandse Strijdkrachten, 135, 139 benoeming tot Inspecteur-Generaal van de strijdkrachten, 139 en de zuivering van de strijdkrachten, 396 Zie ook: Koningin Wilhelmina Bersiap-acties Zie: Pemoeda's: terreuracties op Java en Sumatra Bertels, G. (ps: Martin Blondel) 265n Besmettelijke ziekten, 123, 123n, 261, 261n Best, P. W., 394n, 397n Beunders, H J. G., 15, 15n Beus, J. G. de, 964, 964n, 973, I065n Beuzemaker, K, 162 'Bezige Bij, De' (Uitgeverij), 45, 201 Biak, 1091, 1092, 1092n Bibliotheken, roof van, 289, 292 Biesbos, 296, 297 Billiton, 834, 875, 91I11, 918, 1002, 1965 Bilt, Chr. W. J. van de, 171, 206 Binnenhof, Het, 630n Binnenlandse Strijdkrachten (BS), 143, 148-158 sterkte, 148-15 I, 154 optreden, 151-154 publieke opinie over BS, 148, 152 vrijwilligers voor Indië, 154, 155 malversaties, 152-155,202 teleurstelling en frustatie bij BS'ers, 149, 150, 156, 157 bezoldiging, 148, 151 en het arrestatiebeleid in het bevrijde Zuiden, 491-493, 497 Zie verder: Arresta ties afwikkeling, Centraal Afwikkelingsbureau, 154, 155 Gewestelijke Afwikkelingsbureaus, I54

1162 [PDF]

Stoottroepen, 148, 149,491, 508, 520

XCStrijdend Gedeelte (SG), I48-r50, 156

XCBewakingstroepen, 148, 149, 154,491

XCGezagscompagnieën, 149 Binnenlandse Veiligheidsdienst (vroe

XCger: Centrale Veiligheidsdienst), 509n Binnenscheepvaart, 270, 272

XCroof, vordering en verliezen, 270 Birma, 712, 718, 749, 952, 978, 981 Birma-spoorweg, 896 Vereniging der Birma Reünie, 72, 73 Blarney, Th. A., 710, 878 Blaskowitz, ]., 69, 80 Bleeker, J. 368 Bleiswijk, 75 Bloemendaal, 78 Bloemers, S. H. F., 339, 345-347 Blokzijl, B., 163, 165 Blokzijl, M., 405, 557, 558, 595, 617, 618 Blom, B. ]., 399 Blom, ]. cn, 33, 43n, 475, 643 Blondel, M. (ps van G. Bertels), 265n Bock, L.A. C. de, 399,4°0 Boekit Asem-mijnen (Sumatra), 836,

XC882n Boekittinggi (Fort de Koek), 730, 743,

XC748, 957, 967, 970, 980, 981 Boellaard, W. A. H C, II9 Boer, ]. L., 740 Boer, F. de, 392n, 455,598,788,789, 80In,

XC8°9, 1017 Boer, M. H. de, 97, 184 Boeree, Th. A., 589 Boerenpartij, 39 Boeton, 770 Boetzelaer van Oosterhout, C G. W. H.

XCvan, 800, 861, 863,947 Boeyen, H. van, 229, 230, 339, 342-347,

XC377 Bogaardt, H, 659n Bogaerts, M. D., I In 'Boissevain', 823 Bolsius, E. ]. M. H, 157, 352 Bommeljé, Y., 37n Bond van Arbeiders-Muziekverenigin

XCgen, 170 Bond van Nationaal-Socialistische Ne

XCderlanders in Duitsland, 617n

REGISTER

XC'Sport en Spel' -organisatie, 6I8nBond van Nederlandse Zangverenigingen, 437n Bondowoso, 1047, I047n, 1053 Bondsrepubliek Duitsland Zie: Duitsland Boogaard, J617 Zie ook: Berechting: van Vi-Mdnner Boon, G. A., 121, Boon, H N., 249n, 760n, 806n, 809, 830n, 868, 940, 941n, 948n Booy, Th., 251, 255, 257 Booy, ]. M. de, 106-108, 194n, 224n, 250n, 360n Borculo, 388n Bordewijk, F., 435 Borgerhoff Mulder, W. G. F., 889n Borghouts, ]. ]. F., 1030 Borkum, 625n Bormann, M., 553n Borneo,7Io,7I9,753,754,757,770,77I, 776, 777, 785, 793, 796, 806, 8]4, 849, 874, 876, 878, 903, 918, 919 eerste maanden na capitulatie van Japan, 770, 77 I deelstaten, 777, 779, 904, 907-909, 937, 972, 1002, 1065, 11°4 Borst, ]. ]. G., 455n Bos, W. P. C, 502 Bosch van Rosenthal, J ]. B., 402 Bosch van Rosenthal, L. H N., 91, 95-98, 156,201, 368, 598 Bosmans, ]., 108n, 209n, 213, 235, 384n Bosscher, D. ]. F., 182n, I83n Bouber, H, 431, 431n Bouwnijverheid, 309 Boven-Digoel. ç j yn Bovend'Eert, P. P. T., 62In Brandenburg, ]., I62-I65n, 203 Brandt, W., 83 Brastagi, 969 Brauer, ]., 420n Brauw, W. de, 361, 362 Brazilië, 266 Breda, 74, 490,491,543 Bremenv zç r Bretton Woods, Conferentie van, 328n Breukelen, 75 Breunese, ]. N., 399, 400 Brielle, 75, 78n

1163 [PDF]

Brink, ]. R M. van den, 17, 18, 27, 190,

XC303, 999 Brits-Indië, 712, 715, 717

XCAll India Moslem League, 749

XCIndian National Congress, 715, 749

XCverlenen van onafhankelijkheid, 717 Broek, H. van den, 230, 2]2, 233, 236n Broek, J. van den, 14, 277, 278 Broeksz, ]. B., 228-231,236,425,428 Brom & Co, fa., 702 Brondgeest, C A. M., 1017 Brooke, A., 756 Bruggen, vernieling en herstel van, 270

XC273 Brugmans. H., 102, 107, 187, 189, 196 Bruins Slot, ]. A. H. ]. S., 95, 156, 180,

XC182,239,409, 814n, 815n Brutèl de la Rivière, ]. ]., 202, 204, 206n,

XC3 61 Bruijn, A. C. de, 176, 218, 220n, 605 Buchenwald, 101, Il8, II9, 173

XCVereniging van Oud-Buchenwalders, 7 2 Bühler, A., 683 Buitengewone Pensioenraad

XCZie: Illegaliteit: hulpverlening aan illegale werkers Buitengewone Raad van Advies, 650 Buitengewoon Strafrecht, 486, 487 Buitenzorg (Bogor), 738, 739, 749, 765,

XC774, 775, 793, 834, 879, 913 Bulgarije, 5, 330 Bundesrüceerstattungsgesetz,

XCZie: Oorlogsschade 'Bunkerbouwers'

XCZie: Atlantiku/all; Berechting; Zuivering: van bedrijfsleven Bureau Inlichtingen (BI), 507 Bureau Nationale Veiligheid (BNV) (la

XCter: Centrale Veiligheidsdienst), 143,

XC360, 364, 506-5°9, 590, 660 Burgemeesters, 143, 156, 170, 198, 199n,

XC366, 367, 375 houding in bezettingstijd, 156, 336, 337,351-355 aantal NSB-burgemeesters, 366

REGISTER

XCZie ook: Berechting; K ]. Frederiks; Zuivering Burger, ]. A. W., 55,208, 410,487, 1088,1088n Buskes, ].]., 33, 172, 190, 855 Buurman van Vreeden, D. C, 794, 845, 852, 905, 916, 1020, 1021, 1022, 1028, 1064 'Bijenkorf, De', 155 Bylandt, W. F. L. van, 868 Bijleveld, H., 428 Bijzondere Gerechtshoven (later: Bijzondere Strafkamers), 66, 486-648 passim aantallen berechte politieke delinquenten en uitspraken, 533, 533n, 542, 543, 556, 563, 564, 573, 573 11, 58r, 612, 636, 641 aantallen uitgesproken en uitgevoerde doodvonnissen, 556, 567, 569, 617, 62 4 aantallen berechte Duitsers, 564, 567, 569 verlenen van gratie, 612, 615, 616, 617-624, 641-643 opsporen en uitleveren en berechten van oorlogsmisdadigers, 563, 564, 645, 646 Bureau Opsporing Oorlogsmisdrijven, 564, 646 opheffing gerechtshoven, 610 Zie ook: Berechting; Doodstraf; Wetsbesluiten; Zuivering; Tribunalen Bijzondere Krijgsgerechten (in Indonesië), 928, 928n Bijzondere Raad van Cassatie, 486-489, 525,550-600 passim, 6°7, 610, 612, 621, 638, 639, 641, 642, 645 verlenen van gratie, 488, 612, 615-624 Bijzondere Rechtspleging, 486-648 instellen van Bijzondere Gerechtshoven, Bijzondere Raad van Cassatie, Tribunalen Zie aldaar Directoraat-Generaal voor de Bijzondere Rechtspleging (DGBR), 538, 602, 604, 609, 626 wel of niet vervolgen van illegale werkers wegens 'doorslaan' als gevolg van martelingen, 593, 594 instellen van Ereraad, 594 wel of niet strafbaar stellen van economische collaboratie, 596-609

1164 [PDF]

gratiebeleid, 253, 254, 610-624, 641643 aantal gratieverleningen, 616, 617624,643 Commissie-Röling, 615, 616 en het Episcopaat, 639, 639n en de Parlementaire Enquêtecommissie, 636, 637 kritiek op de Bijzondere Rechtspleging, 636-645 publieke opinie, 642-644 Zie verder: Berechting Bijzondere rechtspleging in België, De

XCnemarken, Frankrijk, Noorwegen, 647

XCCalmeyer, H. G., 54 Cals, ]. M. L. Th., 356,445 Cambodja, 719, 720 Campen, H. Ph. K A. van, 114n Canada, 5, 19n, 56, 266, 267, 327n, 329,

XC721, 721n, 723 Capitulatie van Japan, 710, 7II Cappetti, H., 120n Caransa, A., 127, 128 Catoire, F. L. A., 740n Cats, B. C, 774n Celebes, 61n, 710, 712, 718, 754, 757, 770,

XC778,785, 834, 876, 1066 eerste maanden na capitulatie van Japan, 771, 772 oprichting van de Tel/tara Republik In donesia Sulawesi, 1016-1019, 1022

XCanti-Nederlandse acties op Zuid-Celebes Zie: Excessen: aan Nederlandse kant; Excessen: aan Republikeinse kant; Zie ook: R P. P. Westerling: Excessen

XCopstand tegen de Republiek na soevereiniteitsoverdracht, 1084 Censuur, 136 Centraal Mwikkelingsbureau voor Duit

XCse schade-uitkeringen (Cadsu)

XCZie: Oorlogsschade Centraal Bureau voor de Statistiek, 212,

REGISTER

XC269 Centraal PlanbureauZie: Economie: in Nederland Centrale Inlichtingendienst (illegaal), 500, 507 Centrale Rubber-, Thee-, Koffie-, Cacao-, Kina-fondsen, 875 Centrale Veiligheidsdienst (vroeger: Bureau Nationale Veiligheid (BNV), la ter: Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD)), 509n Centrum-Partij, 39 Centrum voor Staatskundige Vorming Zie: Rooms-Katholieke Staatspartij Ceram, 1070, I070n Ceylon.vz rS Chase National Bank, 326, 327 Cheribon, 735, 795, 845, 849, 859 China (nationalistisch), 3, 40, 717, 721, 745, 979 China (Volksrepubliek), 717, 720, 818, 864 Chinezen (in Indië), 723, 745, 746, 866 evacuaties van -,747 excessen tegen Chinezen op Java en Sumatra, 745, 746, 851, 852, 970n aantallen slachtoffers, 745, 852 Christelijk-Democratische Unie, 172, 193,209,237 opgaan in de Partij van de Arbeid, 194 Christelijk-Historische Unie, 40, 180-184, 191-195,215,239, 944, 997 heropbouw na de bezetting, 181-184, 237-24° poging tot fusie met de Anti-Revolutionaire Partij, 181-184 regeringsbeleid m.b.t. Indonesië, 760, 789, 947 Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV), Zie: Vakcentrales Christelijke Gereformeerde Kerk, 231 Christen-Democratisch Appèl (CDA), 40 Christiansen, F. C, 42, 569 berechting en veroordeling, 42, 569 Christison, Ph., 713, 726, 738, 741, 751, 753, 754, 757, 774 Christofoor, 176, 178, 189, 201n, 359 ChristoJoor-groep, 193, 200n, 359 Church oj the Brethren, 266 Churchill, W. S., 4,160,547,564,715,885

1165 [PDF]

Clark, J. G. W., 131, 136 Clark Kerr, A., 759, 764, 773, 787 Cleveringa, R. P., 185, 344,365, 382,402,

XC4°3,443,657,667, 687, 689, 704 Cnossen, T., 405 Cobra-groep Zie: Kunstenaars Cochran, M., 942, 959, 961-964, 994, 998,

XC1002, 1007 Cocos-eilanden, 7II Cohen, D., 469-475 Zie ook: Joodse Raad; Zuivering Collaboratie, economische Zie: Bedrijfsleven Zie ook: Berechting Collectieve A.rbeidsovereenkomsten,

XC23-25 College van algemene comrnissarissen

XCvoor landbouw, handel en nijverheid,

XC136 College van Rijksbemiddelaars, 318 College van Vertrouwensmannen, 91,

XC96n, 99n, 101, 144, 156, I99n, 229, 230,

XC339,368,4°9,480 Zie ook: Zuivering Colijn, H., 17, 180, 183,4°5 Combined Chiefs oj Staff, 141 Comité van Illegale Werkers (Maas

XCtricht), 494 Comité voor Israëlietische Belangen

XC(Maastricht), 55 Comité Nationale Viering Bevrijding

XCZie: Herdenkingen bezetting en bevrijding Comité van Revolutionaire Marxisten Zie: Revolutionair-Socialistische A.rbeiderspartij Comité Rijkseenheid, 943, 997, I069n,

XC1071

XCideeën over uitvoeren van een staatsgreep, 810--815 Comité Vrede in Indonesië, 976n Commissariaat Noodvoorziening, 261,

XC262,265 (later: Commissariaat voor de

XCNoodvoorziening der Geteisterde

XCGebieden) Commissariaat voor Oorlogsschade

REGISTER

XCZie: Oorlogsschade Commissariaat-Generaal voor de Nederlandse Economische Belangen in Duitsland Zie: Roofacties, Vorderingen, Duitse Commissarissen der koningin, 91, 143, 144, 156, 157, 198, 345, 355, 375-377 Zie ook: Berechting; Zuivering Commissie van Advies, Zie: Zuivering: van ambtenaren Commissie van Goede Diensten (later: United Nations Commission JOY Indonesia, Zie: Verenigde Naties Commissie van Onderzoek -van Poll (naar Indonesië), 784 Commissie voor Oorlogspleegkinderen Zie: Joden Commissie Rechtsverkeer in Oorlogstijd (Corvo), 650 Zie ook: Rechtsherstel Commissie tot uitzending van landarbeiders naar Oost-Europa (Culano) Zie: Landbouw Commissie-Generaal, treffen van een bestandsovereenkomst en een politiek accoord met de Republiek Indonesië: 'Overeenkomst van Linggadjati': vorming van de Verenigde Staten van Indonesië; vorming van de Nederlands-Indonesische Unie, 247, 248, 788-817, 839, 867, 1098 opheffing van de Commissie, 930 Communistenbond 'Spartacus', Zie: Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij Comrnunistische Partij Bevrijd Gebied (Eindhoven), 163, 164 Communistische Partij Nederland (De Waarheid), IO, Ion, 38-40, 105, 162167, 207, 215, 217, 221, 225, 237-239, 320, 799, 823, 854, 976 tijdens de bezetting, 162, 163, heroprichting na de bevrijding, 16416 7 en de Russische expansie in Europa, 9 en de vorming van het Ka binet-Schermerhcrn/lörees, 105 stakingen tegen de troepenverschepingen naar Indonesië, 823, 824 Algemeen Nederlands Jeugdverbond,

1166 [PDF]

8 2 7 n Zie ook: Eenheidsvakcentrale Concentratiekampen

XCaantallen gevangenen, IlO

XCrepatriëring, IlO-I22 passim

XCZie ook kampen afzonderlijk Concertgebouworkest, 43 I Consumentenkredieten, 319 'Contact' (uitgeverij), 45 Contact-Commissie der Illegaliteit, 93,

XC94, 101,409 Convent van Kerken, 174 Coomans, P., 222n, 320 Coopman, I., 436 Cornelissen, I., 814n Corver, j., 229 Crane, ]. de, 1I4n Criminaliteit, economische, 314 Critchley, Th. K, 940-942 Croin, C. C. A., 466n Cuba, 4, 978-980 Culemborg, 270 'Cumberland', 712, 737

XCD'66,39 Daalder, H., 34, 36 Dachau, II3, Il6, u8, 119

XCNederlands Dachau-Comité, 72

XCVereniging van Oud-Dachauers, 72 Dagblad van Noord-Brabant en Zeeland, 406 Dagblad van het Zuiden, Het, 410, a r r Dahler, P. F., 1079n Daily Express, 536 Dalsum, A. van, 431 Darn, J. van, 367, 369n, 577 Damme sr., M. H., 605, 607 Dankbaar, B., 826, 826n Daroei Islam-beweging, 915, 938, 985,

XC1014, 1084 opstanden op Celebes en in Atjeh, 1084 Dassen, H. ]. M., 361 Daudt, H., 38, 39, 39n Davids, Louis, 437 Deckers, L. N., 175-177 Deelen, F. A. j., 537 Deelstaten (Negara's), vorming van - in

REGISTER

XCNederlands-Indië, 775-780, 871,9°3918,936-938,975,1002,1010,1104 opheffing na soevereirnteitsoverdracht, 1065, 1066, 1083, 1084 Zie ook: Java, Sumatra, Borneo, Grote Oost, Madoera Zie ook: Malinoen Den Pasar-conferenties Zie ook: Verenigde Staten van Indonesië Deknatel, ]. A., 659n Delfzijl,75 Den Pasar-conferentie, 777, 778, 806 Denemarken, 7, 266, 290 bijzondere rechtspleging in, 647 Departementen, 141, 142n Depok, 738 Deppner, E., 646n Derksen, W., 352, 354, 482 Deure, A. van den, 229 Deutsch-Niederländische Gesellschajt, 372n Deutsche Zeitung in den Niederlanden, 407 Dewantoro, Ki Hadjar, 967 Dewar, K. M. G., 741 Diamand, W., 293n, 294n Diamanten, roof van, 292 Dienst Drooglegging Walcheren, Zie: Walcheren: drooglegging Dienst Uitvoering Werken (DL1w), 136, 3 16 -3 18 Dieters, ]., 162 Dinxperlo, 75 Directoraat-Generaal voor de Bijzondere Rechtspleging (DGBR) Zie: Bijzondere rechtspleging Distex (Rijksbureau voor de Distributie van Textielproducten) Zie: Rechtsherstel: geroofde textielvoorraden uit Joods bezit Distributie, 259, 260, 3u-313, 371 Dito, ]. K M. 229, 23 1,426 Djajadiningrat, H., 918, 919 Djambi, 970, 981, 1029 Djokjakarta, 727, 735, 738, 740n, 807, 812, 830, 833, 838, 842, 845, 855-864, 904907, 915, 920, 943, 947, 954, 955, 957, 963-968, 970, 978, 996, 1010 aanval op en bezetting van door Nederlandse troepen, 965-968 ontruiming door Nederlandse

1167 [PDF]

pen, 1005, ror r Djokjakarta, Sultan van,

XCZie: Hamengkoe Boewono IX Dobbenga, S., 770, 771, 77In Doenitz, K, 549n, 553n Donker, 1. A, 169-171, 176, 383-385n,

XC482n,525,566,567,616,624,642,658,

XC901, 1088 Donkersloot, N. A. (Anthonie Donker),

XC233, 433, 976n Donner, J, 93n, 94n, 98, 105, 362, 380,

XC381, 384,456,458,602, 605 Doodstraf, 253, 486-489, 556, 567, 575

XC580, 582, 590,610, 616-624, 636, 642

XCaantallen uitgesproken en voltrokken doodvonnissen, 567, 569, 616, 617, 64 2 gratieverlening, 489, 618--624

XCen de Nederlandse Hervormde Kerk, 557n en de publieke opinie, 557n Landelijk Comité van Actie tegen de Doodstraf, 618

XCZie ook: Berechting; Bijzondere Gerechtshoven, Tribunalen; Koningin ] uliana, Koningin Wilhelmina Doolaard, A. den, 241 Dooren, P., 37n Doorman, P. 1. G., 829 Doorn, H W. van, 583 Doorn, J A. A. van, 774n, 828, 831, 987~

XC989, 1012, 1014, 1°31-1°42, 1046,

XC1058, I060n Dorren, C. JO., 805n, 927n Douwes Dekker, E. F. E., 806n Drachten, 500 Drees, W., 23, 93-102,141,158,166,168,

XC169, 175, 190, 192, 195, 203, 209, 210,

XC219,223, 225, 226, 232, 303, 356, 376,

XC596, 615, 622,764,765, 766, 781, 801,

XC809, 8lI, 821, 837, 838, 842, 854, 855,

XC861, 862, 905, 907, 919, 939, 962, 963,

XC965, 977, 1024, 1043, 1069, lIOO, IlOl Dries, N. C. M. A. van den, 378n, 380-384 'Drietand-divisie'

REGISTER

XCZie: Koninklijke Landmacht m.b.t. Indonesië Driever, J, 360-362, 408n, 420n Drion, H., 202, 360Drion, J, 202, 360 Dronten.vry Droogh, Th. C, I081n Drost, J, 428, 429 DS'7°,39 Dubois, A., 228, 426-430n, 940-942 Duclos, J, 163, 165 Duitse Democratische Republiek (DDR), 5,6,289 Duitsland (Bondsrepubliek Duitsland), 7, 10-15, I9n, 46 uitwijzing van Duitse staatsburgers uit Nederland, II-I3 repatriëring van geïnterneerde Duitse staatsburgers uit Indonesië, 874n Zie ook: Nederlands Beheersinstituut: beheren van vermogens van vijandelijke staten en burgers Zie ook: Annexatie; Repatriëring; Oorlogsschade Dussen, J A. H J van den 428 Duynstee, F. J. F. M., I08n, 209n, 213, 235, 384n, 531, 634, 636, 638, 639 Dijk, A. van, 582, 586, 617, 622 Dyxhoorn, A. Q. H, 135, 139, I40n Echtscheidingen, 33 Eckstein, M. J, 582 Economie (in Europa), 7-10, 26, 28 Europese samenwerking: Europese Kolenen Staalgemeenschap, 7, 10, IS Europese Economische Gemeenschap (EEG), 7, 10, 15,26 Europese parlement, 7 Europese Gemeenschap voor Atoomindustrie (Euratom), 7 Europese Gemeenschap (EG), 7, 8, 10,26,28 Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES), 9, 330 Zie ook: European Recovery Program Economie (in Nederland), 16-21, 27 sociaal-economisch-financieel beleid Kabinet-Schermerhorn, 209-216, 3°3-323 Raad voor Economische Aangelegen

1168 [PDF]

heden, 212

XCNationaal Welvaartsplan, 212

XCCentraal Planbureau, 212, 286

XCSociaal-Economische Raad (SER), 2), 215, 315 Zie ook: Industrialisatie; Marshall-hulp Eechoud, ]. P. K van, 874n Eenheidsvakbond Zie: Vakbonden Eenheidsvakcentrale

XCZie: Vakcentrales Effecten,

XCroof van effecten, 292, 294n

XChandel in effecten na de oorlog, 286, 287, 323, 328, 329n Zie verder: Nederlands Beheersinstituut; Rechtsherstel Effectenbeurs, Amsterdamse, 28n, 286,

XC323, 652, 686, 692, 694, 695 Eggens, ]., 650, 653, 656, 706 Egypte, 4, 8r8, 839,932, 978 Eichmann, A., 45, 46 Eindhoven, 123,410 Eindhovens Dagblad, 4IO Einthoven, L., 102, 186, 187, 358-364,

XC507-509, 592 Zie ook: Nederlandse Unie; Zuivering: van leden van Driemanschap der Nederlandse Unie Eisenhower, D. D., 6, 135, 138 Elink Schuurman, T., 868 Elsevier (drukkerij), 424 Elseviers Weekblad, 8 II Elten,14 Emigratie, 243,315

XCvan Joden e.a., 56, 132n Emstede, Ph. A. ]. A. M. van, 9IOn Ende, ]. van den, 592 Engeland, 5, 6, 7, 10, 19n, 723, 932

REGISTER

XCpolitiek beleid m.b.t. de onafhankelijkheid van koloniale gebieden, 715,7 1 7,718 politiek en militair beleid rn.b.t. het N ederlands- Indonesisch conflict, 721, 724, 748, 749, 756, 757, 758, 759,765,766, 800, 808, 838, 929n en het militair ingrijpen door Nederland in Indonesië, 839, 840, 855Engelandvaarders, 401, 402 Genootschap van Engelandvaarders, 7 2 Engles, E., 814 Enkelaar, C, 676n Enquêtecommissie 'Regeringsbeleid 1940-1945', IOS, 151, 200n, 235, 429n, 5Il, 525 527,528,591,636-638, 754n, 874n Enschede, 123 Enthoven, K. L. J., 868, 1023-1026 Episcopaat, Zie: Rooms-Katholieke Kerk Erelijst van Gevallenen, 74 Ermelo, 388n The Escape, vereniging van pilotenhelpers Zie: Illegaliteit Etten, H. W. van, 570, 571 European Recovery Program (ERF) (Marshall-plan), 6, 9,17,315, jzo, 325, 329332, 883, 884, 923, 932, 961, 978, 994 Europese Betalings-Unie (EBU), 330n Evacuaties (Indië), 764 Centraal Evacuatiebureau (Batavia), 747 op Java van Nederlanders, Indische Nederlanders e.a. uit door de Republiek Indonesië bezette gebieden, 740, 747 Evacuaties (Nederland), IlO-II.2 aantallen geëvacueerden in N ederland, IIO van hongervluchtelingen en kinderen, IlO, 112 Zie ook: Repatriëring Evangelisch-Lutherse Kerk, 23 In Evangelische Omroep (EO), 82 Excessen (gepleegd in Indonesië aan Nederlandse kant), IOIl-IOS8 passim door het Depot (Korps, Regiment) Speciale Troepen en andere eenheden (task farces), op Java, I024, 1031-1°34, 1039n, 1040, 1043, I046--1048 op Sumatra, 1029, I030, I034, 1045 op Zuid-Celebes ('Zuid-Celebes-affaire'), IOI5-1026, 1056, 1057 contra-terreur acties van het Korps Speciale Troepen o.l.v. RP.P.

1169 [PDF]

Westerling, 1017-1022 aantallen slachtoffers, 1021, lO22, lO38 instellen van onderzoekscommissie (-Enthoven), 1023-1026

XCvervolging, verhoormethoden en bestraffing door Inlichtingenen Veiligheidsgroepen van Republikeinse gevangenen,1034-1040,1042-1045

XCberechting door Krijgsraden van militairen wegens gepleegde excessen, 1041-lO51 aantallen berechte militairen en vonnissen, 1044 amnestieverlening, 1049, 1050

XCreacties in Nederland op de in Indonesië gepleegde excessen, 10521058 Nederlandse kerken en de excessen in Indonesië, 1054

XCbegrippen 'excessen', 'oorlogsmisdrijven', 'oorlogsmisdaden', 893, 1054-1060 Excessen (gepleegd in Indonesië aan Re

XCpublikeinse kant)

XCdoor pemoeda-groepen, legereenheden en andere groeperingen:

XCop Java, 851, lOI3

XCop Bali, 851, 852, lOI3

XCop Sumatra, 851, 1014

XCop Zuid-Celebes, lOI6, 1017

XCaantallen slachtoffers, lO13, 1014, 1021, 1038, 1051

XCamnestieverlening, 1049, lO50

XCZie ook: Pemoeda's: terreuracties op Java en Sumatra ('Bersiap-acties')

XCZie ook: Chinezen: Excessen Zie ook: Strijdkrachten, Republikeinse: guerrilla-activiteiten Export-Import Bank, 327, 328 Exter, W. van, 91, 95, 163-166 Eysinga, J. W. M., 40In

XCFasseur, C, 1099, I099n Februari-staking,

XCStichting Februari-rça r, 76 Federatie Nederlandse Vakbeweging

REGISTER

XC(FNV)Zie: Vakcentrales Federatie van Omroepverenigingen Zie: Radio Felderhof, H. W., 1016-1020 Peldrneijer, J. H., 575 Felling, A., 4In Fentener van Vlissingen, F. H., 372n, 374n Ferwerda, G. F., II2-II4, 120 Field Security, 500, 506-508, 5 ro, 524n, 591 Pikkert, G., 569 Filmwezen, 341, 439, 484 Zie ook: Zuivering: van kunstenaars Financieel Noodbesluit, 278 Finland, 330 Fiscale Inlichtingenen Opsporingsdienst Zie: Belastingen; Zuivering: van geldwezen Fischböck, H., 552, 566 Fischer, F., 48, 567, 617, 621, 643 Fischer Verlag, 45n Flores, 73, 770, 897 Fock, C. L. W., 963n Fockema Andreae, J. P., 361, 363n Fokker-fabrieken, 450n Fort de Koek Zie: Boekittingi Foulkes, c., 149, 150, 152n Fraenkel, J. C; 408, 422 François, J. P. A., 367 Frank, Anne, 44, 45 Frank, H., 550, 551, 553n Frank, L., 702 Frank, 0., 44 Frankrijk, 3, 5,7, 10, 19n, 932 politiek beleid m.b.t. de onafhankelijkheid van koloniale gebieden, 719-7 2 1 politiek beleid m.b.t. het NederlandsIndonesisch conflict, 720, 721 repatriëring van Nederlandse ontheemden uit Frankrijk, I Io--II4 bijzondere rechtspleging in Frankrijk, 647 Frans-Indo-China.vz r z beleid Franse regering m.b.t. de toekomst van Indo-China (later:

1170 [PDF]

nam, Cambodja en Laos), 719, 721, 748, 749 Zie ook: Vietminh Franse Communistische Partij, IOn, 163,

XCI63n, 165 Frederiks, KJ, I42n, 170, 365-369, 375,

XC376, 387, 393, 571. 579 houding en beleid in de oorlogsjaren, 365-367 zuivering, 367-369, 482 Fréquin, L., II In Frick, W., 553n Fritzsche, W., 553n Frontzorg (NSB), 437, 437n Funk, W., 553n

XCGalen Last, H. van, 35 Gandhi, M. K, 715 Gani, A. K, 805 Garoet, 858, 938 Gase, R, 7I4n, 803n, 94In, 946n, 949n,

XC956n, 960n, 96In, 977n, 995n, I003n Gazet van Limburg, 263 Geboorten in Nederland, j zn Geelkerken, C. van, 512, 575 Geer, D. J de, 180,465

XContnemen van onderscheidingen, 465

XCberechting en veroordeling, 573, 574 Geeromsz, W., 6In Geheime Dienst Nederland (illegaal),

XC201 Geldens, J C. C. M., 244, 257 Geldzuivering

XCZie: Zuivering van het geldwezen

XCZie ook: Bankwezen; Nederlandsche Bank Gemeenschap Oud-Illegale Werkers N e

XCderland (GOIWN), 202

XCZie ook: Grote Adviescommissie der Illegaliteit Gemeenschappelijke Persdienst, 22, 36 Gemeentelijk Gasbedrijf (Den Haag),

XC271n Gemeenteraden, 197-200n, 205

XCTijdelijke Gemeenteraden, 198-200n

XCZie ook: Burgemeesters; Zuivering Gemeinde-Einsatz, 337, 339, 367, 368, 377,

REGISTER

XC384Gemmeker, A. K, 471, 645, 646n Genechten, R van, berechting en veroordeling, 538, 557559, 618 Gennep,264 Georgisch Bataljon Zie: Texel: opstand Georgiërs Gerbrandy, P. S., 27, 83, 85, 90, 98, 108, 137, 138, 158, 180, 229, 238, 250n, 372n, 385n, 621, 657, 658, 803, 810815, 860n overwegen van het uitvoeren van een staatsgreep Zie: Comité Rijkseenheid Gereformeerd Politiek Verbond, 39 Gereformeerde Kerken (artikel 3I), 23 I Gereformeerde Kerken in Hersteld Verbandv z j r n Gereformeerde Kerken in Nederland, 37, 179,23 I, 465n, 521 Zie ook: Zuivering: in de kerken Germaanse SS, 503 Gerretson, F. c., 362n, 81 I Gerritsen, J, 508, 509 Geus, P. B. R. de, 1087, I087n, I090n Geus, De, 202, 360 Gevangenen, Indonesische aantallen in Nederlandse handen, 987 Gevangenissen (in Indonesië): Batavia (Tjipinang), 896 Soerabaja (Werfstraat), 739 Geyl, P., 46 Gezagscompagnieën Zie: Koninklijke Landmacht Gezanten, 401-403 houding in de oorlogsjaren, 401, 402 Zie ook: Zuivering Gibson, G., 75 Gielen, J J, 30In, 417, 419, 429, 430, 437, 444,483 Giltay Veth, D., 583-587,600,601 Gimbrère, E. G. J, 653 Goebbels, J, 406, 553n Goedemans, J M., 407, 408, 421-424 Goedewaagen, T., 577 Goedhart, F. J, 190, I93n, 194, 197, 203, 208, 362, 409, 409n, 416, 854, 855n, 862, 976n, 1024, 1°52, 1088 Goering, H., 549, 553n

1171 [PDF]

Goes van Naters, M. van der, 99n, 215,

XC436, 436n, 802, 8°3, 8°9, 810, 862n,

XC945, 959, 976, r048n, 1098, IlOO Götzen, 1., 947 Gortzak, H, r025 Goudoever, W. A. van, 1035n, r060n Goudriaan, ]., 459-463 Goulooze, D., r62, r66 Gouvernement, Nederlands-Indische

XC(na Japanse bezetting), 867-884, 1078

XCBinnenlands Bestuur (Nica, Amacab) later: Tijdelijke Bestuursdienst, 878-88r, 88rn

XCaantallen ambtenaren, 872, 879, 88rn

XCStaatsfinanciën, 881-884

XCrepatriëring van ambtenaren naar N ederland na soevereiniteits-overdracht, I076-r079 Govers, A. 1., 417 Graaff, A. P. de, 826n, 990, 991 Graaff, ]. de, 855n, 862n Graeff, A. C. D. de, 40111 Graham, E, 929-933, 940 Gratieverlening

XCZie: Bijzondere Gerechtshoven; Bijzondere Rechtspleging Gravemeyer, K HE., 95, 96, 96n, r82,

XCr87, r88, 234, 244 's-Gravenhage, 260, 27In, 388, 389, 500,

XC576, 58r veertigste herdenking bezetting en bevrijding, 74 Gresham, Th., 277 Griekenland, 7, 290, 449 Groen, K, 438n Groen, P. M. H., 984n Groene Amsterdammer, De, 1°52 Groeninx van Zoelen, E A., r025, r053 Groenlo, 78n Groep-Albrecht (illegaal), 201 Groesbeek, 74n Grondwet (Nederland), 86,160,161, r98,

XC205, 82r, 922, 943, 999, r090 Grondwet (Indonesië), 734, 1008 Groningen (stad), 69, r69, 243, 388, 389 Groot, C. de, 437 Groot, 1. Ede, 897 Groot, P. de, 10, ron, 40, r05, r62-167,

REGISTER

XC225, 320, 799, 1024, r054Zie ook: Communistische Partij Nederland Grootboek voor de Wederopbouw, 299 Grote Adviescommissie der Illegaliteit (GAC), 44, 69, 70, 7J, 333, 342, 345, 361, 362, 38r-384, 412-416, 435, 457, 484, 529, 530 oprichting, samenstelling, positie na de oorlog, 200-205 er in vertegenwoordigde voormalige illegale organisaties, r63, 200, 201, 20rn vertegenwoordiging in de Nationale Adviescommissie, 93, 20r-204 en de vorming van een noodparlement,92,93,104,155,200-205,241 en het al of niet vervolgen van illegale werkers wegens 'doorslaan' als gevolg van martelingen, 593, 594 en de zuivering van het Driemanschap der Nederlandse Unie, 361, 362 van de pers, 4r2, 413, 4r5, 416 van het bedrijfsleven, 456, 457 protesten tegen het toepassen van het rechtsherstel, 654 en de herdenking van bezetting en bevrijding, 69, 70, 73 Zie ook: Gemeenschap Oud-Illegale Werkers Nederland (GOIWN) Zie ook: Illegaliteit Grote Oost, 710, 719, 753, 754, 757, 770, 776, 777, 785, 793, 796, 806, 843 vorming van de deelstaat Oost-Indonesië, 777-780, 802, 837, 874, 876, 878, 904, 908n, 910, 918, 937, 980, 1002, 1007, 1067, 1066, II04 poging tot afscheiding van de Grote Oost en oprichting van het Verbond de Grote Oost (Persatoean Ti moer Besar), r067n 'Gusto', Werf, 451, 452, 6°3, 606 Haags Dagblad, 356n Haan, A. W., r44 Haaren (Groot Seminarie), 102 Haarlem,

1172 [PDF]

Haarlems Dagblad, 589 Haga, H., 555, 572, 614 Haiphong, 720 Hamel, G. van, 555 Hamel, ]. A. van, 464, 555 Hamel, L. A. R ]. van, rzon, 555, 578 Hamelink, M., 778, 919, 921 Hamengkoe Boewono IX, Sultan van

XCDjokjakarta, 935, 965, 967, 968, 972,

XC992, 1002-1005, 1008, 1098 Hamid II Alkadri, Sultan van Pontianak,

XC776,777,781n,841,863,907,919,921,

XC972, 1006, 1008, 1009, 1063, 1065 Hannema, D., 431, 436 Hanoi.vrrç Harderwijk, 157 Harinxma thoe Slooten, B. Ph. van, 402,

XC4°3 Harinxrna thoe Slooten, P. A. V. van, 144,

XC376 Harmsen, G., 166n Harster, W., 567, 572, 641, 645, 646n Hart, A. C. 't, 43n, 475, 643 Hasselman, B. R P. F., 394, 401 Hatch, A., 158, 244n Hatta, M., 710-1094 passim

XChuisarrest, internering, 968-970, 978, 979, 995, 995n, 996 vrijlating, 1004, 1005 Havens, vernieling en herstel van instal

XClaties, 268-272n

XCZie ook: Stakingen Hazelhoff Roelfzema, E., 25011 Hazerswoude, 356n, 483 Heemskerkvj Heemstra, S. van, 376 Heide-Kort, A. van der, 499n Heinemann, L., 566, 6°4, 618n, 620 Hekman, ]., 803n, 8IIn, 815n Helfrich, C. E. L., 248, 749, 753, 755, 756,

XC759, 801, 820, 861, 861n, 865n Help Hol/and Council, 266 Hemmen, 267n, 268n Hendrix, W.]., 774n, 828, 831,9°6,984,

XC987, 989, 1012, 1014, 103 I, 10p

REGISTER

XC1042n, 1046, 1060n Hengel, ]. F. van, 261, 265 Hengelo (0), I26 Henneicke, W. Ch., 581, 583Herdenkingen bezetting en bevrijding, 68-83 vaststellen van nationale herdenkingsdag, 70, 71 Comité Nationale Viering Bevrijding, 7J, 74 veertigste herdenking, 76-83 Herdtmann, J. 617 Hermann Goering-Werke, 291 Hermans, W. F., 35 Herremans, R, 94·0, 941n, 979 Hers, ]. F. Ph., I20n Herstelbank (later: Nationale Investeringsbank), Zie: Industrialisatie Herstelbetalingen, Zie: Oorlogsschade Hersteld Evangelisch-Lutherse Kerk, 231n 's-Hertogenbosch, 176, 260, 544 Hervormd-Gereformeerde Staatspartij, 174 Hervormde Raad voor Kerk en School Zie: Nederlandse Hervormde Kerk Herzog, Ch., 82 Hess, R, 48, 48n, 55311 Heuvel, ]. H. ]. van den, 429n, 480 Heuven Goedhart, G. ]. van, 193n, 194n, 361,379, 385n,4 0 7,490, 595, 812, 855 Heijboer, P., 850, 926, 938, 939, 970, 1037n Hilversum, 152 Himmler, H., 549, 550, 560, 570, 57Il1 Hirohito, keizer van Japan, 61, 888-890 Hirota Koki, 890 Hirschfeld, H. M., 45, 46, 139n, 142n, 260, 331,448, 552, 597,600,607,646,835, 836, 841, 883, 884 houding en beleid in de bezettingsjaren, 369-372 zuivering, 372-376 als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon in Indonesië, 1062, 1064, 1069, 1070n Hitler, A., 549, 560 Hizboel/ah, 938 Ho-Tsji-Minh, 720, 749, 791 Hoek van Holland, p8n Hoen, ]. ]. 't, 50111

1173 [PDF]

Hoetink, H R., 433, 436, 436n Hoge College voor de Zuivering van de

XCRechterlijke Macht

XCZie: Zuivering: van de rechterlijke macht Hoge Raad der Nederlanden, 378-385,

XC488,6IO

XChouding en beleid in de bezettingsjaren, 377-380 Hoge Veluwe-conferentie, 240, 766, 775,

XC781, 791, I098 Hohenzollern, Prins E N. A. V. E. von,

XC669 Holdert, E H. J., 408, 421, 423 Holdert jr, H, 408, 422, 424 Holdert, H. M. c., 407, 424n Hollander, E, 531, 635 Hollander, E Q. den, 142n, 448 Hollandse Draaden Kabelfabriek (Dra

XCka),626n Hollandse Stoombootmaatschappij, 153 Holtkamp, H., 144 Holtrop, M. W., 278 Homosexualiteit, 35 Hongarije, 5, 39, 330

XCvolksopstand 1956, 6, 39 Hongervluchtelingen, IlO, 1I2

XCZie ook: Repatriëring Hongerwinter, II2, II7, 259, 260, 263n,

XC275n Hongkong, 719, 818 Hoofddorp, 76 Hooghalen, 460, 471 Hoogleraren, 441, 442

XChouding in de oorlogsjaren, 441, 442

XCHooglerarencontact (illegaal), 446

XCZie ook: Zuivering Hoogovens, Ijmuiden, 16, 97, 288, 450n,

REGISTER

XC607 Hoogstraten, J. E. van, 762, 837, 884, 1069 Hoorn, L. G. van, 401 Hooykaas, J. P., 618 Houten, Ch. H J. Evan, 396 Houten, H. van, 172, 206 Houwing, Ph. A. N., 668 Hoven, W., 776, I009, 1019 Hubrecht, J. B., 401 . Hueting, J. E., 1054, 1055, 1058 Hugenholtz, P. Th., 631Hulpverlening na de oorlog, 259-268 Hupkes, W., 459-463 Huren,321 Hustinx, Ch. M. J. H, 339, 345-347 Huwelijken, 33-36 Huygen, C. J., 407, 559, 576 Huysmans, G. W. M., 279, 283, 603, 605 Huyssen van Kattendijke, H. W. G. M., 40 In Huyts, J., 406, 409, 412n, 414 'Hypsos' (onderneming), Zie: C P. M. Romme ldenburg, P. J. A., 751, 762, 764, 765, 794, 837, 859, 864, 868, 871n, 909n, 919, 1019, 1020 Ierland.vz Illegaliteit (voormalige, na de bevrijding), 43-45, 50-54, 86, 88, 95, 101, 105, 149, 160,200-205,241, 334, 335, 339,342,345,346,359,361,362,376, 378, 381-384, 388, 389, 395n, 4°9, 412, 435,454,484 aantallen illegale werkers, 52 kinderen van illegale werkers, 63 publieke opinie m.b.t. de illegaliteit 241-243, 333, 334 en de vorming van een noodparlement na de oorlog, 92, 93 en vrijlating van politieke delinquenten, 529, 530, 637 en Koningin Wilhelmina, 92, 96n, 160, 161 hulpverlening aan illegale werkers: buitengewoon pensioen, 52 Buitengewone Pensioenraad, 52 Nationaal Steunfonds, 200n, 301, 30In, 598 Stichting 1940-1945, 52, 56, 245, 301, 573 Stichting Friesland 1940-1945, 52n, 7 2 Stichting Sneek 1941-1945, 52n, 72 na-oorlogse organisaties: The Escape (Vereniging van pilotenhelpers), 72 Nationale Federatieve Raad van het Voormalig Verzet Nederland, 72 Stichting Samenwerkend Verzet

1174 [PDF]

1940-1945, 72 Stichting LOjLKP, 72 Stichting 'Oranjehotel', 72 Verenigd Verzet 's-Gravenhage, 70, 7 2 Vereniging van Anti-fascistische Oud- Verzetsstrij ders, 72 Vereniging van Nederlandse Allied Air Crew-helpers, 72

XCZie ook: Grote Adviescommissie der Illegaliteit (GAC); Herdenkingen; Zuivering Imamoera, H, 899--901 India, 3, 855, 859, 929n, 932 Indian National Congress

XCZie: Brits-Indië Indische Nederlanders, 724, 737, 738,

XC741,743,797, 815, 841, 851, 866, 872,

XC942, 1076 evacuaties op Java uit door de Republiek bezette gebieden, 740, 747

XCen de Linggadjati-overeenkomst, 803, 8°4, 809 positie na soevereiniteitsoverdracht, 1061, 1076, 1078-1080

XCemigratie naar Nederland, 1079, 108 I aantal emigranten, 108 I, 1082

XCplannen voor vestiging op Nederlands Nieuw-Guinea, 1079, 1082

XCVereniging Kolonisatie Nieuw-Guinea, 1079

XCwel of niet aanvaarden van het Indonesisch staatsburgerschap, 1081

XCZie ook: Indo-Europees Verbond; Pemoeda's: terreuracties op Java en Sumatra Indo-Europees Verbond, 1079 Industrialisatie, 16-20,31,3°3,310,32°,

XC323 Maatschappij voor Industriefinanciering, 16 Bureau Industrialisatie, 16

XCHerstelbank (Nationale Investeringsbank), r6-18, 286, 300, 310

XCIndustrieel Garantiefonds, 18 Inkomens, 30, 31

XCnationaal inkomen, 24 Instituut voor Arbeidersontwikkeling,

REGISTER

XC1°7Interkerkelijk Overleg in Radio-aangelegenheden (Ikor) Zie: Radio Interkerkelijke Bureaus (IKB's), 262n Interkerkelijke Omroep Nederland (Ikon) Zie: Radio Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, 289, 292 Internationaal Militair Gerechtshof (Neurenberg), 547, 886, 889, 890 berechting van Duitse topfiguren, 549-554 International Bank for Reconstruction and Development, 328 International Monetary Fund, 328 Internationale Rode Kruis, II6, 885n Internering van 'foute' personen, Zie: Arrestatie en internering Internering (Indonesië), 878 aantalomgekomenen in de interneringskampen, 885 Zie ook: Ambarawa; Banjoebiroe van aanhangers van de Republiek, 908, 9 0 8n kampen, 276, 738-741, 774 Inundaties, 295-298, 305 In- en uitvoer (Indonesië), 817,875, 88211 Zie ook: Nigieo In- en uitvoer (Nederland), IS, 19, 288, 329,329n Irak, 978 Iran, 818 Irene-Brigade (Koninklijke Nederlandse Brigade 'Prinses Irene'), 'Iris', 27In Islam, 711, 716, 725, 733, 735, 830, 915, 952, 1084 verzet Islamietische groeperingen wegens niet-Islamietisch karakter van de Republiek Indonesië, 725, 733 Zie ook: Daroei Islam-beweging'Uava), Negara Islam Indonesia; Hizboellah; Nahdat'al felama Israel, 4 Italië, 7, II4, 330 Zie ook: Nederlands Beheersinstituut: beheren vanvermogens van vijandelijke staten

1175 [PDF]

'Jacob van Heemskerck', 272 Jamamoto, M., 899-901 Jansen, J. Th., 296 Jansen, 1., 162 Janzen, J. P., 101, !O3 Japan, 2, 8, 748

XCaantallen buiten Japan verblijvende en gerepatrieerde Jàpanners, 770n Zie ook: Berechting (van Japanners) Java, 710-1078 passim

XCaantallen Japanners op Java bij capitulatie,770n

XClandingen en inzet van eerste Britse en Knil-troepen, 713, 726, 737, 748

XCaankomst van eerste Nederlandse bataljons oorlogsvrijwilligers, 773775 voedselvoorziening, 732, 741 Zie ook: Rapwi

XCpositie Nederlandse bestuursapparaat, 986, 987

XCcommunistische opstand, 951-955

XCdoor Nederlandse troepen bezette delen van Java, 834 terreuracties van pemoeda's (' Bersiap periode') Zie: Pemoeda's

XCexcessen tegen Chinese bevolkingsgroep,745

XCdeelstaten, 913-917, 937, 938, 980, 1002, 1062-1065 Zie ook: Politionele Acties; Excessen Javase Bank, 876, 883

XCgeldcirculatie, 876, 877n

XCgoudreserve, 883 je Maintiendrai, 33, 44, 99n, !O3, 187, 189,

XC196n, 200n, 201n, 359 Zie ook: Nederlandse Volksbeweging jewish Brigade,

XCZie: Joden: hulpverlening Joden, 51, 54-59,63

XCvluchtelingen, II, 12, 55

REGISTER

XCdeportaties, 54-59, lIO, 367, 388-391, 460,470, 566, 570, 572, 579, 683 aantallen gedeporteerden, 54, IlO en de houding van de secretarissengeneraal, 367 en de Nederlandse politie, 385-393 passim, 579-593 passimen de Joodse Raad, 55,469-471 Zie ook: F. Weinreb in Nederland teruggekeerde, ondergedoken, niet-gedeporteerde en gevluchte Joden, 5 I, 54, 56, 57, 126, 581, 58m, 582 oorlogspleegkinderen, 57-59 Commissie voor Oorlogspleegkinderen (OPK-Commissie), 57, 58 registratie na de oorlog, 56 repatriëring van gedeporteerde Joden, IlO, 120, 125-13° vergoeding door Duitsland van door Joden geleden schade en uitkering van smartegeld, 294n hulpverlening na de oorlog 55-59 Comité voor Israëlietische Belangen (Maastricht), 55 American joint Distribution Committee, 56 Joodse Contact-Commissie, 56 emigratie naar Palestina en andere landen, 56 hulp van jewish-Brigade, 132 beroving van Joden in de bezettingsjaren en ongedaan maken hiervan na de oorlog, 680-705 Vermögensverwaltungs- und Rentean stalt (VVRA), 680-688 Wirtschoftsprûfstelle, 680, 687 Omnia Treuhandgesellschaft, 680 Niederldndische Grundstücksverwal tung, 680, 690 Lippmann-Rosenthal-Sarpharistraat, Amsterdam, 68r-689 Zie verder: Nederlands Beheersinstituut; Rechtsherstel Zie ook: Joodse ... Jodi, A., 553n Joegoslavië, 4, 5,29°,449 Joekes, A. M., 172, 173, 193, 194,482,799, 8J?, 945 Jong, F. J. de, 657 Jong, J. de (aartsbisschop), 95, 96, 176, 177,219,231,244,345n, 375,426,477, 782, 783 en mening over de zuivering na de oorlog, 477, 478, 482 Jong, L. de, 45,233,

1176 [PDF]

Jong. P. J S. de. 39. 1055. 1056 Jong Tzn, T. de. 222n. jzo, 545 Jonge. A. A. de. Ion Jonkman. J A., 780, 786-788, 808. 822,

XC835-837. 85~ 854. 85~ 860, 866. 883.

XC884. 903. 905. 919, 948, I009, I023.

XCI024. 1027, I043, I048n. 1096, 1098 Joodse Contact-Commissie. 56 Joodse Coördinatie-Commissie, 55,469 Joodse Raad, 55, 37°.469-471.472-475 houding. beleid, werkzaamheden, 469-471 Zie ook: A. Asscher; D. Cohen

XCZie ook: Zuivering Joodse Wachter, De,473 Joodse Weekblad, Het. 469, 474 Joseph, B., 582 ]oustra, G.• 220n. 460, 461, 462 Juliana, Koningin, 13, 255n, 256, 962,

XC1006, I009

XCen overheidsbeleid i.z. de doodstraf en gratieverlening, 614, 615

XCen gratiëring van 'Vier van Breda'. 621--623, 643 Kaam, B. van, 814n Kaarsgaren, L P. J. 233 Kadt, J de. 853, 853n, 976n, 1088 Kalioerang, 912. 963. 967 Kaltenbrunner, E.• 553n Kan, W., 61 Kaper. A.. 581, 583 Kaptein. C. J. 581, 583 Karangpandan, 988 Karlsberg, B., 293n, 294n Katholiek Kompas, 200n Katholiek-Nationale Partij, 39. 943, 944,

XC997 Katholieke Arbeidersbeweging (KAB)

XCZie: Vakcentrales Katholieke Radio Omroep, 37, 38. 81.

XC228-235.425.426,429 Zie ook: Radio Katholieke Staatkundige Vereniging.

XCZie: Rooms-Katholieke Staatspartij Katholieke Universiteit Brabant. 441 Katholieke Universiteit Nijmegen. 37,

REGISTER

XC44°.477 Sint-Radboud-Stichting, 478Katholieke Volkspartij (KVP), 38,40,179, 195,237-24°,786,943,944.997 en regeringsbeleid m.b.t. Indonesië, 760, 798-802, 837, 842, 854, 860, 947, IIOI Zie ook: Rooms-Katholieke Staatspartij Katholieke Werkgemeenschap (in de Partij van de Arbeid), 34. 37 Kediriv cxo Kei-eilanden, I07In Keilson, H. A.. 57n, 58 Keitel, W., 553n Kellner-de Liever, M., 128, 128n Kennedy, J E. 1.4. I091, 1°92 Kenpeitai] Tokkeitai Zie: Berechting (van Japanners in Nederlands-Indië) Kerk en Vrede, IOI Kerken, 31. 34-37. 23I.23In. 465n onkerkelijkheid, geloofsafval, 37 memorandum betr. de behandeling van politieke gevangenen, 521 kanselboodschap idem, 521, 522 en de uitwijzing van Duitse staatsburgers uit Nederland, 13 en het naoorlogse radiobestel, Zie: Radio Zie ook: Zuivering m.b.t. Indonesië: regeringsbeleid, 782, 783 inzetten van de Politionele acties, de door de Nederlandse strijdkrachten gepleegde excessen, 1054 Kersten, G. H., 174, 206 Kerstens, P. A., 785, 800, 945 Kesper, 1. A., I42n, 156, 157, 233, 256, 425,429 Keuning, C. A., 229, 231 Keijer, K, 466n Kho, E O. J, I083n Kickert, J B. W. P., 456, 458 Kieft, J van de, 168 Kiès, Ch. H. M. H., 936n Killearn, Lord, 787 Kinderuitzendingen (na de oorlog), 266, 266n Kippers, G. J, 828n

1177 [PDF]

Kirby, S. C, 929 Kist, F. J, 1064 Kleffens, E. N. van, 13,91, 100, 106,401,

XC402,787, 800, 838, 842, 941, 958, 959 Klein, P. W., 212, 213n, 331 Kleine Soenda-eilanden, 692, 710, 834 Kluis, A. T. W. de, 1I7n Knap, H. A. A., II In Knokploegen (KP), 149 Koch, D. M. G., 849n Koejemans, A. J, 162, 165-167,208, 599 Königstein, Kasteel

XCZie: Krijgsgevangenen Koetaradjaç ç S ï Koets, P. J, 794, 837, 868, 921, 962, 1019, 1086n Kohnstamm, M., 245 Koki Hirota, 890 Kolfschoten, H. A. M. T., 93n, 97, 98,106,

XC175, 176, 253, 380-383, 386, 523, 524, 53I,540,541,618,619,633,635n,642,

XC662, 695, 696n Kollewijn, RD., 667 Komintern, 166, 167 Komitee Indonesia Sarikat.

XCZie: Verenigde Staten van Indonesië Komitee National Indonesia Poesat (Knip),

XC711,712,733-735,756,763,794,806

XC808, 941, 1008, 1084 Koninklijke Nederlands-Indische Leger

XC(Knil), 61, 62, 394, 724, 728n, 746, 754,

XC755, 770-774n, 825, 828, 923, 1061,

XC1066

XClanding eerste Knil-troepen op Java, 737 recrutering van Indonesiërs, 923

XCpositie Knil-militairen na de soevereiniteitsoverdracht, 1061

XCoverbrenging van Ambonese Knilmilitairen naar Nederland, 1071, 107 2 sterkte, 770, 827, 906, 923, 925, 927, 1071

XCverliezen, 982

XCWapen der Militaire Luchtvaart, 7II, 755n, 847 Indische Instructiebataljon, 828

XCIndische Training Teams, 828

REGISTER

XCVeiligheidsbataljons, 923Vrouwenkorps, 827n Papoea-bataljon, 754n Depot (Korps, Regiment) Speciale Troepen, 1017, 1018, 1021, 1022, 1027-1031, 1041, 1043, 1045 Zie ook: Excessen; R. P. P. Westerling Zie ook: Politionele Acties; Strijdkrachten, Nederlandse Koninklijke Bibliotheek, 266 Koninklijke Landmacht houding beroepspersoneel 111 de bezettingsjaren, 394, 395 opname in de Opbouwdienst en de Nederlandse Arbeidsdienst, 395, 399 repatriëring van beroepsmilitairen Zie: Krijgsgevangenen oprichten van gezagscompagnieën, 154 uitzenden van Nederlandse militairen naar Korea en Libanon (VN-strijdmacht), 10, 77 Zie ook: Zuivering: van de strijdkrachten Koninklijke Landmacht (m.b.t. Indonesië) uitzenden van oorlogsvrijwilligers en dienstplichtigen naar Indonesië, 154, 714, 754-756, 771-775, 787, 820-827 sterkte, 754, 764, 772, 822, 824,827 proteststakingen tegen troepentransporten, 823, 824 'Zeven December-divisie', 822, 823, 824, 824n, 826, 8]2, 923, 945, 982, 989 'Drietand-divisie', 825, 982, 990 'Palmboom-divisie', 824, 834, 923, 982, 990 Vrouwenhulpkorps, 827n, 828n Inlichtingenen Veiligheidsgroepen Zie: Excessen verliezen, 77 demobilisatie en repatriëring 924,925, 1073-1075 Zie ook: Politionele Acties; Strijdkrachten, Nederlandse; Strijdkrachten, Republikeinse: guerrilla

1178 [PDF]

Koninklijke Luchtvaart Maatschappij, 872 Koninklijke Marine, 116, 396, 719, 819,

XC820, 828

XCrepatriëring van militairen uit Verre Oosten Zie: Krijgsgevangenen

XCZie ook: Zuivering: van de strijdkrachten Koninklijke Marine (m.b.t. Indonesië)

XCuitzending van mariniers naar Indië, 754, 820 verliezen, 77

XCMariniersbrigade, 154, 754, 755, 772, 773, 823, 827, 923, 924, 970 Marineluchtvaartdienst (MLD), 7Il, 820,847

XCMarine-Vrouwenafdeling (Marva), 827n, 828n

XCMarine-Etablissement (Soerabaja), 8 1 9

XCoorlogsschepen: 'Abraham Crijnssen', 7Il, 770, 77m 'Banckert'ç Sr ç 'Evertsen'i Btç 'Van Galen', 713 'Jacob van Heemskerck', 713 'Van Kinsbergen', 714 'Kortenaer', 713, 819 'Piet Hein', 713, 819 'Tromp', 'lIl, 713, 819 'Willem van der Zaan', 771 Koninklijke Nederlandse Academie van

XCWetenschappen, 252, 254 Koole, R A., I86n Koopmans, J. G., 278 Koopvaardij, Nederlandse, 64, IlO, 273

XCDuitse roofen vorderingsacties, 270, 288, 291

XCaantallen omgekomen zeelieden, 64

XCaantallen verloren gegane schepen, 64, 27° hulpverlening nabestaanden, pensioenuitkeringen, 64, 65, 65n Wet Buitengewoon Pensioen Zeelieden, 64, 65 Koot, H, 395, 395n, 397n, 492 Kooy, G. A., 35, 35n, 502, 502n, 503 Korea (Noord-, Zuid-), 4

REGISTER

XCKorea-oorlog, 4, ro, I7n, 319uitzenden van Nederlands Koreabataljon, 10,77, 533n verliezen, 77 Kors, J, 23 I Kortenhorst, L. G., 176, 177,218,353,375, 423, 482, 48211, 604 Korthals, H A., 185,784,959 Korthals Altes, E. J, 1056 Kossmann, E. H, 45, 47n Kosten van levensonderhoud, I7n, 20, 24,26,316,318 Kotälla, J J, 48, 516n, 6r7, 621, 622, 643 Kraemer, H, 187,247, 762, 783, 868 Kriek, J M., 1083n Kröller, W. N. A., 672 Kronenberg, G. J, 545 Kruiderink, W. H, r r rn Kruls, H J, 55, 91, I30n, 135-143, 146, 148,248" 360, 374n, 380,4°1,410,454, 455, 496, 497, 507, 515, 528, 529, 538, 602, 801, 813, 823, 841, 859, 860n benoeming tot Chef-Staf van het Militair Gezag, 135 verhouding met het Tweede KabinetGerbrandy, 133 benoeming tot Chef Generale Staf, 14 0 Krupp von Bohlen und Halbach, G., 553n Kruskal, H, 584 Krijgsgevangenen, 896 Geallieerde, 886. 897 Japanse, 886 Krijgsgevangenen, Nederlandse in Europa, 61, 61, 394, 396,654 aantallen, 110 repatriëring, II3, II6, II7 kampen: Königstein, Mühlberg, NeuBrandenburg, Tittmoning II6, II7, II9 buiten Europa (Verre Oosten) 60, 6r, ö r n, 716, 748, 754, 755, 885, 886 aantalomgekomenen, 6, 61, 885, 885n, 886n Zie ook: Oorlogsslachtoffers, Indische; Rechtsherstel Kunstenaars, 430-440, 479, 480, 481, 483 houding in de oorlogsjaren, 334,430432 aanmelding bij de Nederlandse Kul

1179 [PDF]

tuurkamer, 334,431,432 Nederlandse Federatie van Beroepsverenigingen van Kunstenaars, 433

XCCobra-groep, 35, 35n

XCZie ook: Zuivering Kupers, E., 95, 96, 218-220, 457 Kuyle, A., 438n Kuyper, A., 179, 405

XCLach, De, 628 Laer, N. ]. van, 394 Lages, W., 48,566-568, 6r7, 621-623, 643 Lampe, G. G., 32 Lamping, A. Th., I062n, 1080 Landen Tuinbouw, 18,27, 87, 136,209,

XC37° Duitse vorderingsacties, 288

XConder beheer gestelde bedrijven, 653, 660 Zie ook: Rechtsherstel

XCCommissie tot uitzending van landarbeiders naar Oost-Europa (Culano), 37° herstel na de oorlog (Rijksdienst Landbouwherstel), 304-306 Landbouwen Maatschappij, Beweging-,

XC2878n,502n Landbouwcrisisfonds (later: Landbouw

XCegalisatiefonds), 325 Landbouwhogeschool, 442 Landbouwschap (Stichting voor de land

XCbouw), 26, 26n, 39 Lande, G. ]. L. van der, 263 Landelijk Comité voor de Rechtszeker

XCheid

XCZie: Zuivering Landelijke Organisatie voor Hulp aan

XCOnderduikers (LO), 156, 20m, 200n,

XC359, 500 Stichting LO/LKP, 72 Landoorlogreglement, 378, 446, 564 Langemeijer, G. E., 526n, 556, 562, 600,

REGISTER

XC636, 637, 639, 640, 641n Langen, D. R A. van, 1064 Laos, 719, 720 Lapré, S. A., 1032n Laseur, C, 43 I Lasonder, L. W. E. M., 537Lawick, H. C G. van, 394n Lawrence, G., 549, 550, 552 Leemhuis, C, 578, 579, 579n Leeninga. ]. ]., 276n Leeuw, A.]. van der, 294n, 415, 417, 443n, 583-587 Leeuw, G. van der, 106, 142n, 190, 232235,240,425,428,442,442n-444,483 Leeuw, ]. R van der, 44311 Leeuwarden, 69, 500 Leffelaar. H. L., 1077, lO77n, 1079n Lehnhoff, RW., 617n Leiden, 400, 456n, 530 Leimena, ]., 1068 Lend-Lease-Act, 265, 267, 278n, 326, 716 Lentz, ]. L., 336, 577 Letterkundigen Zie: Zuivering: van kunstenaars Levensverzekeringen, 29, 656 Zie ook: Rechtsherstel Ley, R, 553n Liagre Böhl, H. de, 32 Libanon, 77, 719 uitzenden van VN-bataljon, 77, 78 Liberale Staatspartij De Vrijheidsbond (later: Partij van de Vrijheid), WI, 184 186,215,237 tijdens de bezetting, 184 heropbouw na de bezetting, 185 Lichrveld, L., 428 Lidth de Jeude, O. CA. van, 14, 92n, 134 Lieftinck, P., 102, 106, I08, 147n, 187,275, 278, 280n-287, 300, 301, 322n-325, 328, 329, 332, 6°9, 633, 662, 695, 795, 801, 834, 838, 854, 883 Zie ook: Zuivering: van het geldwezen Lier, Th. ]. A. M. van, 73 Liese-A.ktion Zie: Arbeidsinzet Liever, M. de, 128 Liffers, R, 639n Ligtermoet, D. M., 480 Limburg, 262 repatriëring van geëvacueerden, I II, II2 hulpverlening, 263-265 Limburg Stirum, ]. P. van, 40rn Limburger Koerier, De, 406 Limburgs Dagblad, 129

1180 [PDF]

Lindemans, C. ('King Kong'), 588-590

XCZie ook: Berechting: van V-Männer Linden, A. C. onder de, 588 Linggadjati-overeenkomst, 248, 249,

XC795-817 passim, 835, 836, 843, 854, 862,

XC9°3,931,953,996, 1094, IlOI politieke reactie in Nederland en Indonesië, 798-8II

XCbuitenparlementaire reacties in Nederland, 8Il-816 Zie ook: Comité Rijkseenheid

XCZie ook: Verenigde Naties: Commissie van Goede Diensten; CommissieGeneraal Linie, De, 438n, 614, 1°52, 1053 Linthorst Homan, ]., 186, 187,358-364

XCZie ook: Nederlandse Unie; Zuivering: van Driemanschap van de Nederlandse Unie Lion Cachet, C. A., 1017, 1019 Lippmann-Rosenthal (Sarphatistraat,

XCA.msterdam), 294n

XCZie ook: Nederlands Beheersinstituut: beheer van vermogens;

XCZie ook: Joden: beroving 'Liquidatie Vermogens- Venoaltung-Szt

XCphatiestraat' (LVVS)

XCZie: Nederlands Beheersinstituut: beheer van vermogens van gedeporteerde Joden Loeff, ]. A. L. M., 412, 417 Logemann, ]. H A., 106, 187, 240, 247,

XC381,695, 695n, 713, 746, 750-767 pas

XCsim, 783-787, 799, 807, 837, 945, 1009,

XCIl03 Lohuizen, ]. Th. van, 144 Lombokç-zj Lonen, 17, 19,20,24,210,212,217,219,

XC304, 316-]20, 877 Lonen en prijzen (in Indonesië), 877 Lookeren Campagne, L. van, 392, 420,

XC4 22 Loon, J. van, 378, 379, 382n Lopik,75 Louwes, S. L., 260, 370, 371, 374n, 607 Lovink, A. H]., 885, 895, 900,1004,1026,

REGISTER

XC1049, 1056, 1062, 1063 Lubbers, R. F. M., 40, 77 Lublin,551Lübeck, 120 Lünenburg, 502 Lugt Melsert, C. van der, 43 I Luns, ]. M. A. H, 49, 902, 1008, 10881°9 2 Luzon, 716, 900n Lijphart, A., II04, 1I05 Maagdenburg, IlO, 120 Maar- Willink, ]. M. de, 43n, 475 Maarseveen, ]. H. van, 353n, 392" 524, 525, 541, 542, 566, 575, 6°3, 6°4, 605, 612,613,619,620,639n, 641,642,998, 999, 1001, 1007, 1010, I030n Maasbode. De, 228, 405, 410 Maasdijk, H C. van, 562, 575 Maassluis, 27 I Maastricht, 69, 263, 490, 543, 544 Maatschappij tot Uitvoering der Zinderzeewerken, 297 Maatschappij voor Industriefinanciering Zie: Industrialisatie MacArthur, D., 710, 886, 887, 891, 901 Mac Gillavry, A., lO77n Madioen, 736, 816, 970 Communistische opstand, 954-958, 1084 Madoera, 796, 866, 866n, 918 deelstaat Madoera, 916, 917, 1065 Madsen, ]. M., 233 Magelang, 726, 740, 740n Majdanek, 82 Makassar, 754, 770-772, 778, 871, 909, 1018-1023, 1026, I050n, 1053, I070n opstand van Knil-militairen, 1066 Malaka, 1. Tan, 736, 764, 953, 954, 986, 1014 Malakka, 718, 755, 773, 817,952 Malang, 736, 749, 847, 915, 1013, 1031, 1047n, 1048 Malang (residentie), 985, 103 I, 1048 Malik, A., 912 Malirio-conferentie, 776-779, 793, 806 Mallaby, A. W. S., 726 Mandeie, K P. van der, 93n, 94n, 185, 2°4,457 Mandsjoerije.vra S Manila, 754, 900n

1181 [PDF]

Mansholt, S. L., 106, 17711,261, 305, 373,

XC37411,442,444,445,695,801,812 Mansoer, Tengkoe, 9II, 912, 918, 919, 972,

XC1065 Manuhutu, ]. H., 1068 Manusama, ]. A., I068 Mao Tse Toeng, 717, 718 Marchant et d'Ansembourg,

XCM. ". E. H.]. M. de, 577 Marseille, 127 Marshall-hulp

XCZie: European Recovery Program Marx-Lenin-Luxemburg-Front (MLL-

XCFront),

XCZie: Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij Masjoemi, 735, 736, 8°7, 843 Mauthausen, 105, 127, 180

XCVriendenkring Mauthausen, 72 Mazel, P. E., 382n McMahon, R ]., 727n, IOIOn Mecklenburg, II9 Medan, 730,742,743,744,748,773n, 785,

XC794, 806, 834, 849, 952, 969, 1046 Medisch Contact (illegaal)

XCZie: Artsen Medisch Front (NSB)

XCZie: Artsen Meer, A. P. van der, 592 Meerlo-Wanssum (L), 75 Meeuwen, P. G. M. van, 555, 571, 572 Meljado, R, 58 Menado, 754, 770 Menadonezen, 724, 741, 829, 1062 Mendeis, ]. L., 582 Mengelberg, W., 431, 437, 439, 465 Menten, P. N., 49, 535n Mentrop, J. F. H. M. V, 5I6n Meppelv jçz Messing, F., 3I 5 Metesih (Java), 988 Meulen, D. van der, 780 Meulenhoff, ]. M. (uitgever), 45 Meyer, A., 397 Meyer, A. (Nationaal Front), 187, 252,

XC348, 359, 362, 364,406, 576, 595

REGISTER

XCberechting en veroordeling, 576 Meyer Ranneft, ]. W., 815 Meyer-Schwencke, A., 506nMeyerink, H. W. J. A., 784, 945, 959,10°9 Meijers, E. M., 121, 381, 482, 685, 687, 700, 702, 707 Meynen,]., 106, 107, 139, 140, 151, 395, 39~40I, 823, 835, 949 Michiels van Kessenich, W., 106, 107 Michiels van" erduynen, E. F. M. ]., 75 I, 766, 787, 839n, 861, 975, 977, 979 Michielsen, K W. G., 659n Middelburg, 490, 543, 544 Militair Commissariaat Rechtsherstel (van het Militair Gezag) Zie: Rechtsherstel Militair Gezag, 133-148, 2]2, 241, 261, 262,265,277,317,339,34°,454,455, 497, 520 plaats, bevoegdheden, taken, erganisatie, 134, 137, 143, 144, 148, 156 Stafbestuur en Secties, 142n Provinciale en Districtcommissariaten, 136, 137, 143, 144, 147 personeelsomvang, 137, 146 Gezagscompagnieën Zie: Koninklijke Landmacht publieke opinie over het MG, 146, 147 en de wantoestanden in de bewaringsen verblijfskampen, 496, 497 Bureau voor evacueringsen repatriëringszaken Zie: Repatriëring Bureau Bestrijding Vermogensvlucht Zie: Vermogens opheffing, 138 Zie ook: Arrestatie van 'foute' personen; Repatriëring; Voedselvoorziening; Zuivering Militaire Willemsorde, Zie: Zuivering: van ridderorden Minahassa, 771, 776,834,996,1007,1066, I069n pogingen tot afscheiding na de soevereiniteitsoverdracht, I066' 1085 " oorlopige Vertegenwoordigende Raad 776, 1066 Minco, S., 125 Misthoorn, De, 407 Moesso, 952-956 Mohr, 0., 248 Molen, G. H. J. van der, 57

1182 [PDF]

Molukken, 73, 710, 770, 777, 834, 897,

XC1068, 1069 Monchy, S. J. R de, 349 Mook, 264 Mook, H J. van, 91,247, 710-II06 passim

XContslagneming als luitenant-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, 837, 946, 949-951 terugblik op zij n leven, de persoon van Mook, 869, 870, Il02-Il04 Moor, J. A. de, 1022n, 1027, 1029n Moorsel, A. J. van, 436 Morotai, 7Il Mountbatten, L., 710-713, 716, 719, 726,

XC749, 754, 756, 770-776, 793, 878 Mozer-Ebbinge, A., 421 Mühlberg

XCZie: Krijgsgevangenen: kampen Müller, F. E., 171, 576 Mulderije, H, 615, 623, 642 Mulisch, H, 47 Munten bankbiljetten

XCZie: Zuivering: van het geldwezen Muntok, 996 Mussert, A. A., 42, 187,359,362,595,617

XCberechting en veroordeling, 41, 559563 Mutsaerts, mgr, 496 Muziekgezelscha ppen,

XCZie: Zuivering: van kunstenaars Mijn(later: Mijnen Munitie-) oprui

XCmingsdienst, r j zn

XCopruimen van mijnenvelden Zie: Wehrmacht, Deutsche Mijnindustrie, 20, 27, 87, 92, 96, 210, 216,

XC307-309, 319, 626

XCMijnstatuut, 91, 92, 308

XCrechtsvorm voor de staats- en particuliere mijnen, 308

XCNederlandse Bond van Werkers in het Mijnbedrijf, 308

XCsteenkoolproductie, 307-309 Nadjamoeddin Daeng Malewa, 778, 779,

XC863, 909, 1024 NagelI, J. E. H. van, 401, 40m Nahdat'al Oelama, 1084 Nalatenschappen (van vermiste perso

REGISTER

XCnen)Zie: Nederlands Beheersinstituut; Rechtsherstel Nasution, A. H, 848, 848n, 849, 858, 925, 935, 936, 967, 983 Nationaal Comité (illegaal), 167, 175,2°4 Nationaal Comité voor Economische Samenwerking, 372n Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid Zie ook: Comité Rijkseenheid Nationaal Comité van Verzet, 95, 152, 167n, 200n Nationaal Front, 187, 233, 252, 253, 348, 359,406,429,576 besprekingen met de Nederlandse Unie in 1941, 359 Zie ook: A. Meyer; Zuivering: van ambtenaren, van strijdkrachten Nationaal Monument, Amsterdam, 30m Nationaal Oorlogsen Verzetsmuseum, Overloon, 77 Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), 187, 206-208, 348, 498, 500503, 5Il, 539, 541, 551, 88m vlucht van NSB'ers naar Duitsland en terugkeer, 502 Zie ook: Berechting; Rechtsherstel Zuivering: van ambtenaren Nationaal-Socialistische Nederlandse Arbeiderspartij (NSNAP), 576 Zie ook: Berechting Nationaal-Socialistische Vrouwenorganisatie (NSB), 502, 503 Nationaal Steunfonds, Zie: Illegaliteit: hulpverlening Nationaal Vermogen, 24, 29,3°,269,29° Nationaal Welvaartsplan, Zie: Economie (in Nederland) National-Demokratische Partei, 46 Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpar tei (NSDAP), 12 Landesgruppe Niederlande, 12 Nationale (Centrale) Adviescommissie, 93,94, 1°4,201-2°7, 529 Zie ook: Grote Adviescommissie der Illegaliteit; Staten-Generaal Nationale Dagblad, Het, 419 Nationale Federatieve Raad van het Voormalig

1183 [PDF]

Zie: Illegaliteit Nationale Hulpaktie Rode Kruis Zie: Nederlandse Rode Kruis Nationale Investeringsbank (vroeger:

XCHerstelbank) Zie: Industrialisatie Nationale Jeugdstorm, 400,502,503,540 Nationale Rotterdamse Courant

XCZie: Nieuwe Rotterdamse Courant Natzweiier, concentratiekamp

XCVriendenkring van Oud-Natzweiler, 7 2 Nauta, G., 657 Navo (Noordatlantische Verdragsorga

XCnisatie), 5, 6, 9, 10, 15, 38, 998 Nederlander, De (na de oorlog: De Nieuwe

XCNederlandeà, 181, 182,4°5 Nederlands Beheersinstituut, 632, 651,

XC652, 655, 659-666

XCBureau Bijzonder Beheer, 651, 655, 658, 659 Bureau Roerende Goederen van Vijanden en Landverraders, 65 I Commissies Beheerscon£licten, 662, 663

XCliquidatie van 'foute' organisaties, 649, 650 beheren van vermogens, 659-667, van: DuitsJoodse vluchtelingen, 663, 664, 707 vijandelijke personen en staten (Duitsland, Italië, Oostenrijk), 651,663,669,671 no-enemy-verklaringen, 663n, 664n, 668, 707 Keizer Wilhelm II, 663, 669 politieke deli.nquenten, 6]2

XCbeheren van vermogens, van effecten en van geroofde waarden van gedeporteerde Joden, 650, 651, 668, 69 2 -7 0 5 beheer en vereffening van de Vermö gensverwaltungs und Renteanstalt (VVRA), 682-687 'Liquidatie Vermogens- Veru/altung Sarphatistraat' (Amsterdam), 681-691

REGISTER

XC(joodse) 'Commissie tot beschermingvan aanspraken van Gedepossedeerden i.z. Reichsschatzanu/eisunçen: 684, 685 beheren van bedrijven van politieke delinquenten, 653, 661 beheren van inboedels, 651, 653, 660, 662 opheffing en overzicht van verrichte werkzaamheden, 666, 667, 705, 706 Zie ook: Rechtsherstel Nederlands Comité voor Gebiedsuitbreiding Zie: Annexatie N ederlands- Indisch Beheersinstituut, 873 Nederlands-Indische Scheepvaart-Organisatie, 875 Nederlands-Indische Vereniging van Importeurs-Groothandelaren, 875 Nederlands-Indische Regerings Technische Import-Organisatie (Nirtio), 875n Nederlands-Indonesische Unie, 795, 796, 941-946, 998, 999, 10°4, 1006, 1009, IOlI, 1087, 1°94, I095 opzegging van Unie-verdrag door de Republiek Indonesië, 108!, 1088 Zie ook: Commissie-Generaal; Linggad jati-overeenkomst Nederlands-lsraelietisch Kerkgenootschap, 56,472,473 Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV) Zie: Vakcentrales Zie ook: Zuivering Nederlands Volksherstel, 266n Nederlandse Antillen, 266, 650, 796, 800, 821 Nederlandse Arbeiders-Sportbond, 170 Nederlandse Arbeidsdienst, 358, 395, 399,479,65° Zie ook: Zuivering: van de strijdkrachten Nederlandse Artsenkamer Zie: Artsen Nederlandse Bank, 87, 97, 210, 275.-287 passim, 290, 331, 340n, 456, 684-686, 7°7 goudreserve,

1184 [PDF]

munt- en bankbiljettencirculatie, 275281,285

XCroof van goud, 288, 292, 293

XCZie ook: Geldzuivering; Bankwezen Nederlandse Beweging voor Eenheid

XCdoor Democratie, 101 Nederlandse Bond van Werkers in het

XCMijnbedrijf

XCZie: Vakbonden Nederlandse Christelijke Radio Vereni

XCging (NCRV), J7, 38, 228-235, 425,

XC4 2 9 Zie ook: Radio Nederlandse Federatie van Beroepsvere

XCnigingen van Kunstenaars

XCZie: Kunstenaars Nederlandse Hervormde Kerk, 37, 181,

XC184n, 465n, 521, 633, 976

XCinvoering van een nieuwe kerkorde, 187, I88n

XCUrgentiecommissie, 181, 190,231

XCHervormde Raad voor Kerk en School, 188

XCHerderlijke schrijvens betr: het sexueel verkeer, 33 het huwelijk, 33

XCen het radiobestel na de oorlog, Zie: Radio

XCen de doodstraf, 557n

XCen de uitwijzing van Duitsers uit Nederland, 13

XCen het regeringsbeleid m.b.t. Indonesië, 782, 783

XCen het Nieuw-Guinea-conflict met Indonesië, 1092

XCZie ook: Nederlandse Volksbeweging; Zuivering: in de kerken Nederlandse Katholieke Vakverbond

XC(NKV),

XCZie: Vakcentrales Nederlandse Kultuurkamer, 252, 254,

XC334,431,433,438,649 aantal ingeschrevenen, 43 I instellen van Gilden, 43 I, 432 Zie ook: Kunstenaars; Zuivering Nederlandse Kultuurraad, 431, 432, 442,

REGISTER

XC649 Nederlandse Landstand, 649 Nederlandse LandwachtZie: Berechting Nederlandse Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst Zie: Artsen Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel, 278 Nederlandse Omroepstichting (Nos) Zie: Radio Nederlandse Radio Unie Zie: Radio Nederlandse Rode Kruis, 13 Informatiebureau, 665 Relief Teams, 261 Medical Feeding Teams, 261 Sociale Verbindingsploegen, 261 Nationale Hulpaktie Rode Kruis (Hark), 261, 268 Zie ook: Voedselvoorziening na de oorlog Nederlandse Seintoestellen fabriek, 152 Nederlandse Spoorwegen 270, 273, 301, 456, 459-463 houding in de oorlogsjaren, 459, 460 Railwacht, 460 aandeel in Duits vervoer, 460 transporteren van Joden, arbeiders, gevangenen,460,463,464 roof, vernieling van spoorwegmaterieel, 270, 272, 289, 291 Spoorwegstaking, 461 Zie ook: Zuivering Nederlandse Unie, 91,100,168,175,186, 189, 195, 358-364 houding van het Driemanschap in de oorlogsjaren, 358-364, 375 houding t.o.v. de Joden, 358, 362, 364 Zie ook: Nederlandse Volksbeweging; Zuivering: van Driemanschap der Nederlandse Unie Nederlandse Vakcentrale Zie: Vakcentrales Nederlandse Vereniging voor Sexuele Hervorming Zie: Sexueel verkeer Nederlandse Vereniging van Spooren Tramwegpersoneel, Zie: Vakbonden Zie ook: Zuivering Nederlandse Volksbeweging,

1185 [PDF]

161, 168, 176, 178, 181, 186-196, 216,

XC236

XCOprichting, Manifest, programma, 187-191 Studiecommissie politieke partijen, 193 Gesprekscentrum, 196

XCen de Nederlandse Hervormde Kerk, 187, 19°

XCopheffing, 196

XCZie ook: Nederlandse Unie; Je Main tiendrai Nederlandse Volksdienst, 503 Nederlandse Volksmilitie, 388 Nederlandse Zionistenbond, 472 Neerlandia-concern.iaoö

XChouding in de oorlogsjaren, 406

XCmaatregelen Episcopaat tegen de Neerlandia-persv aoö Nefis

XCZie: Netherlands Forces Intelligence Ser vice Negara Islam Indonesia, 938 Neher, L., 94, 795n, 854, 856, 863, 905,

XC906, 918-922, 940, 94In, 957, 1024,

XC1°43 Nehroe, P., 749, 856,967 Netherlands Forces Intelligence Service (Nefts), (later: Centrale Militaire Inlich

XCtingendienst) 759,829, 829n, 830, 830n Netherlands-Indies Civil Administration (Nica), 7II, 737, 739, 74In, 750, 771, 772,

XC878, 1015, 1016

XCZie ook: Gouvernement, NederlandsIndische: Binnenlands Bestuur Netherlands-Indies Government Import and

XCExport Organisation (Nigieo)

XClater: Nederlands-Indische Gouvernements Import en Export Organisatie, 874-878, 909 Netherlands office for Relief and Rehabili

XCtation, 267, 273 Netherlands Purchasing Commission, 267,

XC327 Neu-Brandenburg

REGISTER

XCZie: Krijgsgevangenen: kampen Neuengamme, II9 Neuman, H. J, 552n, 554 Neurath, K von, 553nNève, E. de, 126, I27n Nica Zie: Netherlands-Indies Civil Admini stration Zie ook: Amacab Niederländische Grundstücksverwaltung, Zie: Rechtsherstel m.b.t. verkochte huizen van Joden Nierstrasz, V. E., 397 Nieuw-Guinea, Australisch, 716 Nieuw-Guinea, Nederlands, ö r n, 487n, 530,710,7II,754n,770,796, 801, 834, 993, 1007, 1061, 1070, 1°71, 10861093, II04-II06 overdracht door Nederland aan de Republiek Indonesië, 1086-1093 zelfbeschikkingsrecht van Papoea's 1°91-1°93 Zie ook: Indische Nederlanders Nieuw-Israelietisch Weekblad,473 Nieuw-Zeeland, 924 Nieuwe Nederlander, De (vroeger: De Ne derlanden. 182, 193, 521 Nieuwe Rotterdamse Courant (tijdelijk: Na tionale Rotterdamse Courant), 185, 215, 228,4°6,4°9-412,413,42° houding in de bezettingsjaren, 406 Zie ook: Zuivering: van de pers Nieuwe Stem, De, 639 Nigieo Zie: Netherlands-Indies Government Im port and Export Organisation Nirtio Zie: Nederlands-Indische RegeringsTechnische Import-Organisatie Nolens, mgr, 38 Nolet, J, 233, 428 Noordaa, W. A. van der, 639n Noordatlantische Verdragsorganisatie (Navo), 5, 6, 9, 10, IS, 38,998 Noordegraaf, G., I66n Noordzeekanaal, 270, 271 Noorwegen, 7, 266, 290, 72m, 978, 979, 979n repatriëring van Nederlandse dwangarbeiders, 110, 114 bijzondere rechtspleging in -, 467 Nordheim, R. von, 95, 206 Notarissen

1186 [PDF]

Zie: Zuivering Noteboom, J. W., 346-348 Nuis, A., 587 Nijgh, familie, 409, 414 Nijhoff, E., 222n, 320 Nijmegen, 12, 74n,26I, 27°,441 Nijpels, L. A., 379, 380n

XCOdessa, 127 Oegstgeest, 498, 499 Oekraïne, 4, 974, 980 Oerip Soemohardjo, 727, 794, 805, 848,

XC933,935 Offerhaus, W. A., 361 Okazaki, S., 899-901 Ommen (concentratiekamp), 371, 389,

XC577, 580 Ommen (plaats), 242 Omnia Treuhandgesellschafi

XCZie: Joden: beroving van;

XCZie ook: Rechtsherstel m.b.t. geliquideerde Joodse bedrijven Onafoankelijk Critisch Weekblad De Och

XCtendpost, 536, 537, 628, 644 Onafbankelijk Verbond van Bedrijfsor

XCganisaties (OVB)

XCZie: Vakcentrales: Eenheidsvakcentrale Onafbankelijke Socialistische Partij, 217 Onderduikers, 51, 59, IlO, III, 654

XCaantallen, IlO terugkeer, II I

XCJoodse onderduikers Zie: Joden Ondernemersraad voor Nederlands-In

XCdië, 841 Ondernemingsraden, 25-27 Onderwijs, 18, 19, 87, 89, I06

XCpoging tot fusie van christelijke onderwijsorganisaties, I84n

XCveertigste herdenking van de bezetting en bevrijding op de scholen, 76

XCZie ook: Zuivering Onrust, 874n, 1064, I079n Ons Volk, 200n Ons Vrije Nederland, 201 Oorlogsschade, ro8n, 288-303, 323

REGISTER

XCDuitse herstelbetalingen, herstelleveran ties, schadevergoedingen, 14, 15,86,289-294 grootte van de Nederlandse claim, 290, 293, 294 Bundesrückerstattungsgesetz, 293, 294n, 30In Centraal Afwikkelingsbureau Duitse schade-uitkeringen (Cadsu), 294n, 658 schadevergoedingsregelingen in Nederland, 300 Commissariaat voor Oorlogsschade, 3°2 Schade-enquête-commissies, 302 Zie ook: Roofacties, Duitse; Annexatie Oorlogsen vervolgingsslachtoffers, Indische, 60, 6 I, 62 hulpverlening: aan burgergeïnterneerden, illegale werkers, 60, 61, 62 Wet Buitengewoon Pensioen Indisch Verzet, 62 Wet Uitkeringen Indische geïnterneerden,6I Japans smartegeld, 61 Stichting 'Herdenking 15 augustus', 61, 72, 74 Stichting Pelita, 60n, 72 aan Ambonnese militairen van het Knil,62 organisaties: Comité Het Oost-Indië Transport, 73 Stichting Nederlandse Slachtoffers Japanse Vrouwenkampen, 72 Sumatra Spoorweg-Comité, 73 Vereniging De Birma-Reünie, 73 Oorlogsen vervolgingsslachtoffers, N ederlandse, 15, 50-67, IIQ-I30 passim Joodse, 51, 54-59 Zie verder: Joden illegale werkers, 51-53,63 Zie verder: Illegaliteit kinderen uit 'foute' gezinnen, 67, 67n, 68 oorlogspleegkinderen, 57-59 zeelieden, 64, 65 zigeuners, 60n burger-slachtoffers,

1187 [PDF]

psychische moeilijkheden bij oorlogsslachtoffers, 5 I-54 Zie ook: J Bastiaans; W. op den Velde

XChulpverlening, 52-66 Stichting 1940-1945, 52, 56

XCZie ook: Wetten, wetsbesluiten

XCvergoeding door Duitsland van door vervolgden geleden schade en uitkering van smartegeld, 15

XCZie ook: Oorlogsschad.e; Repatriëring Oost-Brabant, 410 Oost-Duitsland (Duitse Democratische

XCRepubliek), 5, 6, 289 Oost-Indonesië

XCZie: Grote Oost Oostenrijk, 5,7, II4, 289,331, 3]2n, 550

XCuitwijzing van staatsburgers uit Nederland, 12, 12n

XCZie ook: Nederlands Beheersinstituut: beheer van vermogens van vijandelijke staten Oosterhoutc zó ï Oosterhuis, H, 605 Opbouwdienst, 399 Zie: Zuivering: van Nederlandse strijdkrachten Oranje, J, 229--2]2, 426, 428 'Oranjehotel' (gevangenis),

XCStichting Oranjehotel, 72 Ordedienst (OD), 144, 149, 167, 200,

XC20111, 395n OrganisatiecommissieWolters om

XCZie: Bedrijfsleven Oss,261 Oud, P. J, 98, 171-173n, 192-194, 199n,

XC223,224,283,803, 803n, 943 Oud-Katholieke Kerk, 23 In Oudemans, Th. C, 276n Oudewater, 79 Oven, J evan, 437 Overhoff, C F., 145n, 397, 695, 702 Oyen, L. H van, 737, 753, 756, 759 Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP), 39 Padang, 731,742,748,773n, 794,806,834,

REGISTER

XC849, 912, 970, 980, 1027 Pakanbaroe, 972, 980, 981 Pakanbaroe-spoorweg, 73, 896, 1030Sumatra-Spoorweg-Comité, 73 Pakistan, 3, 718, 978 Palar, L. N., 853, 854 Palembang, 731, 742, 746, 748, 770n, 773n, 794, 806, 834, 849, 912 Palestina, 56, I]2n 'Palmboom-divisie'Zie: Koninklijke Landmacht m.b.t. Indonesië Palopo, 772, lOI6 Pamontjak, M. N. D., 208 Panhuys, W. E. van, 402 Papen, F.von, 553n Papoea's, Zie: Nieuw-Guinea, Nederlands Papoea-bataljon Zie: Koninklijk Nederlands-Indische Leger Paraguay, 266 Parool, Het, ]2, 44, 168, 169, 190, 193n, 194n, 201n, 330, 360, 361, 366, 371, 373, 379, 383, 408, 409, 416, 418, 422, 424, 487n, 507, 530, 599, 604n, 782, 812, 8SS, lO52, 1063 Parool-groep, 96n, 193, 193n, 200n, 243, 506n Partai Katolik Indonesia, 934 Partai Komunis Indonesia (PKI), 735, 736, 951--956, lO84, lO85 vorming van eigen gewapend korps: 'Rode Militie', 735 oprichting van het Demokratisch Volksfront, 935, 951, 952--955 communistische revolutie op Java 951--958 aantal slachtoffers, 955 Partai Nasional Indonesia (PNI), 772, 8°7, 843, 934, 951, 1016 Partai Socialis, 735, 1085 Partij van de Arbeid, 26, 38-42, 193-196, 236-240,943--946, 1100 oprichting, 193 en het regeringsbeleid m.b.t. Indonesië,789,798-802,837,838, 842,947 en reactie op inzetten van de Eerste Politionele Actie, 853-855, 862, 975, lO97 Zie ook: Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP); Nederlandse

1188 [PDF]

Volks beweging Partij van de Vrijheid, 185, 186,237,240,

XC943 en regeringsbeleid m.b.t. Indonesië, 789 Zie ook: Liberale Staatspartij De Vrijheidsbond Pasoeroean, 103 I Pasoendan, 913, 1063, 1065

XCZie ook: Java: vorming deelstaten Patterson, W. A., 712 Patijn, J. A. N. 346-348, 365, 373 Pekalongan.vzg ö Pelt, A., 41I, a r rn Pemoeda's, 726-73 I, 736, 792, 793, 805,

818, 833, 858, 876, 1039 Piek, 620

XCterreuracties ('Bersiap'-acties) op Java en Sumatra tegen Nederlanders, Indische Nederlanders, Ambonnezen e.a. 737-748 aantallen slachtoffers, 744, 745 reacties in Nederland, 746 Zie verder: Excessen

XCopname in de Republikeinse strijdkrachten, 727 Pensioenen, 24, 29, 52, 62, 64, 65, 338,

XC347, 350, 356, 365 Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds, 24 buitengewone pensioenen Zie: Illegaliteit; Koopvaardij, Nederlandse Zie ook: Wetten, wetsbesluiten Pers, in Nederland, 4°4-425, 485

XCmaatregelen van de bezetter tegen de pers,404

XCinstellen van en aanmeldingjournalisten bij het Persgilde, 43 I

XChouding van de pers in de bezettingsjaren, 404-408

XCvorming van het Verbond van N ederlandse Journalisten, 431,649

XCvan het Neerlandia concern, 406

REGISTER

XCen het regeringsbeleid m.b.t. Indonesië,781 en de in Indonesië gepleegde excessen, 1°52-1°54 Zie ook: Zuivering: van de pers Zie ook: namen van dagbladell afzonderlijkPersetoean Soanatera Timoer, 9 I I Persetoean Timoer Besar Zie: Grote Oost Personalistische Unie, 196 Persoonsbewijzencentrale (illegaal), 200n Peta, 725, 727 Peters, J., 4In Philippijnen, 715, 716, 716n, 900n, 952 Philips, F., 453n Philips-fabrieken, Eindhoven, 28, 45 I, 453n,607 houding in bezettingstijd, 452 Zie ook: Zuivering: van bedrijfsleven Piccigallo, Ph. R, 88711, 898 Pidcock, W. W., 591 Piek, c., 620 Pilsen, 121 Pinke, A. S., 759,819, 819n, 820, 841, 843, 852, 861, 905, 906, 9I~ 938, 945, 95~ 959, 962, 975, I068, 1086 Pius XI, Paus, 175 Plan van de Arbeid Zie: Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) Plas, Ch. O. van der, 713, 749, 750, 757, 762, 858, 868,915, 916 Plas, M. van der, 24311, 25In, 534n Plate, A., 361, 362, 375 Plesman, A., 274n Pleijsier, A., 170, 228, 426 Ploeger, P., I083n Poelje, G. A. van, 142n Poeradiredjo, 915, 920, 921, 950 Poeze, H. A., 8S3n, 1I01, 1I0In Polak, Ch. H. J., 587 Polak, N. J., 657, 664 Polak Daniëls, A., 121 Polen, 4, 5, 9,289, 290n, 33°,449, 550 Polet, Joh., 431 Politie, Nederlandse houding in bezettingstijd, 386-389, 578-583 Schalkhaar-opleiding, 387 jacht op Joden, onderduikers e.a., 388,390-392,579-593 Documentatiedienst (Den Haag), 388, 578, 579 Groep X (Rotterdam), 388, 580,

1189 [PDF]

Inlichtingendienst (Amsterdam, 388, 580 Bureau Joodse Zaken, 388, 580 'Jodenploeg' (Apeldoorn), 581 'Centrale Controle' (Utrecht), 581 Politiebataljons, 388

XCZie ook: Berechting; Zuivering Politiek Convent, 167, 170, 175, 181, 186 Politiek bestel na de oorlog, 38-42

XCPolitieke partij en, heropbouw na de oorlog, 162-197 Zie verder partijen afzonderlijk Zie ook: Nederlandse Volksbeweging; Verkiezingen Politieke Opsporingsdiensten (POD) (la

XCter: Politieke Recherche-Afdeling

XC(PRA)),

XCZie: Arrestaties Politieke Partij Radicalen (PPR), 39 Politieke Recherche-Afdeling (PRA)

XCZie: Politieke Opsporingsdiensten Politiekorpsen (in Indië), 927 Politionele Acties (in Indië):

XCEerste: 844-867 passim operatieplannen ('Produkt', 'Cato'), 841, 845-847, 862-864, 881 operaties op Java, 848-850, 857 wel of niet oprukken naar Djokjakarta, 838, 841, 852, 855, 857, 87In, 904-907, 920, 926, 943, 947, 957, I101 operaties op Sumatra, 850-852, 857 verliezen, 865, 929, 982 reacties in Nederland en buitenland op inzetten van de Politionele Actie, 853-857 Zie ook: Verenigde Naties: Veiligheidsraad

REGISTER

XCTweede: 961-972, 1096, 1098 operatieplannen, 970 operaties op Java, 970 aanval op en bezetting van Djokjakarta, 965-968 operaties op Sumatra, 970, 972, 980 verliezen, 972, 982 reacties in Nederland en buitenland op inzetten Tweede Actie, 972976Zie ook: Verenigde Naties: Veiligheidsraad Poll, M. van, 784-788, 789, 799, 808n, 809, 836, 837, 841, 856,930, 1023 Pontianak, 754, 770, 771, 834 Pontianak, Sultan van Zie: Hamid II Alkadri Poole, J Ie, 170,635 Portugal, 7, 266, 402 Portugees-Israëlietisch Kerkgenootschap, 56 Postgiro, 274 Posthuma, S., 278, 808, 809 Postma, J, 162 Praag, 121, 816 Preanger, 1024 Presser, J, 586n Prins Bernhardfonds. 73 Progressieve Groep van Nederlanders in Indonesië, 849, 868n Proosdij, A. C. G. van, 391, 392 Protze, T. A. R., 578 Provinciale Bureaus Verzorging Oorlogsslachtoffers Zie: Oorlogsen vervolgingsslachtoffers Provinciale Staten, 144, 197, 236, 239 Zie ook: Zuivering Prijsbeheersing, 3 II Prijzen, 210, 212, 219, 319 Zie ook: Zwarte handel Publieke moraal (in Nederland), 31-37 Publieke opinie-onderzoeken, betr.: het welzijn in Nederland, 22, 2211 de doodstraf, 557n onkerkelijkheid, 37, 37n publieke moraal, 33 nationaal of verzuild radiobestel, 235 uitzending militairen naar Indië, 823 recht op onafhankelijkheid van elk volk,782 inzetten Eerste en Tweede Politionele Acties, 842, 1097 soevereiniteitsoverdracht door N ederland en de Republiek Indonesië aan de te vormen Verenigde Staten van Indonesië, 1010, 101 I overdracht door Nederland van Nederlands Nieuw-Guinea

1190 [PDF]

nesië, I092n Publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie,

XC25, 26 Puchinger, G., I03n, 182n Putten, 569 Pijper, W., 432 Quarles van Ufford, W. I, 339 Quay,J.E.de,46, 100, 102, 106, 136, 176,

XC178,187-193, 195,250n, 358-364, 507,

XC1090, 1091

XCZie ook: Nederlandse Unie

XCZie ook: Zuivering: van Driemanschap der Nederlandse Unie

XCZie ook: Nederlandse Volksbeweging Raad van Departementshoofden, 766,

XC868 Raad van Nederlands-Indië, 868 Raad van State, 92, 341, 344, 345, 373

XC375, 417 Raad van Vakcentrales,

XCZie: Vakcentrales Raad van Verzet, 149, 162, 200n, 20m,

XC535 Raad van Volksvertegenwoordigers (In

XCdonesië), 734 Raad voor de Oorlogvoering, 829 Ra.ad voor het Rechtsherstel

XCZie: Rechtsherstel Raalte, A. van, 426, 429n, 430n Raamsdonk. ç ; Raat, ]. H. H., 522n Radhabinot Pal, 890 Radio, 227-236, 425-43° radiobestel in de bezettingsjaren 22823°,425,426 benoeming van 'Gemachtigde voor de eoncentratie van de radioomroep', 228 oprichting van de Rijksradio-omroep, 228, 229, 233, 426, 427 oprichting van de Federatie van Omroepverenigingen, 229, 230, 425,426,428 roof en inlevering van radiotoestellen, 85,228,292, 538

REGISTER

XCradiobestel na de bezetting, 230--236 Radio Herrijzend Nederland, 136,2]2-234,425,428 verzuiling, 228, 2]1, 235 oprichting Stichting Radio Nederland in Overgangstijd, 233-236, 425,428,429 Programma-Coördinatie-Commissie,234 Stichting Nederlandse RadioUnie,236,425,430 Nederlandse Omroep Stichting 430 veertigste herdenking van bezetting en bevrijding, 81-83 en de kerken, 23I-234 Interkerkelijk Overleg in Radioaangelegenheden (Ikor), 23I Interkerkelijke Omroep Nederland (Ikon), 81 Zie ook: Omroeporganisatie afzonderlijk Zie ook: Zuivering: van de radio Radio Brandaris, 229 Radio Hilversum, 436, 437 Zondagmiddag-cabaret, 436 Radio Oranje, 229, 233 Raeder, E., 553n Rajakowitsch, E., 646n Ramblers (jazz-orkest), 437 Randwijk, H. M. van, 94, 203, 204, 208, 416, 521, 599, 812 Ranitz, S. M. S. de, 577 Rappard, E. H. van, 576 Rappard, 1. ]. R. van, 368n, 375n Rapu/i (Recovery Allied Prisoners-oj-War and Internees), 739, 741, 747, 751, 873, 878 Ratoe Adil Persatoean Indonesia Zie: R. P. P. Westerling: staatsgreep, poging tot, Ratoe Langie, G. S. I. I., 772, 1016 Rauter, H. A., 42, 367, 371, 387, 388, 440, 444, 546, 566, 567, 617, 621, 640 en de deportatie en uitroeiing van de Joden, 570, 572 en de Nederlandse politie, 387, 388 berechting en veroordeling, 42, 570-573 Ravensbrück, Frauenkonzentrationslager, IlO, 1I7n Vrouwen van Ravensbrück, 72 II9

1191 [PDF]

Razzia's

XCZie: Arbeidsinzet Rebholz, 0., 693, 701 Receveur, C. ]. KM., .263, 264 Rechterlijke macht Zie: Zuivering

XCZie ook: Hoge Raad der Nederlanden Rechtsfront (NSB)

XCZie: Advocaten Rcchtsherstcl. öaç-ooç

XCinstellen van de Raad voor het Rechtsherstel, 650-652, 656-658, 662, 664n,665 Afdeling Effectenregistratie, 651657, 668, 686, 694-699, 706 Afdeling Beheer, 651, 655 Zie: Nederlands Beheersinstituut Afdeling Rechtspraak, 652-657, 663, 666-680 passim, 689, 691, 699,704-707 Afdeling Voorzieningen voor Rechtspersonen, 652, 655, 656 Afdeling Voorzieningen voor Afwezigen, 651, 655, 656, 666 Afdeling Onroerende Goederen, 655, 657, 69 0 instellen van Commissies Beheersconflicten, 662

XCMilitair Commissariaat voor het Rechtsherstel, 653

XCopheffing van nationaal-socialistische organisaties, 649, 650

XCannulering van Duitse verordeningen en besluiten, 649

XCverbod rechtsverkeer met 'vijandelijk gebied', 650 Commissie Rechtsverkeer in Oorlogstijd (Corvo), 650 Rechtsherstel m.b.t.:

XCterugkeer in oude functie van door bezetter ontslagen ambtenaren en nabetaling van salarissen, 649, 654

XCgeliquideerde Joodse bedrijven, 687

XCverkochte Joodse bedrijven, 687

XCvermogens en effecten uit geroofd Joods bezit, 650-653, 656, 668, 682-705

REGISTER

XCverkochte Joodse huizen, 691kostbaarheden uit Joods bezit, 691 wedden van krijgsgevangenen, 654 geroofde landbouwgronden, 660 afkoop door levensverzekeringsmaatschappijen van Joodse polissen, 656, 680, 689 vererving van nalatenschappen, 665, 677-679, 686 Centraal Bureau van Onderzoek inzake de Vererving van Nalatenschappen van Vermiste Personen,666 geroofde textielvoorraden uit Joods bezit, 681, 687, 689 vermogens Zie: Nederlands Beheersinstituut Zie ook: Wetten en Wetsbesluiten Recovery Allied Prisoners-of-War and Inter Zie: Rapu/i Regeri.ngscommissarissen voor Bestuursaangelegenheden (Recomba) (Indonesië), 858, 9II Regeringsvoorlichtingsdienst, 88, 89, 107 Reichskommissariat, 539 Zie ook: Berechting Reichskulturkammer, 430 Reichsschatzanu/eisungen Zie: Nederlands Beheersinstituut: beheren van verkochte Joodse geroofde goederen Reid, A., 732, 742, 742n, 780n, 849n, 954n, 986n Reinink, H J. 93n, 142n 'Remaco', reclamebedrijf, 177n Zie: C. P. M. Romrne Remonstrantse Broederschap, 23In, 521 Rengat, 1030, I030n Renville-overeenkomst Zie: Verenigde Naties: instellen van een Commissie van Goede Diensten (Indonesië) Repatriëring (van ontheemden, gevangenen e.a. afwezigen), IIQ--I32 aantallen, IIQ--II2, 122-125, 130 Repatriëringsdienst, lI2-II5, 128 registratie, keuring, huisvesting 123125 Zie ook: Evacuaties; Concentratiekam

1192 [PDF]

pen; Oorlogsen Vervolgingsslachtoffers Repatriëring (Indonesië)

XCvan Nederlanders (w.o. ambtenaren), 874, I076-r079

XCvan geïnterneerde Duitse staatsbutgers, 874n

XCvan de Nederlandse strijdkrachten, 9 2 4 Residentiebode, De, 406 'Residentietoneel, Het', 334 Reumer, H. A. J, 537n Reuter, E, 162-166 Reve, G. K van het, 35 Revolutionair-Socialistische Arbeiders

XCpartij (RSAP), 162, 217

XCMarx-Lenin-Luxemburg-front (MLL-front) 162

XCCommunistenbond 'Spartacus', 162

XCComité van Revolutionaire Marxisten, 162 Reyseger, W., 657, 658 Rhijn, A A. van, 183 Ribbentrop, J von, 553n Ridderhof, G., 588, 590, 617

XCZie ook: Berechting: van V-Männer Ridderorden

XCZie: Zuivering Riemens, H., 327n Rietveld, L. c., 400 Riezouw, B., 454 Ringeling, c., 142n, 447, 448 Ringers, J A., IDO, 106, 297, 453n, 713,

XC758, 765, 789n, 795, 856 Riouw-archipel, 834, 9IIn, 918, 1002,

REGISTER

XC1065 Ritterbusch, W. F. A., 563, 537, 628 Rochemont, Ede, 743n Rodriquez Lopez, L. A., 536, 537, 628 Roegholt, R, 812n Röling, B. V. A., 615, 616, 887, 890 Roëll, J W., 396, 400 Roem, M., 967, 970, ID02-I006 Roemenië, 5, 330, 401 Roermond, 128, 176 Roland Holst, A., 438n 'Rolls Royce' -groep (illegaal), 201 Romein, A. en J, 44 Romme, C. P. M., 177, 178, 178n, 192,238,240, 616, 766, 799-8°3, 8°7, 809, 810, 842, 860, 865, 873n, 909n, 930, 944-948, 957-965n, 975, 977, 993I006 1023n, 1053, 1054, 1088, 1°92, I095, I098, 1099 Romcesja's aantallen omgekomenen, 897n Roofacties, vorderingen, Duitse, 269, 270,272,288,293,294 grootte van de schade, 293 opsporing, terugvoering van verdwenen goederen, 291 Commissariaat-Generaal voor de Nederlandse Economische Belangen in Duitsland, 291, 293, 3°2 Stichting Nederlands Kunstbezit, 293 Zie ook: Oorlogsschade; Joden; Lippmann-Rosenthal; Nederlands Beheersinstituut Rooms-Katholieke Werkliedenverbond (RKWV) Zie: Vakcentrales Rooms-Katholieke Kerk/Episcopaat, 34, 35, 52 1 en de heropbouw van de Rooms-Katholieke Staatspartij, 176-178 maatregelen tegen de RK-pers (na de oorlog), 406 en de Bijzondere Rechtspleging, 638, 639 mandement betr. verbod lidmaatschap van andersgezinde organisaties, 34 en het regeringsbeleid m.b.t. Indonesië, 782, 783 en het Nieuw-Guinea-conflict met Indonesië Rooms-Katholieke Staatspartij (later: Katholieke Volkspartij) 38, 98, 106, 175179, 193,209,215, tijdens de bezetting, 175, 176 heropbouw na de oorlog, 176-178 Christofoor-groep, 176, 178 Studievereniging dr Schaeprnan 176 Katholieke Staatkundige Vereniging, 176, 178 Centrum voor Staatkundige Vor

1193 [PDF]

ming, 178, 192

XCZie ook: Nederlandse Volksbeweging Roosevelt, F. D., 547, 564,715, 885 Rooy, M., 406,409-414 Rosenberg, A., 553n Ross, W. F., 565n Rost van Tonningen, M. M., 107, 167

XC170, 510 Rotterdam, 9, 16,76, 169,260, 26m, 268,

XC27°,320, 328n,34!,388,389-392, 576,

XC58!

XCbombardement van mei 1940, 551

XCveertigste herdenking bezetting en bevrijding, 80, 8I

XCZie ook: Zuivering: van politie; Stakingen; Havens Rotterdammer, De, 410 Roijen,]. H. van, 751, 912n, 964, 974, 978,

XC979, 1001-1006, I092 Rozendaal, 79 Rubinstein, R., 587 Rüter, A. J. C, 22In, 462, 462n Rüter, C. F., 567, 569 Ruler, A. A. van, 783 Russel, G. M. G. H, 525 Rutgers, A. A. L., 97, 98, 157 Rutgers, ]., 184, 352, 368 Ruygers, G., 187, 192, 193, 194 Rij, C. van, 1025, 1026 Rijckevorsel, A. B. G. M. van, 338, 339,

XC376 Rijckevorsel, W. F. H. van, 459-461 Rijke, Rinnes (ps van Piet van Weelden),

XC67n 's Rijks Munt, 278n Rijksdienst Landbouwherstel

XCZie: Landbouw Rijksinstituut voor Oorlogsdocumenta

XCtie, 74, 76, 303n, 333, 571, 583, 587 Rijksmuseum, Amsterdam, 272n Rijksradio-omroep

XCZie: Radio

REGISTER

XCZie ook: Zuivering: van de radio Rijksuniversiteit Groningen, 441, 443 Rijksuniversiteit Leiden, 44 I Rijksuniversiteit Utrecht, 441 Rijksverkeersinspectie, 273 Rijksvreemdelingendienst, 12Sachsenhausen, concentratiekamp, 107 119, 120, I20n, 126, 168, 175, 460 Nederlandse Vriendenkring Sachsenhauserivz Saigon, 712, 719, 772 Salatiga, I035n Saleh, Chaeroel, 736 Samenwerkende Fabrikantenkringen van bevrijd Nederland Zie: Bedrijfsleven Samkalden, l., 48n, 789, 844n Sandberg, HW., 69, 202, 204n Sande, M. L. van der, 352-355,482 Sanders, P., 685, 687, 700,7°2,789, 844 Sanders, W. E., 500, 501, 507-509 Sant, F. van 't, 245n Saoedi-Arabië, 978 Sardjono, 735n, 951, 955 Sassen, E. M. ]. A., I02, 945, 949, 95In, 956-965, 974, 980, 993, 999, 1000, roon, 1025, I030n, 1035, 1060, I098, IlOO Sassen, F. L. R., 36 I, 362 Sauckel, F., 553n Savornin Lohman, A. F. de, 179, 181 Savornin Lohman, B. C. de, 204n Schaap, P., 582, 583 Schacht, H., 553n Schade-enquête-commissies Zie: Oorlogsschade Schaft, ]. J. ('Hanny'), 78, 78n, 81 Schagen van Leeuwen, J. J. A., 861, 863, 865 Schaik, ]. R. H. van, I06, 175, 353n, 204, 385,423,462,596,615,765,788,946949, 1098 Schaik, Th. S. G. J. M. van, I06, 14m, 214 Schalker, C, 162 Schalkhaar, 387 Schalij, G. A., 466n Scheepvaartvereniging Zuid, Rotterdam, 223-225 en de havenstaking (1946) in Rotterdam, 223-227 'Schelde, De', werf, 606, 608 Schepers, J. B., 597 Scheps, J. H, 170, 171, 604n Schermerhorn, W., de persoon, 101-103

1194 [PDF]

als minister-president: passim

XCals voorzitter Commissie-Generaal (Indonesië), 788-790, 80r-804, 809, 836-844, 856, 859, 861, 930 Scheveningen-radiov z r rn Schie, H. A. ]. van, 677 Schiermonnikoog, 663 Schilder, K, 23In Schilderijen,

XCroof, terugvoering van, 292 Schilling, T., Io03n Schilthuis, ]., 97, 98, 173,215 Schiphol, 21, 274n, 597 Schippers, ]., 220 Schirach, B. von, 553n Schlesinger, K, 471, 473 Schlichting, L. G. A., 233, 406, 428 Schmidt, P. ]., 190 Schneider, ]., 56In Schöffer, 1.,43, 43n, 475, 643 Schöngarth, K G. E., 546, 547, 646n Schokking, F. M. A., 356n, 483, I030n,

XC1°34 Scholten, H. G., 172 Scholten, L. W. G., 361, 362 Scholten, P., 204, 344-348, 375, 385 Scholtens, A. L., 142n Schoolraad voor de scholen met de Bij

XCbel, 184n Schoolverzet, 200n Schoonrewoerd, 352 Schoonhoven, 827 Schotborgh, L., 1069 Schouten, ]., l0S, I05n, 180, 785, 8°3,

XC8rr, 814n, 1006, ro53 Schreuder, 0., 4In Schrieke, ]. ]., 366, 371, 387, 577, 618n Schuller tot Peursum, C. H. ]., 402 Schulten, ]. W. M., 397n Schwebel, E. A., 552 Seamen's Union of Australia, 718 Secretarissen-generaal, 365-376

XCZie ook: Zuivering; Berechting Selier, H. H., IS, 15n Semarang, 726, 740, 743, 744, 749, 765,

REGISTER

XC773,774,775, 793, 834, 845, 955, 966 Setyadjit, Raden Mas, 208, 767n, 953, 954 Sevenster, A., 402 Sexuele moraal, 31-33, 35N ederlandse Vereniging voor Sexuele Hervorming, 32 Zie ook: Nederlandse Hervormde Kerk Seyffardt, H. A., 571 Seyss-Inquart, A., 42, 99n, 233, 370, 399, 431,484 arrestatie, 549, 549n aanklacht, 549, 550 en de Jodenvervolging, 551, 552 berechting en veroordeling, 42, 546554 gratieverzoek, 554 Shaef t Supreme Headquarters Allied Expedi tionary Forces), r rz, 130, 131, 134, 136, 141, IS0, S0l, 509, 549n, 552 Shaef Mission to The Netherlands, B-2-Plan, 262-265, 266, 327 ShelljKoninklijke Olie, 16, 28 Sic,628 Siedenburg, H., 591, 592 Siethoff, ]. A. G. ten, 294n, 658 Sikkel, N. ]. G., 429, 430, 474, 529, 534537, 541, 575 en de 'Velser-affaire', 535-537,644 Silbertanne-moordenaars Zie: Berechting Siliwangi-divisie Zie: Strijdkrachten, Republikeinse Sillem, ]. G., 401, 40In Sillevis, W. F., 397n Simatoepang, T. B., 954n, I086n Singapore, 718, 737, 740, 748, 749, 754, 817, 818 Sint-Maarten (NH), 79 Sittard, 129 Six, O. E. W., 142n Six, P. ]., 140 Sjahrir, S., 247, 712, 734-863 passim, 967, 976, 977, 978 aanslagen op, 738 arrestatie door TNI wegens beschuldiging van verraad, 792 arrestatie, huisarrest in Djokjakarta en overbrenging naar Sumatra en later naar Banka, 968, 969, 978, 979 vrijlating, 1004 Sjarifoeddin, A., 712, 735, 736, 794, 8°4, 843,9°8,93°,932-934,951,953-955 Sjoji, T., 899n

1195 [PDF]

Slomp, F. ('Frits de Zwerver'), 201n Slotemaker, B. c., 218 Slotemaker, G. H., 421n, 812 Slottke, G., 645, 646n Sluiskil, II7, 288 Smallenbroek, ]., 595 Smits, P. H., 382,484 Sneevliet, H, 217 Snouck Hurgronje, A. M., 142n Snijder, G. A. S., 575 Snijders, F. ]. H, 510, 528 Sobibor (concentratiekamp), 2, 54, 54n,

XC162,551 Sociaal-Democratische Arbeiderspartij

XC(SDA.P), 25, ror, 167-172, 191-194,

XC209,216,217,236

XCtijdens de bezetting, 167, 168

XCheropbouw na de bezetting, 96, 16817 2 Plan van de Arbeid, 212

XCZie verder: Partij van de Arbeid;

XCZie ook: Nederlandse Volksbeweging;

XCZie ook: Zuivering Sociaal-Democratische Vereniging voor

XCBevrijd Gebied (Zuid-Nederland),

XC169, 176 Sociaal-Economische Raad (Ser),

XCZie: Economie, in Nederland Sociale verzekeringen, stelsel van volks

XCverzekeringen, 20--25, 3 I, 87

XCZie ook: Vakbeweging; Wetten en Wetsbesluiten Socialisatie, 189 Soedirman, 727, 733, 735, 736, 763, 793,

XC805,808, 840, 843,848,862n,925,933,

XC935,936,953,966,967,992,1002,1005,

XC1006 Soebardjo.vrs r Soeharto, 992 Soejono.vzrö Soekaboemi, 984, 987, lO13, 1031, 1043 Soekarni.vrjö Soekamo, 710--1°94 passim

REGISTER

XChuisarrest, internering, 968-970, 978, 979, 995, 995n, 996 vrijlating, lO04, lO05 Soekawati, 778, 780,'841, 863, 909, 1066 Soernba.vrço Soemohardjo, Oerip, 727, 794, 805, 848,933,935 Soenito, 203 Soerabaja, 712, 726, 727n, 739, 740, 744, 749, 765, 773, 774, 775, 808, 834, 875, 915, 924, 936 Soerakarta, 736, 792, 857, 904, 935, 952, 955, 956 Soeripno, 952 Soetomo, 727, 742, 806 Soevereiniteitsoverdracht (aan Indonesië), 993-lOII van Royen/Roem-overeenkomst, 997, 1002-1006 Rondetafel-conferentie, 1002, 10041008, 1086 positie van de minderheden in Indonesië, 1007 positie van Nederlands Nieuw-Guinea, 1007 overdracht aan de Verenigde Staten van Indonesië door Nederland en door de Republiek Indonesië, lO08, 1°°9 Somer, ]. M., 250n, 592, 830n Sonsbeeck, W.G.A.van,98,338,368,598 Soumokil, Chr., 1066, 1068, lO69, 1070, I070n Sowjet-Unie, 3, 74, 330,449,721, 790n, 864, 941, 952, 974, 980, 998 expansie in Europa, 5, 6, 9 repatriëring van gedeporteerde Joden, concentratiekamp-gevangen e.a. uit de Sowjet-Unie en andere OostEuropese landen, 120--122 Spanje, 7, 19n, 330 Spartacus-groep Zie: Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij Speer, A., 553n Speet, P. A. M., 229, 236, 425-43°, 483 Spelberg, E., 233, 429 Speleers, H, 494 Speyart van Woerden, E. M. L. H, 523 Spier, ]., 424 Spitzen, D. G. W., 142n Spoor, S. H, 759, 760, 762, 77In, 774,803, 812-814, 830n-8p, 835, 840--843, 857-860n, 864, 871, 878n, 905, 906, 924, 925, 957, 959, 962-965n, 976,

1196 [PDF]

10°3, rooan, 1017, 1020-1029, 1033,

XC1°35, 1041, 1043, lo47n Spoorwegstaking, 220, 221n Spijkenisse, 261n SS-Frontarbeiter (Nederlandse), 110 Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP),

XC39, 174, 195,237,238, 789, 944 tij dens de bezetting, 174 Staatsbosbeheer, 660 Staatsfinanciën (Nederland), 324-329 Staatsfinanciën (Indonesië), 881-884 Staf, c., 46, 369, 607 Stakingen, 19,25,221-227,238,32°,823,

XC824, 853 Zie ook: Vakcentrales Stam, W. H. J, 1025, 1026, 1053 Standaard, De, 228, 4°5, 408

XChouding in bezettingstijd, 405 Stapelkamp, A., 218, 220, 220n, 457 Starp, J. E. van der, 593 Staten-Generaal, 197, 198,206,207, 746,

XC76o, 761, 762

XCvooroorlogse, 104

XCTijdelijke -, 104, 105n, 197, 204, 2°5, 2°7-209,213,236 Besluit Tijdelijke Staten-Generaal, 2°4, 2°5 vorming van een noodparlement (Voorlopige Staten-Generaal), 86, 88, 92--94, 1°4, 1°7, 197, 2°5, 207209,213,236

XCZie ook: Illegaliteit; Koningin Wilhelrruna Staveren, P. van, 827n Steegmans, J, 495 Steenbergen, 75 Steenberghe, M. P. L., 788n Steger, A. M. A. A., 206 Steinbauer, G., 551, 552 Stem van Nederland, De, 196, 1052 Sterilisatie, 60n Stichting 1940-1945

XCZie: Illegaliteit: hulpverlening Stichting van de Arbeid, 25, 70, 92, 95,

XC163, 185,218,221,3 1 8,319

XCUrgentieprogram, 219

REGISTER

XCZie ook: Vakcentrales; Werkgeverscentrales Stichting Friesland 1940-1945Zie: Illegaliteit: hulpverlening Stichting 'Herdenking 15 augustus 1945', 61,72, 74 Stichting leodo, 68n Stichting 'Indië in nood - geen uur te verliezen', 76o, 803 Zie verder: Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid Stichting LO/LKP Zie: Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers Stichting Nederlands Kunstbezit Zie: Roofacties, Duitse Stichting Nederlandse Radio Unie Zie: Radio Stichting Oranjehotel Zie: lIlegaliteit Stichting Pelita Zie: Oorlogsen vervolgingsslachtoffers, Indische Stichting Radio Nederland in Overgangstijd Zie: Radio Stichting Samenwerkend Verzet 19401945 Zie: Illegaliteit Stichting Sneek 1941-1945 Zie: Illegaliteit: hulpverlening Stichting Toezicht Politieke Delinquenten, Zie: Arrestaties Stikker, D. U; 9, 95, 96, 185, 186, 208, 218,219,223,412, 422, 454-457, 605, 803,944--949, 959, 96r, 965, 974, 98o, 999, 1030n, 1087 Stikstofbindingsbedrijf Sluiskil, 288 Stok, A. H., 144 Stokman, J. G., 176-178 Stokvis, B. J, 621 Stokvis, Z., 976n Stomps, B. W., 525 Storey, R G., 549 Storm, W. E, 32, 33 Storm-SS, 57! Stouten, H., 628, 629 Straten, N. L. W. van, 879n Streicher, J, 553n Struycken, A. A. M., 614, 615, 642 Strijdkrachten, Nederlandse, 753-756,

1197 [PDF]

819-833 houding beroepspersoneel in de bezettingsjaren, 394, 395

XCafleggen van erewoord-verklaring, 395 Zie ook: B. R P. F. Hasselman

XCzuivering van de strijdkrachten na de oorlog Zie: Zuivering

XCrechtsherstel m.b.t. krijgsgevangenen, 654 Strijdkrachten, Nederlandse (in Indone

XCsië)

XCuitzenden van oorlogsvrijwilligers en dienstplichtigen naar Indië, 753756, 771-775, 787, 820-827

XCdienstweigeraars, deserteurs, 825, 826 Depot Nazending Indië, 827

XCdoor troepen bezette delen van Indonesië, 834, 835, 917

XCfinanciering van het militair ingrijpen, 325n, 834-836, 883

XCdemobilisatie en repatriëring van de strijdkrachten, 924, 925, 1073-1075

XCverliezen, 865, 928, 929, 982

XCZie ook: Koninklijk Nederlands-Indische Leger; Koninklijke Landmacht; Koninklijke Marine; Politionele Acties Strijdkrachten, Republikeinse (Indonesi

XCsche), 712, 725-730, 739, 847-849, 858,

XC925, 926, 933-936, 981

XCsterkte, 729, 730

XCTen/ara Keamanam Rakjat (TKR), 712, 7 2 7 Ten/ara Republik Indonesia (TRI), 735, 806, 818, 833, 858, 935

XCTentara National Indonesia (INI), 819, 847-849, 858, 906, 926, 927, 933935, 954, 955, 967, 970, 975, 981, 983,991 Siliwangi-divisie, 848, 858, 925, 926, 928n, 934, 935, 952, 955, 966, 968, 983,986 guerrilla-activiteiten, 926, 927, 936, 939,967, 970, 981-992, 1010

XCtotaal aantal gesneuvelden in de jaren 1945-1950, 865n

REGISTER

XCZie ook: Pemoeda'sStudenten, IlO, 266, 267 houding in bezettingstijd, 440-443 'foute' studenten, 18, 67n, 440-443 en loyaliteitsverklaring, 206, 440, 442, 442nn, 444-445, 57I aantallen tekenaars en weigeraars,44° aanmelding voor de Arbeidsinzet, 440-442 aantallen, IlO, 440 Studentenverzet (Raad van Negen), 206,44I,443n,446 repatriëring van naar Duitsland overgebrachte studenten, IlO, 1I5 Zie ook: Hoogleraren; Universiteiten en Hogescholen; Zuivering Studievereniging dr. Schaeprnan Zie: Rooms-Katholieke Staatspartij Stufkens, N., az rn Stulemeyer, P. J., 294n Stuttgart, 1I6 Sumatra, 710-1I06 passim aantal Japanners op Sumatra bij capitulatieç ç-ron inzetten Britse troepen, 742, 748 vorming van deelstaten, 91I, 912, 972, 1002, 1065 terreuracties van Pemoeda's Zie: Pemoeda's excessen tegen Chinese bevolkingsgroep, 746 poging tot afscheiding van de Republiek, 1084, 1085 Zie ook: Politionele Acties Suriname, I9n, 266, 650, 796, 800, 806n, 821 'Sussex', 726 Suurhoff, J. G., 190 Swaan, A. de, 63, 63n Syrië, 719, 818,978 Tadjoeddin Noor, 778 Tahija, J., 776 Tammes, A. J. P., 406, 409n Tangerang,745 Tarakan, 7IO, 711, 737, 754, 834, 875 Tas, S., 853 Tasikmalaja, 858, 938 Taubert,

1198 [PDF]

Technische Hogeschool, Delft, 440-445 Teitler, G., 984n Telders, B. M., 184, 378 Telegraaf, De/De Courant Het Nieuws van

XCde Dag, 181, 252, 407, 408, 414, 419

XC425, 537, 616, 644 houding in de bezettingsjaren, 407, 4 08 Zie ook: Zuivering Televisie, opkomst van de -, 20, 36, 41

XCveertigste herdenking van bezetting en bevrijding, 81-83

XCZie ook: Radio Tellegen, F. Ph. A., 95 Tellegen, M. A., 96n, 95, 246-248, 255,

XC256, 623 Telokbetong, 972, 981 Tembilahan, 972 Tempel, J. van den, 1I2, 315, 317 Tenkink, J. C, 142n, 353, 510, 579, 618n,

XC64 6 Tentara Keamanam Rakjat (TKR)

XCZie: Strijdkrachten, Republikeinse Tentara Republik Indonesia (TRI),

XClater: Tentara Nasional Indonesia (TNI)

XCZie: Strijdkrachten, Republikeinse Tentara Republik Indonesia Sulawesi

XCZie: Celebes

XCZie ook: Excessen: op Celebes Terneuzen, 528 Teulings, F., 176, 353n Texel,74

XCopstand Georgisch Bataljon, 74, 13In, Ipn Textielindustrie, 310 Thailand, 741, 748, 754 Theresienstadt, Altersghetto (concentratie

XCkamp), 54n, 55, IlO, 121, 129, 367,47° Thiel, J. A. van, 535, 579, 579n Thorez, M., Ion, 163n, 165 Thorn (L), 74n Thijsse, J. Th., 297 Thijssen, J., 162 Tilanus, H. W., 97, 98, 99n, 103, 180-185,

REGISTER

XC192, 237, 482, 803, 945, 959 Timor, Nederlands, 754, 770, I069n Tinaarlo, 530 Tinbergen, J., 212, 570, 585 TittmoningZie: Krijgsgevangenen: kampen 'Titus', 271, 27In Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, A. W. L., 713, 787, 838, 842, 884, 974n Tjepoe, 955 Tjiater-pas, 849 Tjikampek, 737 Tjimahi, 1064, I065n 'Tjisadane', 901 Tjokorde Gde Rake Soekawati, 778, 780, 841, 843, 909, 1066 Toba-rneer.vrg r Todjo, Hideki, 888 Toeban, 970, 970n Togliatti, P., Ion Tol, Jacques van, 437n, 577n Tombe, J. M. W. des, 537, 537n Toneelgezelschappen Zie: Zuivering: van kunstenaars Toom, W. den, 1056 Touw, H. C, 52In Tribunalen, 66, 486-490, 528, 531, 5P, 541,543,546, 556,609,610,613,640 totaal aantal berechte delinquenten en uitspraken, 533, 542-546, 573, 575, 624, 625, 636, 641 opheffing, 6 I ° Trip, L. J. A., 277, 361 Tröbitz, IlO, 121 Tromp, Th. P., 245n, 296, 461, 462 Trouw,95,I74, 180,182, 190,200n,20In, 239, 405, 408-410, 418-425, 462, 530, 815 Truman, H. S., 6 Tsjecho-Slowakije, 4-6, 9, II4, 121,289, 291,292,33° communistische staatsgreep 1948, 5, 9, 255 Tuyll van Serooskerken, A. M. van, 51I, 525-527, 55~ 555, 572 Tijd, De, 68n, 175, 178,228,406,428, 945n Tijd en Taak, 1052 Tijdelijke Academie, Eindhoven, 441 Tijdelijke Raad voor het Rechtsherstel (in Indië), 873, 874, 874n Tijn, B. van, 868n

1199 [PDF]

Uitgeverijen

XCZie:'De Bezige BU'; 'Contact'; Fischer Verlag; J. M. Meulenhoff

XCZie ook: Zuivering Unie, De, 187, 358, 359 Unilever, 28 United Nations rVar Crimes Commission,

XCZie: Berechting van Japanners Universiteiten en hogescholen, 18, 47,

XC440-445 hulpverlening uit het buitenland na de oorlog,266

XCZie ook: Universiteiten afzonderlijk

XCZie ook: Hoogleraren; Studenten; Zuivering Universiteit van Amsterdam, 441-445 Utrecht, 141, 388, 581 Utrechtse Courant, De, 406 Uyl, J. M. den, 39, 855, 1055 V-Männer

XCZie: Berechting Vaart Smit, H. W. van der, 525 Vaderlands Comité (illegaal), 93, IOI,

XC1°4,200,201,2°3,2°9,379,380

XCZie ook: Contact-Commissie der Illegaliteit Vakbonden,24-26,2II,214,216

XCAlgemene Nederlandse Mijnwerkersbond, 171

XCEenheidsvakbond, 223-225

XCNederlandse Bond van Werkers in het Mijnbedrijf, 91, 163, 308

XCNederlandse Vereniging van Spooren Tramwegpersoneel, 220n, 460

XCWereldvakverbond, 221

XCZie ook: Zuivering Vakcentrales, 25, 40, 211, .215,216,457

XCin de bezettingsjaren, 218-220,

XCRaad van Vakcentrales, 218

XCChristelijk Nationaal Vakverbond (CNV),218-222,225, 315, 321

REGISTER

XCEenheidsvakcentrale (EVC), 163, 176, 219-227,315, jzo, ]21, 853,975 Onafhankelijk Verbond van Bedrijfsorganisaties, (OVB), 976n en de havenstakingen in Rotterdam en Amsterdam, 221-227, 238, ]20staking tegen troepenzendingen naar Indonesië, 823, 824, 975 Nederlands Katholiek Vakverbond (NKV),40 Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV), 25, 35,40, IOI, 163, 169, 216--222, 225, 226, 3I 5, jzo, 321, 853 Zie ook: Zuivering Nederlandse Vakcentrale, 218 Rooms-Katholiek Werkliedenverbond (RKWV), 177, 179n, 218-222, 225 Katholieke Arbeidersbeweging (KAB), 179n, 215, 315, pi Federatie Nederlandse Vakbeweging (FNV),40 Zie ook: Stichting van. de Arbeid Zie ook: Zuivering Valkenburg, vliegveld, 79, 274n Vara, 36, 81, 218-235, 425, 426, 428 houding in bezettingstijd, 425, 426 Zie ook: Radio Veen, W. P. van, 738 Veer, B. I. A. A. ter, 538, 602, 605 Veere, 297, 298 Veeteelt, 305 Veld, J. in 't, 220, 361 Veld, N. K C. A. in 't, P5, 345n, 351, 393, 4pn, 434, 436, 443n, 465,468,47 2 Velde, W. op den, 53 Velde, J. J. van de, 805n, 911, 912, 918, 952,981, 981n, 984 Velp, 141 Velsen, 535, 824 Velsen, A. van, 95 Velser-affaire Zie: N. J. G. Sikkel Zie ook: Raad van Verzet Venlo.oöa Verbeek, D., 334,431 Verbond van Liberaal-Religieuze Joden in Nederland, 472 Verbond van Nederlandse Journalisten Zie: Pers Verbond van Nederlandse Werkgevers Zie: Werkgeverscentrales Verbond van Protestants-Christelijke Werkgevers

1200 [PDF]

Zie: Werkgeverscentrales Verdam, J., 545 Verenigd Verzet 's-Gravenhage Zie: Illegali teit Verenigde Naties, Organisatie der, 4, 7,

XC9n, IO, 91, 207, 717, 721, 787, 796, 842,

XC9°4 Veiligheidsraad, 721, 721n, 757, 8S6, 857, 861-866, 904, 929, 961, 973, 974, 978, 980, 994, 996, 998, 1001, 1°°4 instellen van de Commissie van Goede Diensten (later: United Nations Commission JOl' Indonesia), 813,83°,864,904,920,929,93°, 930n-934, 936, 938, 940-94 2, 948n, 967, 973, 974, 979, 994, 1000--1007, 1027, 1087 Renville-overeenkomst, 931-941, 951-953, 964, 975, 996, 1094, 1I01 resolutie van 28 januari 1949, 979, 980, 994, 995, 999, 1000 en het Nieuw-Guinea-conflict tussen Nederland en Indonesië, 1089, 1090, 1°91, 1092 Verenigde Staten van Amerika, 2-8, 10,

XC715-7 1 7,723,929, 929n, 932, 973, 979,

XC994 politiek beleid m.b.t. het NederlandsIndonesisch conflict, 716, 717, 721, 722, 800, 808, 838, 839, 855, 929n, 1001 Verenigde Staten van Indonesië (poging

XCtot vorming van), 779, 794, 796, 798,

XC800,8°4,818,844,903-923,931,932,

XC936, 942, 943, 946, 948, 950, 961, 965,

XC977, 993, 996-1°°9, 1061 Komitee Indonesia Sarikat, 918-920

XCVoorlopige Federale Raad voor Indonesië, 920, 922, 938, 942, 956, 961, 972, 1061

XCFederale Interim-regering, 921-923, 93 2, 947, 948n, 950, 959, 965, 977979, 994 van Royen/Roem-overeenkornst, 997, 1002-1006

REGISTER

XCGrote en kleine Bandoeng-conferentie (ook: Bijeenkomst FederaalOverleg), 920, 922 reactie van de Republiek Indonesië op de vorming van de Verenigde Staten van Indonesië, 921 benoeming van een Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon, 843, 921, 922, 936, 942, 948, 997 opheffing (augustus 1950) en uitroeping van de Republiek Indonesië, 1066, 1067 Zie ook: Commissie-Generaal; Linggadjati-overeenkomst; Deelstaten, vorming van; Soevereiniteitsoverdracht Vereniging van Anti-fascistische OudVerzets trij d ers Zie: Illegaliteit Vereniging Kolonisatie Nieuw-Guinea Zie: Indische Nederlanders Vereniging van Metaalindustrieën, 477 Vereniging Nederland-Indonesië, 816 Vereniging van Nederlandse Allied Air crew-helpers Zie: Illegaliteit Vereniging van Vrienden van De Waarheid (later: Cornmunistische Partij Nederland), 105, 165 Vereniging voor Christelijk Volksonderwijs, 184n Vereniging voor de Effectenhandel Zie: Rechtsherstel m.b.t. effecten uit Joods bezit Zie ook: Effecten Verkade, W., 421n Verkeerswezen, roof, vernieling van transportmiddelen, 270 herstel van verbindingen, 270--273 Verkiezingen, algemene (in Nederland), 40,86,89,205,236-240,781,786,798, 943, 944-946 in Indonesië na soevereiniteitsoverdracht, 1084 Verkijk, D., 426 Vermeulen, A., 218, 219 Vermeulen, E., 525 Vermogensoerwaltungs- und Renten-Anstalt (VVRA), Zie: Joden: beroven van

1201 [PDF]

Zie ook: Nederlands Beheersinstituut: beheren van vermogens van gedeporteerde Joden Vermogens, 27-30, 97, 278, 279, 282,283,

XC287,289,291,293, 300, 304, 322, 325,

XC489,490, 633 Zie ook: Nederlands Beheersinstituut; Rechtsherstel Veronica Omroeporganisatie, 81 Verraders

XCZie: Berechting Verrijn Stuart, G. M., 278 Verschuur, T. J, 175 Verwey, R. A., 142n, 365, 374,448,465

XChouding in bezettingstijd, 365

XCzuivering, 365 'Verzuiling' en 'ontzuiling' in Neder

XCland, 34-37,4°, 106,228,231 Verzijl, J H. W., 433, 555, 704, 801, 808,

XC808n, 809 Viehoff, K, 555 Vierssen Trip, G. W. van, 419, 422 Vietminh-beweging, 712, 720, 721, 722 Vietnam, 4, 712, 719, 720, 722 Viëtor, J N., 578, 579, 579n Vigeleijn Nikijuluw, KJ, 86m, I067n Vilder, A. F. de, 596-601, 607 Vilder, C. F. de, 596-601, 607 Villeneuve, C. H. V. de, 249n, 803, 868 Visser, L. E., 378, 469 Visser, J de, 362, 363, 789 Visserij, 306 Vlaanderen, 189 Vlam, De (illegale naam: De Vonk), 32,

XC201, 506n, 521 Vliegenthart, A. J, 490, 543, 545, 555 Vlissingen, 226 Vluchtelingen, Duits-Joodse

XCZie: Nederlands Beheersinstituut: beheer van vermogens Vluchtelingen, Joodse,

XCZie: Joden Vlugt, W. de, 597 Voedselvoorziening, na de bevrijding,

XC259-267 voedseldroppings, 260

REGISTER

XCCommissariaat Noodvoorziening (later: Commissariaat voor de Noodvoorziening der Geteisterde Gebieden), 261, 262, 265 Voedselaankoopbureau, 267 Rode Kruis-hulpacties, 261 B-2-hulp (Shaej), 262-265 Zie ook: Militair Gezag Voet, J, 664, 708 Vogelpoel, J F. R. van, 133, 826n Vogt, W., 81, 229, 230, 235, 236, 254, 425-43°, 430n, 483 Volk, Het, 168,228,413 Zie ook: Het Vrije Volk Volk en Vaderland, 419 Volkenbondc ç Volksdagblad, 405 Volkskrant, De, 190, 192, 406, 408, 422, 424, 425, 521, 766, 8I2n, 814n, 976n, I054, 1055 Volkspartij voor Vrijheid en Demoeratie (VVD), 40, 943-947, 997 Bond van Jong-Liberalen, 943 Volksraad (Nederlands-Indië), 713, 867 Vondeling, A., 190 Vonk, De (later: De Vlam), 32, 201, 20In Vonkenberg, E. J E. G., 417, 421, 423 Voorst tot Voorst, H. F. M. van, 250n, 394n Voorst tot Voorst, J JG.van, 250n, 394n, 395 Vooruit, 168 Vorrink, J J, I07, 167-169, 192, I94n, 204, 590, 789, 802, 837, 842, 852, 853, 854, 855, 979n, 1048n Vos, A., 614 Vos, H., 106,212,214,215,216,232,240, 303, 307, 373,455,457, 602, 695, 795, 801, 842, 948, 976n Vos, L., 127n Vos van Steenwijk, J A. G. de, 555 Vos van Steenwijk, JE. de, 156 Vos van Steenwijk, R. H. de, 144 Vos van Steenwijk, W. L. de, 204 Voskuil, K, 168, 1100 Voute, E. J, 501, 576 Vrankrijker, A. J c. de, 169n Vredegerechtshof, 378 Vredenburch, H. L. F. K. van, 869n, 905, 916, 918, 930, 940, 941, 94In Vrederechtspraak, 378 Vries, A. de, 228, 426

1202 [PDF]

Vries, F. de, 181, 182 Vries, H. J de, 1017, 1021, 1022 Vries, Joh. de, 313n, 695 Vries, J J de, 659n Vries, K de, 170 Vries. Th. de, 166 Vroom, J, 428 Vrij Nederland, 46, 189, 196n, 200n, 201n,

XC204, 371, 378,416, 521, 530, 534, 599,

XC782, 812, 855, 1024, 1°42, I074n Vrij Nederland (Londen), (later:

XCDe Stem van Nederland), 196n Vrij' Nederland-groep, 96n Vrijberghe de Coningh, A. W. J van, 420,

XC422,437,439 'Vrije Groepen' (illegaal), 200, 201 Vrije Katheder, De, 200n, 201n, 1042 Vrije Kunstenaar, De, 200n, 201n, 334 Vrije Universiteit, Amsterdam, 440, 441Vrije Volk, Het, 168, 169, 190, 193, 194,

XC337,413,782, 1100 Vrijmetselarij, 289, 292 Vrijwilligerslegioen Nederland, 556, 618 Vrijzinnig-Democratische Bond, 101,

XC172, 173, 191-193, 20~ 215, 237

XCtijdens de bezetting, 173

XCheropbouw na de bezetting, 172, 173 vorming van een Voorlopig Centraal Comité, 173

XCVrijzinnig-Democratische Jongeren Organisatie (VDJO), 173

XCopgaan in de Partij van de Arbeid, 194, 237 Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep,

XC(VPRO), 228-232

XCZie ook: Radio Vught, concentratiekamp, 389, 452, 460,

XC646n, 684, 707 W. A. (NSB), 503 Waag, De, 2 I 8 Waal, G. J van de, 6°3, 605 Waals, A. van der, 42, 168, 173, 588-593,

XC61 7 Zie ook: Berechting: van Vs-Mdnner Waarheid, De, IOn, 88,162-167,169, 201n,

XC208,220n,408,418,443,455, 541, 598,

REGISTER

XC599, 1042 Wachtgeldregelingen, 136,219,317Wackwitz, J G., 74In Waerden, B. van der, 172 Wagenaar, G., 98,105,162, 165n, 166,203 Wageningen, 69, 79, 80, 267n, 268n Walcheren, 75, 136 drooglegging, 295-298 Dienst Drooglegging Walcheren, 296 Walda, D., 516n Walsum, G. E. van, 181, 182, 182n, 190, 193, 194,233 Warouw, S. J, 909 Wassenaar, 507 Wateringen, 75 Wavell, A., 749 Webb, W., 887, 889n, 890 Wedeven, J, 555 Weelden, P. van (ps: Rinnes Rijke), 67n Weert, 117 Wehrmacht, Deutsche repatriëring van Duitse militairen in Nederland, 131-133 tewerkstelling leden van Kriegsmarine e.a. Duitse militairen bij opruimen van mijnenvelden, 131-133 Werwoû'-groepen, 501, 506 Weinreb, F., 47, 583- 588 Welter, Ch. J I. M., 784, 785, 801, 810815,943, 1100 Wending, 1052, 1053 Wereld vakverbond Zie: Vakbonden Werff en Hubrecht, fa van der, 702, 703 Werkgeverscentrales, Algemeen Katholieke Werkgeversvereniging, 176, 218 Verbond van Nederlandse Werkgeversv z t S Verbond van Protestants-Christelijke Werkgevers,218 Zie ook: Stichting van de Arbeid; Zie ook: Zuivering Werkloosheid, 21, 2In, 24, 97, 136, 317, 332 Werkspoor, 450n, 607 Werkverschaffing, arbeiders in -, 316318, 332 Zie ook: Dienst Uitvoering Werken (DUW) Werumeus Buning, J W. F., 432, 438n

1203 [PDF]

Wery, P. 1., 1042n Westerbork, 55, 56, 367, 46o, 470, 471,

XC584,666,683, 684, 707 Westerlaken, G. van de, 56rn Westerling, R. P. P., 1017-1°3 I passim,

XCI045 uitvoeren van 'contra-terreur' -acties op Zuid-Celebes Zie: Excessen: aan Nederlandse kant

XContslagneming als commandant van het Korps Speciale Troepen, 1029

XCpoging tot uitvoering van een 'staatsgreep' op Java, 1062-1064 Westermann, H., 424n Westeuropese Unie, 5, 9 Westkapelle, 297, 298 Westra, D. H, 576 Westra, E. J., 276n Wetering, F. H. van de, 1053 Vletten en wetsbesluiten:

XCAlgemene Bijstandswet, 59

XCAlgemene Vorderingen, 309

XCBedrijfsorganisatie, 26

XCBedrij fsraden, 25

XCBewindvoering Indonesië in Overgangstijd, 923, 95°,951,972,975 Buitengewoon Pensioen Indisch Verzet, 62

XCBuitengewoon Pensioen Zeelieden, 64, 65

XCBijzondere Rechtspleging, 486, 487 Buitengewoon Strafrecht, 486, 487 Bijzondere Gerechtshoven, 486, 487, 556 Bijzonder Gratie-Adviesbesluit, 486,487 Tribunalen, 486, 488

XCBijzondere Staat van Beleg, 134, 138

XCCollectieve Arbeidsovereenkomsten, 24,24n

XCDienstplichtvoorzieningen, 822

XCFinancieel Noodbesluit, 278, 279

XCMunten bankbiljetten, 278

XCNationaal Welvaartsplan, 213

XCNederlanderschap, 545n

XCNoodwet Indonesië, 95In

XCOndernemingsraden, 26

REGISTER

XCOorlogsstrafrecht, 1055Overheidsaansprakelijkheid Bezettingshandelingen, 634 Politieke delinquenten, 531, 534,638 Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie, 25, .26, 214, 215 Rechterlijke organisatie, 379 Rechtsherstel (E 75, E 93, E 94, E 95, E 100, E 102, E 133, F 272, G 401), 649·-655, 661, 693-700, 704, 706 Schadevergoedingen, 300, 301 Sociale verzekeringen, 23-25, 319 Tribunalen, 486, 488, 543 Tijdelijke Staten-Generaal, 204, 205 Tijdelijke voorziening bestuur provinciën en gemeenteraden (E 86, E 119, F 45), 135, 198, 199 Uitkeringen burger-oorlogsslachtoffers,66 Uitkeringen Indische geïnterneerden, Uitkeringen vervolgingsslachtoffers, 49,60,66 Universitaire Bestuurshervorming. 39 Vermogensaanwasbelasting en -heffing,322 Zuivering (E 14, E 69, F 60, F 69, F 70, F 132, F 145, F 160, F 177, F 221), 135, 337-341, 344, 344n, 347, 350, 369, 382, 386, 404, 409, 410, 413, 414, 417, 442-445, 455, 457, 459, 4 81 Weyer, G. A.. P., 278 Wiebes, C, 249n, 780n, 809n, 94In, 948n, 974n, 1008n Wieringermeerpolder, 76, 295, 305 Wiesenthai, S., 1,47, 83, 645, 646n Wilde, J. A. de, 105 Wildervank, 388n Wilhelm II, keizer van Duitsland Zie: Nederlands Beheersinstituut: beheren van vijandelijke vermogens Wilhemina, Koningin, 69, 90, 96, 243258,374,382,383,385n,433,447,713, 751,777,813,822,860 radiotoespraken, 89, 90, 248, 25 I, 256, 713, 1112·-1116 en de (voormalige) Illegaliteit, 92, 96n, 160, 161,245 en de vernieuwing van het staatsbestel, 89--92, 99n, 160, 161,244-255

1204 [PDF]

en de vorming van het eerste naoorlogse kabinet (Schermerhorn/ Drees), 94-100

XCen het Kabinet-Beel, 247-255

XC'7 december-radiotoespraak' (1942), 86, 97, 713, 716

XCen voorstel benoeming Prins Bernhard tot Opperbevelhebber van land- en zeemacht, 135

XCen benoeming Prins Bernhard tot Inspecteur-Generaal van de Nederlandse strijdkrachten, 139

XCen benoeming Generaal Kruis tot Chef Generale Staf, 139, 140

XCen de vorming van een noodparlement, 92-94 en mening over de houding van de kunstenaars in de bezettingsjaren, 433 en standpunt m.b.t. zelfstandigheid van Nederlands-Indië (Indonesië), 246-250 en regeringsbeleid m.b.t. de doodstraf en gratieverlening, 253, 254, 610, 612, 618, 619, 620, 639

XCen gratieverzoek A. Seyss-Inquart, 554

XCabdicatie, 246, 249, 255, 256

XCoverlijden, 257, 258 Willems, W. J A., I22n Willemse-Vorrink, H., 436 Wilson, J J c. P., 830 Wilterdink, A. N., 27-30 Wilton-Fijenoord, 448, 45 I, 452, 603, 606 Wimmer, F., 552, 566, 568, 572 Wind, E. de, 63, 63n Winkelman, H. G., II6, 135, 25011, 298,

XC375,394,450,482,597,600,8°3,815 Winsemius, A., 18 Winterhulp Nederland, 358, 620, 649 Winterswijk, 502-505 Wiranatakoesoema, Raden, 914, 915,

XC1063, 1065 Wirtschaftsprüfstelle

REGISTER REGISTER

XCZie: Joden: beroving van -, Zie ook: Rechtsherstel m.b.t. verkochte huizen Wisch, A. J ter, 287n Wit-Rusland, 4 Witsen Elias, N., 437Witte, J c, 50m Witteman, P. J, 175, 176, 192, 353n Witteveen, C. J, 296 Woelderink, JG., 783 Wölk, H. J, 568 Wolf, G. de, 498n Woltersom, H. 1., 92, 372n, 37411,457 Woningbouw, 87,97,219,268,298,299, 309, 310 aantallen verwoeste of beschadigde woningen en gebouwen, 298 vergoeding van geleden schade, 299, 3°0 Raad voor Herstel en Wederopbouw, 265, 309 Grootboek voor de Wederopbouw, 299 Woudenberg, C, 168, 16911,428 Woudenberg, H. J, 218,575 Wybenga, P., 144 Wijer, G. A. P., 278 Wijers, Th. R J, 555, 613, 614, 642 Wijffels, F. C. M., 91, 92, 113, II4, 187, 308 Wijhe, M. C. van, 52 I Ijmuiden, 222, 271 Ijsselrnuiden.vrç IJzereef, W., IOI5n, IOI8n, IOI9, IOI9n, I023n Zaandam, 220, 341, 501, 520, 528, 824 Zaayer, J, 537, 541, 542, 558, 561, 570, 594, 596n, 602, 603 Zandt, P., 174, 207 Zeeland, 265 Zeeland, P. van, 929, 930, 933, 940 Zeeman, W., 249n, 780n, 809n, 94In, 948n, 974n, I008n Zeemanspot (illegaal), 200n, 598 Zeeuw, A. B. de, 171, 17m, 206 Zentralauftragsste/le, 602 Zeven December-divisie, Zie: Koninklijke Landmacht (m.b.t. Indonesië) Zeven december-radiotoespraak Koningin Wilhelmina (1942), 86, 713, 716, 722, 752, 801, 802 Zigeuners, 60n

1205 [PDF]

Zöpf, W., 645, 646n Zondervan. A. J., 5rI, 512, 514n, 575 Zuid-Afrika, 189,266, 721 'Zuid-Celebes-affaire'

XCZie: Excessen

XCZie ook: R.P.P. Westerling Zuidlaren, 592 Zuivering, 335-485

XCZuiveringsbesluiten Zie: Wetten en Wetsbesluiten

XCCentrale Zuiveringsraad, 602

XCLandelijk Comité voor de Rechtszekerheid, 482, 482n, 604

XCweerstanden tegen de zuivering, 477, 478,482 en College van Vertrouwensmannen 339, 342, 361, 362, 374n en de Illegaliteit,' 339-346

XCen Militair Gezag, 339, 340, 345

XCtotaal aantal zuiveringsgevallen 479

XCvan de Algemene Rekenkamer, 338

XCvan advocaten, 467-469, 480 Raad van Toezicht, 468

XCvan ambtenaren, 136, 141, 345-403 passim Commissie van Advies (-Beelaerts, -Scholten, -Patijn), 338, 340, 344, 345, 348-350, 365, 369, 373, 374n, 376, 377 CentraalOrgaan voor de Zuivering van Overheidspersoneel, 339, 342-35°,352,353,365,393,4°2 Documentatie-cornmissies, 342, 345, 348, 350, 352 aantallen 'foute' ambtenaren, 349, 35 0 ,356 aantallen onderzochte gevallen, 349,350,353 aantallen geschorste of ontslagen ambtenaren, 350, 353, 356,479 pensioenrechten, 338, 347, 350, 356, 365, 369 van NSBen Nationaal Frontambtenaren, 347, 348, 351 van architecten, 434, 438 Ereraad voor de Architectuur, 434, 436, 482 van artsen, 466

XCvan bedrijfsleven, 338, 341, 452-459, 479,481,602 Adviescommissies voor de Bedrijfszuivering, 454 Centrale Raad voor de Bedrijfszuivering, 419, 420, 455-459, 464, 465 Zuiveringsraden, 456, 459 aantallen behandelde zaken, 458 bij Philips, Eindhoven, 453n van de buitenlandse dienst, 4°1-4°3 van burgemeesters, 135, 141, 156, 157, 170, 335-337, 339, 344-346, 351356,480,481 van commissarissen der koningin, 135, 157, 376, 377 van het filmwezen. 341, 439, 484 van het geldwezen, 274-287, 327n Financieel Noodbesluit, 278, 279 bankenmoratorium. 279 blokkeren en deblokkeren van banksaldi, 279, 28o, 284, 285, 287 vermogensregistratie en -heffmg, 279 opheffen bankgeheim, 283 Fiscale Inlichtingenen Opsporingsdienst, 284 van gemeentebesturen, 338 van Hoge Raad der Nederlanden, 338, 378-385,480 van Joodse Raad, 472-475 van kampstaf Westerbork, 472 instellen van Joodse Ereen Beroepsraad,472-475 Zie ook: A. Asscher; D. Cohen in de kerkgenootschappen, 465n aantal uit hun ambt ontzette of geschorste predikanten in de N ederlandse Hervormde Kerk, 465n van kunstenaars, 137, 335, 338, 341, 433-44°,479,480 instellen van Centrale Ereraad en Ereraden voor de Kunsten, 433439,480,483 actie Rechtsherstel der Nederlandse Kunstenaars, 434, 48 I van Nederlandse Spoorwegen, 456, 461-464,479 van Directie, 462-464, 604

1206 [PDF]
REGISTER

XCvan spoorwegpersoneel, 462

XCZuiveringsraad voor de Nederlandse Spoorwegen, 462, 463 van Nederlandse strijdkrachten, 341,

XC393-401,480 van beroepspersoneel, 394 aantalontslagenen, 397., 398,479

XCvan leden van de NSB en Nationaal Front in de strijdkrachten, 399

XCvan personeel van de Opbouwdienst en Nederlandse Arbeidsdienst, 395, 399 Militaire Commissie van Advies, 396, 397 Commissie tot zuivering van het beroepspersoneel beneden de rang van tweede luitenant, 396, 397,4°0 idem van de officieren van gezondheid, 396, 397

XCCommissie beoordeling officieren bezet gebied, 396, 397

XCCommissie verantwoording krijgsgevangenen, 395-397 Commissie tot Zuivering van de Marinejçö van Driemanschap der Nederlandse

XCUnie, 361-364,484 van notarissen, 385 van het onderwijs, 338, 356 van de pers, 337, 341,409-425,480

XCCommissie voor de Perszuivering, 337,4°4,409,412-424 uitspraken, 419, 479

XCPersraad, 414-416

XCRaad van Beroep voor de Perszuivering, 417, 419, 422, 423, 483

XCuitreiken van 'certificaten van geen bezwaar', 415, 418, 419, 423n

XCvan het Algemeen Handelsblad, 413, 4 1 4 van de Nieuwe Rotterdamse Courant, 409-412,483 van De Telegraaf, 421-425, 482 van de politie, 152,253, 338, 389-393,

XC4 81 aantallen geschorste of gestaakte politiemannen, 389-393 van provinciale besturen, 338 van Raad van State, 338 van de radio, 252, 254, 425-43°, 479 instellen van Ereraad, 428 Radioraad, 429 Commissie-Drost, 429 uitreiken van 'certificaten van zuiverheid', 426, 427 van Rijksradio-omroep, 427 van rechterlijke macht, 338, 341, 344n, 379-386 Hoge College voor de Zuivering van de Rechterlijke Macht, 380, 382, 385 Zie ook: Hoge Raad der Nederlanden van de ridderorden, 341.464.465 Adviescommissie-van Hamel. 464. 465 Adviescommissie-Behrens, 464, 465 aantallen ontnomen ridderorden. 465 van secretarissen-generaal, 344, 365375 Zie ook: K J. Frederiks; H. M. Hirschfeld; R A. Verwey van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), 170-I72 instellen van een Ereraad, I70. 17I van de 'oude' Staten-Generaal, 206, 2°7 van universiteiten en hogescholen, 341,441-446 van hoogleraren. lectoren, 442, 444n aantalontslagenen, 442 van studenten, 137. 338, 341. 443445 aantal gezuiverde studenten, 445, 479 instellen van Colleges van Herstel, 44 1 -443 instellen van een Centrale Commissie van Beoordeling, 443, 445 protesten tegen aangelegde strafnormen: 444, 445 'Interacademiaal Contact van Studenten-Tekenaars'. 444. 481

1207 [PDF]

Vereniging van Ouders van Studenten-Tekenaars, 444, 481

XCvan Vakcentrales en Vakbonden, instellen van een Ereraad, 462 van Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV), 220 van Nederlandse Vereniging van Spooren Tramwegpersoneel, 220n

XCvan Werkgeverscentrales Zutphen, 141 Zwarte handel (in Nederland), 87, 219,

REGISTER Zwarte handel (in Indonesië), 732, 876

XC241,159,275,276, 280n, 313, 314Zweden, 7, 110 voedselhulpacties, 260, 266 Zweedse Rode Kruis, 266 Zwerver, De, 201n, 243 Zwitserland, 7, 19n, 54, 110 voedselhulpacties, 260, 266 Zwitserse Rode Kruis, 266 Zwolle.jiç Zijlmans, G. C, 873, 879, 880n

1208 [PDF]