Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog - Deel 10a – Het laatste jaar (1e band)

Alle delen:

Inhoud

Hoofdstuk I: 'D- Day' / De Geallieerde doorbraak

XCD-Day was de gebruikelijke term waarmee in de Geallieerde militaire planning de eerste dag van een groot offensief werd aangeduid Decision Day, Dag der Beslissing. Met betrekking tot de grote Geallieerde landingen in Normandië kreeg die term een speciale geladenheid. Velen hadden de overtuiging dat op die dag inderdaad een beslissing van wereldhistorische betekenis zou vallen: als de landingen slaagden, zou zonneklaar zijn dat in de al bijna vijfjaar woedende tweede wereldoorlog de eindfase aangebroken was. Hoe werd naar dat laatste met brandend verlangen uitgezien door de volkeren van het Britse Gemenebest, de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie en, intenser nog, door de volkeren van bezet Europa! Zij hadden lang, voor hun gevoel veel te lang, op D-Day moeten wachten. Zij overzagen de factoren niet die de Geallieerde strategie bepaalden, zij beseften de problemen niet van de gigantische militaire operatie welke op de 6de juni I944 werd ingezet - de meest gecompliceerde en dus tegelijk de meest hachelijke die waar ter wereld ooit was ondernomen.

XCHitler en de zijnen waren vastbesloten de grote strijd voort te zetten, al was ook Duitslands belangrijkste bondgenoot Japan op het immense strijdtoneel van de Stille Oceaan duidelijk in het defensief gedrongen en al had ook Duitsland-zelf, na de formidabele overwinningen in de eerste oorlogsjaren, op alle fronten zware klappen moeten incasseren.

XCTer zee was het U-Boot-gevaar in de tweede helft van '43 goeddeels bedwongen, de weinige zware eenheden waarover de Kriegsmarine nog beschikte, waagden zich niet langer buitengaats.

XCIn de lucht hadden de Geallieerden in de lente van '44 boven Westen Centraal-Europa de superioriteit bevochten, medio mei hadden de steeds overdag opererende zware bommenwerpers van de op de Britse eilanden gestationeerde Amerikaanse Eighth Air Force een systematisch offensief ingezet op de Duitse installaties voor het vervaardigen van synthetische benzine en op de Duitse aardolie-raffinaderijen; aan dat offensief zouden spoedig ook de zware bommenwerpers van Bomber Command van de Britse Royal Air Force gaan deelnemen. Die Britse bommenwerpers

toen de centra van reeksen Duitse steden in puin gelegd, maar de verzwakking van de Luftwaffe had het hun sinds enkele maanden mogelijk gemaakt, overdag doelen aan te vallen die niet al te diep in Frankrijk waren gelegen.

XCTe land had Duitsland aan het Oostelijk front, waar het met ca. drie-vijfde van het totaal van zijn 285 divisies het Rode Leger trachtte tegen te houden, bloedige verliezen geleden en belangrijke gebieden moeten ontruimen. Zijn bondgenoot Finland was in het nauw gebracht; begin '44 had de Duitse Heeresgruppe Nord het gebied bij Leningrad moeten prijsgeven om terug te vallen tot bij de grenzen van Estland en Letland; de Heeresgruppe Mitte had zich slechts in een deel van WestRusland kunnen handhaven; de Heeresgruppe Süd had zich uit de Krim en de gehele Oekraïne moeten terugtrekken en in april '44 had het Rode Leger al een brede grensstrook van Duitslands bondgenoot Roemenië in handen gekregen. Op de Balkan en in Griekenland, de Griekse eilanden inbegrepen, bevond zich een tiende van alle Duitse landstrijdkrachten: 25 divisies, van welke een groot deel op het Griekse vasteland maar" ooral in Joegoslavië gebonden was door de strijd tegen de partisan en. In Italië (begin september '43 had de na Mussolini's afzetting gevormde regering van maarschalk Badoglio zich bij de Geallieerden aangesloten) had Ge neralfeldmarschall Kesselring zich van de herfst van '43 af kunnen handhaven achter de dwars over de Apennijnen aangelegde Gustau-Linie maar hij was daar in mei' 44 uit verdreven (hij commandeerde toen 27 Duitse divisies) en op 4 juni, twee dagen vóór D-Day, was Rome bevrijd.

XCAl deze feiten en omstandigheden lieten, leek het, slechts één conclusie toe: de balans van krachten was definitief ten nadele van Duitsland doorgeslagen en Duitsland was ook het strategisch initiatief kwijtgeraakt waarvan het vooral in de jaren '39, '40 en '41 zozeer had geprofiteerd.

XCHad het nog kans de oorlog te winnen? 'Winnen' leek uitgesloten, maar Hitler die van zijn hoofdkwartier in Oost-Pruisen uit persoonlijk alle belangrijke beslissingen nam, klampte zich vast aan de hoop dat, als de oorlog maar voldoende werd gerekt (geen Duitse divisie mocht, waar dan ook, terugtrekken zonder dat hij er verlof toe had verleend), zich vroeg of laat fundamentele onenigheid zou voordoen tussen enerzijds de Sowjet-Unie, anderzijds Engeland en de Verenigde Staten. Hij koesterde bovendien hoge verwachtingen van de snelle Duitse straaljagers welke in de zomer van '44 zouden kunnen worden ingezet, en vooral van de eerste Duitse Vergeltungs-Waffen: de V-l'S ('vliegende bommen') welke van medio juni af in grote getale op Londen gelanceerd zouden worden, en de V-z's (lange-afstands-raketten) waarvan terzelfdertijd de

serieproductie op gang zou komen. Hij had in West-Europa 54 divisies gestationeerd waaronder 9 tankdivisies, Panzerdivisionen, en hij vertrouwde dat de Geallieerden, zo zij al ergens aan land zouden kunnen komen, weer de zee zouden worden ingedreven; dat was de opdracht welke hij had gegeven aan Generaljeldmarschall Rommel, eertijds bevelhebber van het Duitse Afrika-Korps, die zich van eind '43 af op de perfectionering van de verdediging van Europa's Westkust had geconcentreerd; onder Generaljeldmarschall van Rundstedt, Oberbefehlshaber West, was Rommel bevelhebber van de Heeresgruppe B welke in Noordwest-Frankrijk was opgesteld.

XCTot die Heeresgruppe behoorden twee Duitse legers: het Zevende en het Vijftiende; het Zevende bewaakte de kusten van Bretagne en Normandië, het Vijftiende het kustgedeelte van de Seine tot aan het Nauw van Calais. Aan die zeestraat, waar het Kanaal het smalst is en de Geallieerde jagers en jager-bommenwerpers dus aan de landingstroepen de grootste steun zouden kunnen bieden, werd door de Duitse legerleiding de eerste en in elk geval de sterkste en gevaarlijkste Geallieerde aanval verwacht - een misvatting waarin zij maandenlang waren gesterkt door ingenieuze misleiding vooral van Britse kant.

XCHet Geallieerde aanvalsplan was gericht op de verovering, zo spoedig mogelijk, van één of meer havens met een aanzienlijke capaciteit - grote operaties op het Continent zouden ondenkbaar zijn als men (daar hing eigenlijk alles van af) de toevoer niet goed zou kunnen regelen. De Normandische stranden boden het grote voordeel dat men na enige tijd (zie kaart I op pag. 7) de havencomplexen Of van Cherbourg Of van Le HavrejRouaan in handen zou kunnen krijgen. Na hoeveel tijd? Dat wist niemand met zekerheid en er zouden in Cherbourg, Le Havre en Rouaan stellig uitgebreide opruirningsen herstelwerkzaamheden moeten worden uitgevoerd; vandaar dat in '43 besloten was tot de constructie van twee grote kunstmatige havens: Mulberry A voor de sector waar in eerste instantie het Amerikaanse Eerste-, Mulberry B voor die waar het Britse Tweede Leger aan land zou gaan, de Amerikanen op D-Day met twee divisies, de Britten met drie; de voorhoede van elke divisie diende op die dag een kustgedeelte te veroveren van ongeveer anderhalve kilometer breed maar die gedeelten moesten voor het vallen van de duisternis onderling verbonden zijn en landinwaarts uitgebreid zodat de Britse generaal Montgomery die onder de Geallieerde opperbevelhebber, de Amerikaanse generaal Eisenhower, tijdens de gehele eerste fase van de veldtocht in Europa leiding zou geven aan de operaties van alle Geallieerde troepen, na afloop van D-Day de beschikking zou hebben over een

ruim bruggehoofd; de twee naastbijgelegen Normandische steden, Bayeux en Caen, dienden dan bevrijd te zijn. Tot de vorming van dat uitgebreide bruggehoofd moest een wezenlijke bijdrage geleverd worden door Geallieerde parachutisten en luchtlandingstroepen: een Britse Airborne-divisie welke ten noordoosten van Caen aan de grond moest komen, en twee Amerikaanse Airborne-divisies die belangrijke punten aan de voet van het schiereiland Cotentin in handen dienden te krijgen.

XCAanvankelijk waren de Geallieerden van plan, begin mei de grote sprong over het Kanaal te wagen. Dat hadden zij eind '43 op de conferentie van Teheran aan Stalin toegezegd; meer nog: zij hadden de Russische oorlogsleider ook beloofd dat het dan zou komen tot een grote landing aan de Franse Middellandse Zeekust. In de eerste maanden van '44 was evenwel gebleken dat er niet voldoende landingsvaartuigen waren om beide operaties tegelijk uit te voeren; ook had zich bij de uiterst gecompliceerde voorbereiding van de landing in Normandië allerlei. vertraging voorgedaan, zodat de aan Stalin genoemde datum, I mei '44, verstreek zonder dat de grote actie werd ingezet. Begin juni was de stand van de maan en waren de getij-omstandigheden in het Kanaalopnieuw van dien aard dat zij de landingsoperaties mogelijk maakten. Maar het weer? Harde wind of storm zouden een streep trekken door de luchtlandingen en het de honderden in eerste instantie in te zetten landingsboten onmogelijk maken in goede orde de stranden te naderen.

XCHet weer in het Kanaal was in de eerste dagen van juni uitgesproken slecht, maar toen het er op zondagavond 4 juni naar uitzag dat zich dinsdag een tijdelijke weersverbetering zou gaan aftekenen, besliste Eisenhower zondagavond tegen tien uur dat D-Day op die dinsdag zou vallen. De troepen, voorzover niet al ingescheept, gingen maandag aan boord, enorme convooien, voorafgegaan door tientallen mijnenvegers en gedekt door honderden grotere en kleinere oorlogsschepen, zetten langzaam koers in de richting van de Normandische stranden. Geallieerde jagers droegen er zorg voor dat geen enkel Duits verkenningstoestel tot boven het Kanaal doordrong en er waren uitgebreide maatregelen genomen om de Duitse radarposten uit te schakelen dan wel te misleiden.

XCMaandagavond om kwart over tien, toen de transporttoestellen met de eerste Amerikaanse parachutisten op vliegvelden in Zuid-Engeland begonnen op te stijgen, vernamen von Rundstedt en de bevelhebber van het Duitse Vijftiende Leger dat de Britse Special Operations Executive naar zijn agenten in Frankrijk een bericht had laten uitgaan dat er op leek te wijzen dat de Geallieerde invasie binnen 48 uur op handen was. De Heeresgruppe B werd gewaarschuwd. Het Duitse Vijftiende Leger werd

door zijn bevelhebber onmiddellijk in staat van alarm gebracht, het in Normandië staande Zevende Leger niet; integendeel, in de dagorders van de staf van het Zevende Leger was aan de legerkorpsen bevolen dat bij wijze van oefening in de nacht van 5 op 6 juni de staat van alarm moest gelden - die oefening werd afgelast.

'D-Day'!

XCIn de nacht van 5 op 6 juni werden de zeven zware Duitse kustbatterijen die de Geallieerde vlooteenheden en landingsschepen onder vuur konden nemen, van kwart over drie tot vijf uur (dubbele Britse zomertijd, eigenlijk dus van kwart over één tot drie uur) door Bomber Command geteisterd; elke batterij werd door ca. 500 ton aan bommen getroffen. Om acht minuten over vijf ontstaken Britse dwerg-onderzeeërs zeewaarts een groen licht aan twee van de drie stranden waar de Britse divisies aan land zouden gaan; korte tijd later werd elk strand door zulk een licht gemarkeerd. Om half zes begonnen de zware Geallieerde vlooteenheden aan een intensieve beschieting van alle Duitse kustbatterijen en verdere versterkingen, grote en kleine - de meeste werden grondig vernield. Precies om half zeven (H-Hour) moesten de eerste Amerikaanse, precies om half acht de eerste Britse troepen voet aan wal zetten. In woelig water legden de Amerikanen de laatste zestien kilometer, de Britten de laatste

I Het spreekt vanzelf dat wij in de delen loa en rob in ruime mate aandacht zullen besteden aan de operaties der Geallieerde strijdkrachten in West-Europa en aan de strategische beslissingen welke aan die operaties ten grondslag lagen. Daarbij ontlenen wij de meeste van onze algemene gegevens aan werken die verschenen zijn in drie 'officiële', d.w.z. met overheidsgeld voorbereide en uitgegeven maar in wetenschap pelijke onafhankelijkheid geschreven reeksen publikaties: (een project van het Amerikaanse de (een project van het Britse en de (een project van het Canadese Uit de Amerikaanse serie waren voor ons vijf werken van speciaal belang, nl. Forrest C. Pogue: (r954), Roland G. Ruppenthal: dl. I (1953) en dl. II (1959), Gordon A. Harrison: (195r) en Charles B. Mac donald: (1963), uit de Britse serie vier, nl. John Ehrman: dl. V (1956) en dl. VI (r956), L. F. Ellis, G. R G. Allen en A. E. Warhurst: dl. I (1962) en L. F. Ellis en A. E. Warhurst: dl. II (r968), en uit de Canadese serie één, nl. C. P. Stacey: 1944-1945 (1960).

tien in landingsboten af. Het was bewolkt, er stond nogal veel wind; veel militairen werden zeeziek. Tot tien minuten voor de twee H-Hours (het was toen al volop licht geworden) werden de Duitse kustversterkingen van grote hoogte door zestienhonderd Amerikaanse bommenwerpers aangevallen. Vijf minuten voor de twee Hi-Hours tenslotte opende raketgeschut dat op een aantal landingsboten was geplaatst, het vuur op wat nog van de Duitse stellingen restte; in anderhalve minuut werden veertigduizend raketten gelanceerd; hun uitwerking werd nog versterkt door granaten, uit de landingsboten afgeschoten door mortieren. Aan boord van weer andere landingsboten bevonden zich van luchtpijpen voorziene tanks die al begonnen te vuren nog voordat, dichtbij de vloedlijn, de boegdeuren van hun landingsschepen omlaag geklapt werden. Die tanks reden door de branding de stranden op, gevolgd door infanteristen die er doorheen waadden; sommige tanks raakten vast op obstakels die de Duitsers hadden aangebracht. Er ontploften hier en daar mijnen en ook Duitse granaten en kogels troffen hun doel; daar waar de infanteristen, door wat voor oorzaak ook, niet door tanks werden gesteund, waren de verliezen ontstellend hoog.

XCAan enkele kustgedeelten was van de Duitse verdediging aanvankelijk niet veel meer over maar er arriveerden spoedig versterkingen. Aan het meest oostelijke van de twee voor de Amerikanen gereserveerde stranden hadden de Geallieerde zware bommenwerpers als gevolg van het dichte wolkendek hun doelen goeddeels gemist - de voorhoede van een van de twee Amerikaanse divisies had de gehele óde juni door de grootste moeite om te voorkomen dat zij de zee in werd gedreven. Ook het ingrijpen van de Geallieerde parachutisten en luchtlandingstroepen bleek minder effectief dan men had gehoopt; van de Britse divisie werd twee-vijfde geïsoleerd en de militairen van de twee Amerikaanse divisies raakten bij het afspringen respectievelijk landen zo verspreid dat zij niet veel kracht konden ontwikkelen. Aan het einde van D-Day hadden de Geallieerde troepen, hoeveel steun zij ook hadden gekregen van de Geallieerde jagers en jagerbommenwerpers en vooral van de torpedobootjagers welke zich vlak onder de kust waagden, niet in de verste verte het ruime bruggehoofd gevormd dat Montgomery als hun doel had aangegeven; aan de Amerikaanse sector bevond de linkervleugel zich in een hachelijke positie en aan de Britse waren (zie kaart I) Bayeux en Caen nog stevig in Duitse handen. Met dat al waren toch op die ene dag 156000 Geallieerde militairen aan land gekomen: 8000 Britse en 15000 Amerikaanse Airbornes alsmede 58000 Amerikaanse en 75000 Britse andere militairen: van die 156000 waren bijna 10000 gesneuveld of zodanig

St. Lö

XCJ. De situatie in Normandië op D-Day (6 juni 1944) te middernacht Het Britse Tweede Leger is er niet in geslaagd, Bayeux en Caen te veroveren. Bij het Amerikaanse Eerste Leger zijn de landingen op de meest oostelijke stranden (Omaha Beach) bijna mislukt

XCgewond geraakt dat zij niet langer aan de strijd konden deelnemen. Die verliezen waren, hoewel niet gering, toch minder zwaar dan men had gevreesd; in elk geval was in de Atlantikwall welke Hitler ter bescherming van de Festung Europa sinds de lente van '42 had laten aanleggen, een eerste bres geslagen. Dat gaf hoop.

XCDe BBC maakte des ochtends om half tien bekend dat Geallieerde strijdkrachten in Normandië waren geland; in een uitzending van het Nederlands Nieuws van de BBCwerd bovendien enkele keren een korte, tevoren op een grammofoonplaat vastgelegde oproep van minister-pre

sident Gerbrandy uitgezonden die de bevolking aanspoorde zoveel mogelijk passief verzet te plegen maar zich van openlijk verzet te onthouden; 'zodra', zei Gerbrandy, 'krachtiger actie van de bevolkingen der tijdelijk bezette gebieden verwacht wordt, zal dit ondubbelzinnig worden gezegd. Wat de leden der actieve verzetsgroepen betreft, zij hebben', voegde hij nog toe, 'hun eigen instructies en weten hoe te handelen." Als onderdeel van de Geallieerde misleidingstaetiek werd voorts een waarschuwing van Eisenhowers staf ten gehore gebracht welke inhield dat het ook in Nederland in het gebied tot vijf-en-dertig kilometer achter de kust tot zware bombardementen kon komen; in dat geval zou de bevolking een uur tevoren door middel van luchtpamfletten gewaarschuwd worden en zij zou dan alle steden onmiddellijk tot op minstens twee kilometer afstand moeten verlaten. De Londense berichtgeving was die dag terughoudend. De schaarse cijfers werden genoemd die Churchill in het Lagerhuis had bekendgemaakt: meer dan vierduizend schepen waren tezamen met enkele duizenden landingsvaartuigen het Kanaal overgestoken, elfduizend Geallieerde vliegtuigen waren daarbij ingezet. 'Iedere gedachte aan de trompetten van de muren van Jericho moeten we', zei 'de Rotterdammer' (H. J. van den Broek) in de avonduitzending van Radio Oranje, 'zien kwijt te raken ... Wij zullen ons niet overgeven aan voorbarig optimisme.'

XCHet was een verstandig advies. Sloeg het in bezet gebied aan? Wij betwijfelen het. Toen daar in de loop van de ochtend van mond tot mond werd doorgegeven dat de Geallieerden in Frankrijk waren geland, kwam het op vele plaatsen tot opgewonden reacties; men schreeuwde elkaar het grote nieuws toe en een zwerm van optimistische geruchten vloog op: niet alleen in Normandië zouden de bevrijders zijn geland, maar ook aan het Nauw van Calais, ja in België. Velen verwachtten dat het binnen korte tijd tevens in Nederland tot gevechtshandelingen zou komen en dat de bevrijding en het herstel van normale toestanden niet lang op zich zouden laten wachten. Wie het betalen kon, ging tot extra inkopen overJ.

1 De precieze datum van was Gerbrandy onbekend maar zijn militaire advi seur, kapitein-luitenant-ter-zee W. F. Nuboer, had hem als zijn particuliere gissing gezegd dat de invasie zou plaatsvinden in Normandië. In mei had Gerbrandy in een gesprek met Churchill op officiële inlichtingen aangedrongen, 'het moet', had hij toen betoogd, 'een inval worden in Normandië, is het dan niet veel beter dat u het mij zegt, u bent toch overtuigd dat ik zwijg als het graf. Churchill', aldus Gerbrandy elf jaar later, 'was plotseling een ogenblik stil en gaf toen ietwat onsamenhangend te kennen 'dat het ook nog wel elders zou kunnen zijn' ... Ik wist nu dat de heer Nuboer in de roos geschoten had.' (Gerbrandy in 3 mei 1955)

(op 6 juni en volgende dagen werd in de levensmiddelenwinkels een derde meer gekocht dan normaal) en de prijzen op de zwarte markt daalden gevoelig. Velen van diegenen die nog een radio in bezit hadden (de meeste Nederlanders hadden in de zomer en herfst van '43 krachtens Duits bevel hun toestel ingeleverd), waren na afloop van de werkdag niet van het apparaat weg te slaan. 'Van zes tot kwart over tien hebben we', noteerde een vooraanstaand illegaal werker in zijn dagboek,

XC'vrijwel ononderbroken Londen gehoord. Duits, Nederlands, Frans, Engels en weer Duits - gretig verslinden we de nieuwste berichten ... 'Lieve Here, wilt U de Tommies helpen, om Jezus' wil, Amen!' - kleine Maarten en Johan hebben het bij hun avondgebedje niet vergeten. En met de dichter van de tiende Psalm· gaat ons geroep op tot Hem, Die deze aarde heeft tot een voetbank Zijner voeten: 'Sta op, Here God, hef Uwe hand op .. Breek de arm des goddelozen en bozen!' '1

XCIn die geest werd die avond, zo veronderstellen wij, door miljoenen Nederlanders gebeden.

XCDe bezetter, aan wie de vreugde-uitlatingen van de bevolking uiteraard niet onbekend bleven, nam op die öde juni slechts één aanvullende publieke maatregel: teneinde het ontstaan van oplopen te voorkomen, verbood hij het ophangen van krantenbulletins ; die bulletins hadden aan het einde van de middag al tot samenscholingen geleid." Veel Duitsers waren even benieuwd naar nader nieuws als de meeste Nederlanders. Dat nadere nieuws verwachtten die Duitsers in de eerste plaats van Londen en het strikte verbod om naar vijandelijke radio-uitzendingen te luisteren, werd door hen dan ook druk overtreden. Een illegale werker die op die ochtend in het Arnhemse bureau van de 'SD' werd verhoord, constateerde er 'een zenuwachtig geloop en gedrentel, een voortdurend hakkengeklap, fluisteren en het komen en gaan van allerlei ongure typen' (vermoedelijk waren dat V-Männer die kwamen informeren of hetw.

1 A. van Boven (ps. van van de (1946), p. 332-33. 2 Veiligheidshalve werden voorts (maar dat werd niet bekend) alle gevangenen uit de Cellenbarakken te Scheveningen naar het con centratiekamp Vught getransporteerd.

nieuws van de Geallieerde invasie juist was). 'Uit alle bureaus hoorde ik op de bewuste uren het stompzinnige gereutel der Duitse stoorzenders klinken. De Deutsche Sicherheitsdienst stelde dus blijkbaar meer vertrouwen in de berichtgeving van de onvolprezen British Broadcasting Corporation dan in de sprookjes van het Oberkommando der Wehrmacht:' Op datzelfde 'SD'-bureau moest zich die ochtend de korpschef van de Harderwijkse politie vervoegen. 'Het is', schreef hij die avond,

XC'juist tien uur als ik bij de Untersturmführer Breit voor de schrijftafel plaats neem Het gesprek is nauwelijks een minuut oud als de telefoon rinkelt. Breit grijpt de hoorn en luistert ambtshalve, maar plotseling springt hij van zijn stoel op en schreeuwt terug: 'Was? Invasion? Wo? Dünkirchen?' Dan,. tot mij: 'Die' Engländer sind dal' en met een klap smijt hij opgewonden de hoorn op de haak Daarop vliegt hij de gang op en schreeuwt: 'Invasion! Du, Hans, die Invasion hat begonnen!' Eerst wanneer 'Hans' in de kamer is en met Breit een beetje uitgelaten gaat doen, kan ik eveneens aan mijn vreugde uiting geven. Zij zijn blij vanwege de kans, nu eindelijk eens met de Engelsen te kunnen afrekenen, zo in de stemming van: 'Ganz gleich wo er' [d.w.z. de tegenstander] 'sich den nächsten Platz aussudit, er kann ûberall von Glück reden, u/enn er neun Stunden an Land bleibt!' '2

XCHerinnerde Rauter zich die zelfverzekerde woorden nog welke Hitler in september '42, kort na de Geallieerde proef-landing bij Dieppe, publiekelijk uitgesproken had? Wij weten het niet - wèl dat de Höhere SS und Polizeiführer en Generalkommissar für das Sicherheitswesen er op die 6de juni van overtuigd was dat het niet bij die ene landing in Normandië zou blijven. 'Wir rechnen damit', schreef hij die dag aan een jeugdvriend in Oostenrijk,

XC'dass weitere Kampjhandlungen an der ganzen Westküstefolgen u/erden, dass der Gegner die ganze Kustenfront abtasten wird bis er glaubt, einen weich en Punkt gifunden zu haben, um dann den Schu/erpunkt des Angriffs dorthin zu lenken. Wir toerden dann auch im niederldndischen Kiistenraum harte Kampfe zu bestehen haben:'

XCNiet zonder tevredenheid constateerde Rauter dat het op D-Day en de ochtend van de volgende dag in bezet gebied over het algemeen rustig

1 H. Cappetti: 'De voorbijgang des Heren (vijf dagen te gast bij de in (z.j.), p. 45-46. 2 H. Kraaij enbrink: 'Politierapport 1940-1945', dl. IV, p. 3 Brief, 6juni 1944, van Rauter aan F. Azzola za).

bleef. Hij zond in de middag van de 7de per telex een spoedrapport aan Himmler. 'Solange nicht AngriJfe in Belgien oder Holland erfolgen, wird', aldus zijn opinie, 'die Ruhe im wesentlichen kaum gestört werden.' 1 Twee dagen later, 9 juni, waren het de Duitsers-zelf die opwinding veroorzaakten. Op 8 juni kreeg van Rundstedts staf de indruk dat een aan een luchtlanding in het centrum van Nederland gekoppelde landing op de Nederlandse kust dreigde. Wehrmachtbefehlshaber Christiansen ontving bevel, onmiddellijk het z.g. Neue Landfront te bezetten: dat was een van het Ijsselmeer tot de Lek gelegen verdedigingslinie welke de functie had, het gebied ten westen van de linie (zij was ingekort doordat vooral in de Utrechts-Zuidhollandse grensstrook in de eerste maanden van '44 grote gebieden onder water waren gezet) te beschermen tegen Geallieerde luchtlandingstroepen indien deze beoosten die linie zouden landen en naar het westen zouden trachten door te breken. Aan dat Neue Landfront werden bruggen en bunkers bezet door in Nederland aanwezige Duitse opleidingseenheden, hier en daar werden ook burgers gevorderd om graafwerk te verrichten. Deze voorzorgsmaatregelen werden alleen in het betrokken vrij beperkte gebied door de burgerij opgemerkt, maar op 9 juni kwam het tot Duitse maatregelen welke praktisch in het gehele land de aandacht trokken. In de vroege ochtend deed van Rundstedt aan Christiansen weten dat de grote Geallieerde landingen in Nederland zich wellicht de volgende dag zouden voordoen. Des ochtends om kwart voor negen liet Christiansen een soort voor-waarschuwing uitgaan naar de staven van alle Duitse militaire eenheden. Dit betekende dat die eenheden overal in het land voltallig geformeerd moesten worden en met kleine groepj es bepaalde punten moesten bezetten. Er werden ordonnansen op uitgezonden om afwezigen op te halen. 'De militairen die in de bioscoop zaten', aldus een verslag uit Meppel (maar het zal elders waar Duitse troepen lagen, wel niet anders zijn gegaan),

XC'vlogen er uit. Ze werden op post gezet: op het station, bij de overwegen, het viaduct, enz. Er werden versterkingen gegraven. De mensen komen allen uit de huizen en de hele stad is gek ... Welig tiert het gerucht: 'Zij komen! De Engelsen zijn al bij Hoek van Holland! Ze stomen de Kieler Bocht binnen!' '2

XCMisleid door een schijnboodschap aan de Belgische illegaliteit, gelastte van Rundstedt op de avond van diezelfde dag, 9 juni, Alarmstufe II voor

XC1 Blitz-Pemschreiben, 7 juni I944, van Rauter aan Himmler (a.v.). 2 J. Poortman: De jaren 1940-1945 (I968), p. 350-5I.

zijn gehele gezagsgebied.' Als uitvloeisel daarvan werd in Nederland de gehele straatverlichting (die van zwakke, slechts naar beneden schijnende lampen gebruik maakte) gedoofd", werden bij de Nederlandse Arbeidsdienst (voor de Duitsers een belangrijk reservoir aan krachten die men aan het graven kon zetten) alle verloven ingetrokken, werden alle Z.g. Hulplandwachters ('foute' elementen, hoofdzakelijk NSB'ers, die niet tot het beroepsgedeelte van de Nederlandse Landwacht behoorden) in dienst geroepen en moesten zich aan Duitse kant de ca. vijfduizend mannelijke burgers melden die deel uitmaakten van de z.g. Schutzgruppen. Wie die Hulplandwachters of de tot de Schutzgruppen behorende Rijksduitsers haastig in uniform hun woningen zag verlaten, nam aan dat grote dingen op til waren. Nieuwe geruchten gingen de ronde doen, bijvoorbeeld dat voor Ijmuiden een grote zeeslag woedde. Niet alle geruchten klonken overigens opwekkend. 'In vele huizen', noteerde een Rotterdammer op 10 juni, 'zouden de Duitsers dynamiet of een vat benzine klaar hebben liggen om voor het geval ze terug zouden moeten trekken, nog zoveel mogelijk schade te kunnen aanrichten!"

XC'Wir eru/arten täglich', schreef Rauter drie dagen later aan Himmlers Beauftragter in Albanië, 'einen zweiten oder dritten Angriff auf die seeländischen Inseln oder Rotterdam. Wir sind auf der Lauer!": Veiligheidshalve besloot Schöngarth, de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD (op hem komen wij in het volgende hoofdstuk terug), het grootste gedeelte van zijn staf uit Den Haag naar een aantal haastig ontruimde villa's in Zeist te verplaatsen (het fudenreferat, B 4, wàs al verplaatst naar Velp), en voorts werd aan Duitse kant ernstig overwogen, machines en personeel van de drukkerij Joh. Enschedé & Zonen (het bedrijfwaar o.m. alle bankbiljetten en distributiebescheiden vervaardigd werden) uit Haarlem over te brengen naar Groningen; die verplaatsing ging tenslotte niet door omdat elke stagnatie in het regelmatig drukken vooral van de bankbiljetten ongewenst werd geacht. Het kwam wèl tot een andere verplaatsing, medio juni al: van de vijf Duitse divisies welke, alle dichtbij de Noordzeekust geconcentreerd, een Geallieerde landing moesten afslaan, werd één, de 16te Luftuiaffe-Felddivision (een divisie, grotendeels bestaande uit militairen die ten behoeve van de Luftwaffe gemobiliseerd waren maar voor wie binnen dat wapen geen emplooi was), naar Noord-Frankrijk overgebrachtJ.

I Die order bleef ruim zes weken lang van kracht, nl. tot 22 juli. 2 De straatver lichting werd na 22 juli niet opnieuw ontstoken. 'H. Mees: 1945 (1945), p. 481. 4 Brief, 13 juni 1944, van Rauter aan Pitzthurn z a).

om er toegevoegd te worden aan het Duitse Zevende Leger dat er in Normandië maar niet in slaagde, de Geallieerde strijdmacht de zee in te drijven.

XCDe "neun Stunden' waarvan Hitler in september '42 had gerept, waren al negen dagen geworden en het Geallieerde bruggehoofd was groter geworden, zij het in een veel langzamer tempo dan waarop Eisenhower en Montgomery hadden gerekend.

Moeizame strijd

XCAan Montgomery stond helder voor ogen wat hij in Normandië wilde bereiken. Van eind '42 afhad hij in Noord-Afrika en vervolgens op Sicilië en in Italië het Britse Achtste Leger van overwinning tot overwinning geleid, keer op keer beslissingen nemend die getuigden van een zuiver inzicht hoe de vijand op zijn acties zou reageren. Dat voorzag hij ook in Normandië; hij was er van overtuigd dat het Duitse Zevende Leger en later ook het Vijftiende de sterkste druk zouden gaan uitoefenen op de voor de Duitsers gemakkelijkst bereikbare sector van het Geallieerde bruggehoofd: de oostelijke, waar zich aanvankelijk het Britse Tweede Leger en vervolgens ook het Canadese Eerste Leger, zou bevinden (tezamen zouden die twee legers de 21 st Army Group vormen). Hij had derhalve besloten, zijn uiterste best te doen, de Duitsers er toe te bewegen om wat zij aan krachten konden aantrekken, naar die oostelijke sector te dirigeren; daar zou hij betrekkelijk passief blijven, althans geen hardnekkige pogingen ondernemen om het Duitse front te doorbreken. In die tijd moest het Amerikaanse Eerste Leger aan de westelijke sector zich meester maken van de havenstad Cherbourg en nadien alle krachten concentreren voor een grote doorbraak waaraan ook het Amerikaanse Derde Leger zou gaan deelnemen; hij vertrouwde dat het Eerste en het Derde Leger, samen de i ztk Army Group vormend, er onder leiding van de Army Group-bevelhebber, GeneralOmar N. Bradley, in zouden slagen, een groot deel van het Duitse Zevende en Vijftiende Leger en van wat er verder aan Duitse eenheden naar Normandië gezonden zou zijn, te omsingelen - zij zouden dan door de i zth en de 21St Army Group samen vernietigd worden.

XCBij het systematisch volgen van dit van fantasie getuigende, ambitieuze plan had Montgomery op het gebied van de geheime inlichtingen een immense voorsprong op zijn tegenstanders von Rundstedt en Rommel.

Wel hadden militairen van de Wehrmacht op de avond van 6 juni in een lege Amerikaanse landingsboot en op die van de 7de op het lijk van een Amerikaanse officier papieren gevonden die hun geleerd hadden, welke Amerikaanse eenheden aan de eerste fase van de invasie deelnamen, en dat (zulks lag trouwens voor de hand) Cherbourg een van de eerste aanvalsdoelen was van het Amerikaanse Eerste Leger, maar von Rundstedt en Rommel konden met die kennis weinig doen en veel betrouwbare nieuwe inlichtingen kregen zij niet, vooral niet over de versterking van de Geallieerde landingslegers. Uit En&il~nd kwamen bij de Duitsers louter misleidende berichten binnen welke inhielden dat zich bij Dover een geheel verse Geallieerde legergroep, de 15tArmy Group, gecommandeerd door General George S. Patton (deze was in werkelijkheid bevelhebber van het Amerikaanse Derde Leger), gereedmaakte om het Nauw van Calais over te steken teneinde het Duitse Vijftiende Leger aan te vallen; er zouden ruim zes weken verlopen voordat Hitler (die ook al de overtuiging had gekoesterd dat de Geallieerde landingen in Normandië een afleidingsmanoeuvre waren geweest') verlof verleende, een tot het Vijftiende Leger behorende Panzerdivision aan het Zevende Leger toe te voegen. Omgekeerd waren de Geallieerde bevelhebbers en hun hoogste stafofficieren er niet alleen door' ouderwetse' 'spionage precies van op de hoogte, waar zich in West-Europa welke Duitse divisies bevonden (zo werd bijvoorbeeld de verplaatsing van de uite Luftwaffe Feld-Division uit Nederland door de Nederlandse spionagegroepen terstond naar het Bureau Inlichtingen te Londen geseind en door BI aan de daarvoor in aanmerking komende Geallieerde instanties doorgegeven), maar zij kregen ook onmiddellijk bericht van alle bevelen van Hitler en van bevelen en rapporten van bevelhebbers als von Rundstedt en Rommel voorzover deze per radio doorgegeven waren; gelijk in deel 9 verhaald (in het aan het Englandspiel gewijde hoofdstuk 12), waren de Engelsen in staat, het

I Toen op de ochtend van 6 juni '44 het bericht van de landingen in Normandië de Hitlers verblijfplaats bij Berchtesgaden, bereikte (hij had voor enkele dagen zijn hoofdkwartier in Oost-Pruisen, de verlaten), besloten zijn adjudan ten hem niet te wekken. aldus zijn minister voor de wapenproductie, Speer, (Hitler overdreef: een zó nauwkeurig bericht hebben de Duitsers nimmer ontvangen). (A. Speer: (1969). p. 364)

grootste deel van de machinaal gecodeerde geheime Duitse berichten snel te decoderen. Anders gezegd: Hitler, van Rundstedt en Rommel hadden geen inzicht in het Geallieerde spel maar zolang de radio in het Duitse militaire berichtenverkeer een belangrijke rol speelde, wisten Eisenhower, Montgomery en andere hoge Geallieerde militairen precies welke kaarten hun Duitse tegenstander nog achter de hand had en hoe hij deze dacht uit te spelen. Montgomery kon tijdens de 'statische' fase van de strijd in Normandië slechts constateren dat de Duitsers precies deden wat hij had voorzien: de meeste versterkingen die naar het Geallieerde bruggehoofd werden gezonden, kwamen tegenover het Britse Tweede Leger terecht.

XCKwamen er terecht, maar niet zonder grote vertragingen. Alle bruggen over de Seine tussen Parijs en Le Havre alsook de bruggen over de Loire tussen Orléans en de Atlantische Oceaan waren al vóór D-Day door de Amerikaanse Eighth Air Force kapot gebombardeerd. Overdag werd vrijwel elke trein en elke colonne vrachtauto's door Geallieerde jagers en jagerbommenwerpers aangevallen. In de sector van het Duitse Zevende Leger bevonden zich munitie-opslagplaatsen, maar de grootste lagen niet in Normandië, doch in Bretagne. Dat leger had per dag een aanvoer nodig van minstens 3 000 ton en wilde het aanvallen, van 4 500 ton. Goederenwagons arriveerden niet meer - het Zevende Leger was voor aanvoer van verre spoedig aangewezen op zijn vrachtauto's; zijn vrachtautopark kon per dag in theorie I 300 ton vervoeren maar in werkelijkheid slechts een kwart daarvan doordat talrijke vehikels in een slechte staat van onderhoud verkeerden en de Franse chauffeurs niet veel hart hadden voor hun werk. Het Vijftiende Leger beschikte over tienmaal zoveel vrachtauto's maar tot eind juli mocht het Zevende daar niet over beschikken. Daar kwam dan nog bij dat in heel Frankrijk door Franse illegale groepen, met name door die welke van de Britse Special Operations Executive en van generaal de Gaulle's geheime dienst wapens en sabotagemiddelen hadden ontvangen i grote activiteit ontplooid werd. Die groepen, op papier van begin juni af samengevoegd in de door de Franse generaal Pierre E. Koenig gecommandeerde Farces Françaises de l'Intérieur (Franse Binnenlandse Strijdkrachten), concentreerden zich van mei af op het saboteren van het Franse spoorwegnet (in de eerste week die op D-Day volgde, respectievelijk in de tweede en derde week samen, werden de

1 Te weten O.m. vóór medio mei '44 12! 000 handvuurwapens, bijna 3500 lichte machinegeweren en bijna 600 antitankwapens in de maanden die volgden, werd nog het dubbele aan wapens gedropt.

Franse spoorwegen telkens op omstreeks duizend plaatsen vernield) noodlottiger nog voor de Duitsers was de systematische tegenwerking van het Franse spoorwegpersoneel. Het nam de 11 te Panzerdivision die een week nodig had gehad om van het Oostelijk front de Rijn te bereiken, drie weken om vandaar naar de buurt van Caen te komen. Voortdurend gehinderd door Franse guerrillagroepen deed de zte SS-Panzerdivision, die met de modernste Duitse tanks was uitgerust, er zestien dagen over om uit de buurt van Toulouse te arriveren in Normandië.' Aldus droeg de Franse illegaliteit er in belangrijke mate toe bij dat de Duitsers er niet in slaagden, het Geallieerde bruggehoofd op te ruimen.

XCEvenwel: niet alleen de Duitsers, ook de Geallieerden hadden moeilijkheden met hun aanvoer. Aan de Normandische stranden namen het overladen van voorraden in landingsschepen en het lossen van de heen en weer varende landingsschepen meer tijd dan berekend was. Het gevolg was dat de kustvaarders die voor het transport over het Kanaal moesten zorgen, aanzienlijk later dan voorzien in de Engelse havens terugkeerden. Daar arriveerden evenwel volgens plan dagelijks nieuwe voorraden en nieuwe troepen. De havens raakten overvol. Op 12 j uni was de verwarring er zo groot dat men de troepen die overgezet moesten worden, niet tijdig kon vinden. Op een gegeven moment werden, teneinde verdere opstoppingen te voorkomen, troepen ingescheept zelfs zonder dat men zich de tijd gegund had, te noteren welke eenheden dit betrof - daar vloeide weer tijdverlies aan de Normandische kant uit voort. Het lossen aan de Normandische stranden kon vlotter gaan toen op 16 juni Mulberry A en Mulberry B in gebruik genomen werden. Drie dagen later stak echter een storm op, heviger dan zich sinds veertig jaar in de zomer in het Kanaal had voorgedaan; toen hij op 22 j uni uitgewoed was, waren 800 landingsschepen her en der verspreid op de kust gedreven en was Mulberry A, de kunstmatige haven aan de sector van het Amerikaanse Eerste Leger, zodanig verwoest dat men de brokstukken maar goeddeels liet liggen Mulberry B, de kunstmatige haven aan de sector van het Britse Tweede Leger, kon worden hersteld. De landingen van troepen waren, van D-Day

I Het zijn militairen van deze geweest die, toen een bij hen populaire officier in het dorp Oradour-sur-Vayres, ca. 40 km ten westen van Limoges, door guerrillastrijders was gedood, bij wijze van represaille in het nabijgelegen dorp Oradour-sur-Glane (de hadden zich de tijd niet gegund, na te gaan in welk dorp zij precies moesten zijn) de gehele mannelijke bevolking op het dorpsplein doodschoten en de vrouwen en kinderen de dorpskerk binnendreven die vervolgens in brand gestoken werd - wie de kerk uirvluchtte, werd neergeschoten. Ca. zeshon derdvijftig Fransen verloren bij deze represaille het leven.

XCII. De situatie in Normandië op 17 juni 1944 te middernacht Aan de sector van het Amerikaanse Eerste Leger dat in opmars is in de richting van Cherbourg, zou Mulberry A door de grote storm die op 19 juni opstak, worden uitgeschakeld Mulberry B bleef gespaard. Het Britse Tweede Leger is er niet in geslaagd, Caen te veroveren

XCaf gerekend, opjuniop het schema achter, de landingen van voorraden zelfsGelukkig bleek het nadien mogelijk, in een sneller tempo dan men voor mogelijk had gehouden, troepen en voorraden rechtstreeks op de stranden aan land te zetten en ook overtrofde geplande capaciteit; een deel van de achterstand kon aldus worden ingelopen.

22 22% 42%.

XCDat laatste bleek hoogst wenselijk want de Duitsers oefenden in de eerste weken een sterke druk op het Geallieerde bruggehoofd uit. Hun tanks en vooral hun mortieren waren beter dan de Geallieerde - aan Geallieerde kant werd tijdens de gevechten in Normandië meer dan twee-derde van alle verliezen geleden door de Duitse mortiergranaten. Af en toe ontstonden kritieke situaties voor de Geallieerde troepen waarin dan vaak alleen het ingrijpen van het scheepsgeschut uitkomst bood. Het bruggehoofd bleef vooral op de Britse sector eng (zie kaart II, waarin het frontverloop opjuni wordt aangegeven) - er werden wel voortdurend nieuwe divisies ontscheept, ook die welke tot het Canadese Eerste en het Amerikaanse Derde Leger behoorden, maar de vorming van de hoofdkwartieren van die twee legers werd uitgesteld; er was eenvoudig geen ruimte om met vier legers te gaan opereren. Begin juli

I7

waren 32 divisies in het bruggehoofd samengepropt, de helft Amerikanen, de helft Britten en Canadezen. Britten en Canadezen hadden toen nog 6 divisies in Engeland gereedstaan, de Amerikanen 9 - bovendien bevonden zich in de Verenigde Staten 37 divisies die op transport naar Europa wachtten. Maar waar hen te ontschepen? Cherbourg werd op 26 juni door het Amerikaanse Eerste Leger bevrijd (men trof er o.m. honderdveertig Nederlanders aan die voor de Organisation Todt gewerkt hadden ') - de toegangen tot de havens waren er versperd door schepen welke door de Duitsers tot zinken waren gebracht en alle haveninstallaties waren vernield; alleen voor de pakhuizen hadden de Duitsers geen springstof gehad.

XCZowel in Engeland als in de Verenigde Staten werd de publieke opinie in de loop van juli merkbaar ongeduldig; het Rode Leger maakte in die tijd snelle vorderingen aan het Oostelijk front (daarover straks meer) waar bleven de duidelijke Geallieerde overwinningen? Montgomery trok zich van die ongeduldige reacties niets aan. Zijn Duitse tegenstander (Hitler, hoogst verbolgen dat de Wehrmacht er niet in slaagde het Geallieerde bruggehoofd op te ruimen, had begin juli von Rundstedt als Oberbefehlshaber West vervangen door Generalfeldmarschall von Kluge) deed precies wat hij had voorzien: de sterkste Duitse krachten werden aan de sector van het Britse Tweede Leger geconcentreerd. Enkele keren poogde Montgomery naar Caen door te breken maar die offensieve acties faalden; de terreinsgesteldheid (nogal steile heuvels, diepe dalen, talrijke riviertjes, veel bossen, bouwland met hoge heggen, smalle kronkelwegen) was in het voordeel van de verdediger. Wel hadden die offensieve

1 Groepen Nederlandse arbeiders die voor de Duitsers gewerkt hadden, werden ook elders in Frankrijk aangetroffen. De meesten hunner werden na enige tijd naar Engeland overgebracht waar zij in primitieve tentenkampen werden opgesloten, hoofdzakelijk in Schotland. Eind oktober bevonden zich daar ca. achthonderd geïn terneerden. Onder hen waren ook enkelen die uit SS-divisies gedeserteerd waren. Andere Nederlanders, ruim honderddertig. die men werkend voor de Duitsers had aangetroffen, werden door de Amerikanen als krijgsgevangenen naar de Verenigde Staten gevoerd en daar samen met een aantal ex-arbeiders van andere nationaliteit in een apart gedeelte van een kamp voor Duitse krijgsgevangenen in North Carolina opgesloten, zulks tot hun grote ergernis; in mei' 45 zaten zij er nog. Het was de taak geweest van het onder minister van den Tempel (Sociale Zaken) ressorterende Regeringscommissariaat voor de Repatriëring om deze Nederlanders, voorzover zij voor de Duitsers gewerkt hadden, onder zijn hoede te nemen, maar door de weerzin van van den Tempel tegen het Militair Gezag was het Regerings commissariaat niet ingevoegd in de Geallieerde militaire organisatie; het kon dus voor de betrokkenen niets bereiken.

acties van de Britten en de nog onstuimiger acties van de Amerikanen (de Amerikaanse verliezen waren ongeveer anderhalf maal zo groot als de Britse) het voordeel dat de Duitsers hun tanks in kleine groepen bij de verdediging moesten inschakelen zodat de op zichzelf geduchte kracht van de Paneerdit/isionen niet geconcentreerd kon worden ingezet.

XCHet leek alsof het front hopeloos vast zat. Montgomery wist beter. Ook Rommel, von Rundstedt en zijn opvolger von Kluge beseften dat de Geallieerden vroeg of laat de Duitse linies zouden doorbreken en dat dan een situatie zou ontstaan waarin een aanzienlijk deel van de Duitse troepen, gegeven de grote afstanden, hun geringere mobiliteit en vooral het ontbreken van steun door de Luftwaffe, niet zou kunnen ontsnappen; herhaaldelijk drongen zij er bij Hitler op aan, verlof te krijgen tot een georganiseerde terugtocht zodat het Zevende Leger en de geleidelijk arriverende divisies van het Vijftiende mèt de andere ingezette eenheden althans hun cohesie zouden kunnen bewaren, maar Hitler, verstard in zijn concepties, handhaafde zijn eis dat de Duitse troepen zich ter plaatse moesten verdedigen. Hij bleef hopen dat een Duitse tegenaanval in Normandië nog succes zou hebben en hij vreesde dat hij, als hij Normandië prijsgaf, spoedig ook het gebied tussen de Seine en de Belgische grens zou verliezen - gebied dat hem dubbel waardevol geworden was aangezien van daaruit eindelijk een van zijn wensen in vervulling was gegaan: van IS juni af werden honderden V-I'S gelanceerd in de richting van Londen.

XCIn de zomer van '43 had Hitler goedgekeurd dat de(de 'vliegende bom') en de(een lange-afstands-raket) in massaproductie genomen werden. In Noord-Frankrijk werd toen ook begonnen met de bouw van gigantische bouwwerken (de betonnen muren warenmeter dik) waarvan er vier voor de assemblage en het opslaan vanbestemd waren. De bedoeling was dat het offensief op Londen eind '43 metenzou worden ingezet (Hitler was er van overtuigd dat Londen binnen enkele weken één rokende puinhoop zou zijn en dat de Britse regering om vrede zou smeken) maar als gevolg van de Geallieerde bombardementen op Duitsland en doordat de prototypen voortdurend gewijzigd werden, trad vertraging op bij de productie van onderdelen

10 000 2000

van de nieuwe wapens.' De grote bouwwerken in Noord-Frankrijk werden in augustus '43 door Geallieerde luchtverkenners ontdekt - die verkenners maakten ook foto's van talloze simpeler bouwwerken, een soort 'ski-schansjes', die, zo nam men terecht aan, als lanceerbanen gebruikt zouden worden; de meeste van die 'ski-schansjes' waren op Londen gericht, de overige (op het schiereiland Cotentin) op de havenstad Bristol. Al die doelen werden onophoudelijk aangevallen; daartoe werden van begin december '43 tot midden juni '44 niet minder dan 25 000 vluchten ondernomen.

XCDie vluchten hadden, zo schreven wij al in deel 7, in zoverre effect dat General der Artillerie Erich Heinemann, aan wie de operationele inzet van de V-wapens was toevertrouwd, eind december '43 tot de conclusie kwam dat men de grote bouwwerken en de 'ski-schansjes' niet zou kunnen gebruiken. Hij liet ze wel telkens herstellen, maar dat was misleiding. De assemblage van de V-I'S verplaatste hij naar Duitsland en hij liet bij de Franse kust veel simpeler lanceerbanen aanleggen (ruim 40 bij het Nauw van Calais, ruim 20 op het schiereiland Cotentin) die zo goed gecamoufleerd waren dat ze vóór D-Day niet één keer werden gebombardeerd.

XCNa D-Day konden de lanceerbanen op het schiereiland Cotentin niet in gebruik worden genomen, maar die bij het Nauw van Calais wèl. In de vroege ochtend van 13 juni, precies een week na D-Day, kwamen de eerste vier V-I'S in Engeland neer, op de avond van de r yde werd de massale aanval ingezet: binnen achttien uur werden niet minder dan 244 V-I'S gelanceerd. De Duitse propaganda buitte de inzet van het nieuwe wapen terdege uit, daarbij de suggestie wekkend dat het een beslissende keer in de oorlog teweeg zou brengen (dat werd in Nederland door alle 'foute' elementen maar al te graag geloofd) - in werkelijkheid bleef de uitwerking van de V-I'S beperkt. Zeker, Bomber Commandwerd gedwongen een niet onaanzienlijk deel van zijn krachtsinspanning op de nieuwe lanceerbanen en de depots van de V-I'S te richten (30% in de periode van D-Day tot eind augustus"), en ook werd in Londen schade aangericht en vielen er slachtoffers maar de keer in de oorlog bleef uit. Ca. de helft van

, De werden, gelijk in deel 8 verhaald, door concentratiekamp-gevangenen geassembleerd in grote onderaardse werkplaatsen in de Harz (concentratiekamp Per I mei '44 waren 300 gereed maar toen ontdekte men dat de explosieve lading (ca. I ton) de neiging had, in de stratosfeer te ontploffen; het ontwerp moest opnieuw gewijzigd worden. 2 In die periode werd 50% van de vluchten van ondernomen ter algemene steun aan Montgomery's troepen, 20% als

de 9000 V-I'S die Heinemann tot 5 september '44 op Londen liet lanceren 1, werden uitgeschakeld (door jagers, door luchtafweergeschut of door de kabels van luchtballons) - de andere helft kwam ergens in de metropool terecht. Daar paste zich het grootste deel van de bevolking snel aan het nieuwe gevaar aan.

XCHetzelfde deden de in Londen wonende en werkende Nederlanders, onder hen de ministers. Van Angeren, toen nog minister van justitie, was de enige die niet tegen de nieuwe spanningen bestand was." 'Ministerraad, gedurende welke', noteerde de minister van buitenlandse zaken, van Kleffens, eind juni in zijn dagboek,

XC'driemaalluchtalarm. Van Angeren stelde voor, en bloc te verhuizen naar het kamp in Wolverhampton, een voorstel dat niemands instemming verwierf.' Deze man is zo vreesachtig dat hij nu maar het hele departement van Justitie gaat overbrengen naar een kelder in het C & A-gebouw, twee verdiepingen onder de grond."

XCNatuurlijk deden de V-I'S velen wel met extra verlangen uitzien naar de dag waarop Montgomery's troepen eindelijk snelle vorderingen zouden maken zodat de Duitse lanceerbanen uitgeschakeld zouden worden. Ook in de eerste drie weken van juli zat er evenwel in Normandië nauwelijks beweging in het front. De vergelijking met hetgeen de Russen presteerden, leek in het nadeel van de Geallieerden uit te vallen.

onderdeel van het luchtoffensief op de Duitse steden. Die cijfers waren voor de Amerikaanse 4% tegen de 56% steun aan Eisenhowers troepen, 40% tegen de Duitse industrie. 1 juli kwamen er zeven die uit de koers geraakt waren, boven Zeeland terecht, één stortte op Noord-Beveland neer waar in Kortgene vijf personen gedood en twaalf huizen verwoest werden. 2 Toen Gerbrandy in die tijd eens onderweg was naar Maidenhead voor een bespreking met de koningin, ontplofte een niet ver van zijn auto die door de luchtdruk opzij werd gezet; zijn chauffeur zei laconiek: 'Excel lentie, daar waren we bijna voltooid verleden tijd.' (van Heuven Goedhart, 2 dec. 1955, Gerbrandy 9 dec. 1955) 3 Begin augustus werden Michiels, minister zonder porte feuille en ambassadeur, en van Lidth, minister van oorlog, door de Engelsen gewaar schuwd dat de Duitsers nog een tweede V-wapen in petto hadden. De twee genoemde ministers en Gerbrandyen van Kleffens spraken toen af dat van Lidth zou nagaan of eventueel de ambtenaren met hun gezinnen in het kamp te Wolverhampton konden worden ondergebracht dat inmiddels door de Irene-brigade was ontruimd. Die evacuatie is niet doorgegaan. 4 Van Kleffens: 'Dagboek', 27 juni 1944.

Oostelijk front

XCBegin '43 had het Duitse Zesde Leger bij Stalingrad moeten capituleren. De Duitsers hadden zich toen (zie kaart III op pag. 23) ver westwaarts moeten terugtrekken. In juli '43 was aan de centrale sector van het langgerekte front een groot Duits offensief mislukt dat de bedoeling had alsnog Moskou te veroveren - de Russen, hunnerzijds aanvallend, hadden een groot deel van Wit-Rusland bevrijd en vooral aan de zuidelijke sector grote successen behaald; ze waren er de Dnjepr overgetrokken en hadden Kiew bevrijd. In de winter van '43 hadden zij vervolgens de Heeresgruppe Nord tot de grenzen van Estland en Letland en de Heeres gruppe Süd tot in Roemenië teruggedrongen. Hoofddoel van de Russische operaties in de zomer van '44' was het uitschakelen van de sterke Heeresgruppe Mitte die de Russen de weg naar Warschau en Oost-Pruisen versperde.

XCWij schreven reeds dat ca. drie-vijfde van alle Duitse divisies aan het Oostelijk front was geconcentreerd. De Duitsers werden er geholpen door Finse, Hongaarse en Roemeense strijdkrachten van welke evenwel alleen de Finse nog een goed moreel hadden (Hongarije werd zo weinig door Hitler vertrouwd dat hij er in maart '44 een sterk Duits garnizoen had gelegerd). Volgens Russische schatting bevonden zich begin juni '44 aan het Oostelijk front ca. vier miljoen vijandelijke militairen, onder wie drie miljoen tweehonderdduizend Duitsers. De Russen waren veel talrijker. Aan manschappen beschikten zij over een superioriteit van 70%, aan tanks van 60%, aan vliegtuigen (de Duitsers konden het veruit grootste deel van de Luftwaffe niet uit Centraal- en West-Europa verplaatsen) zelfs van 400%. Even belangrijk was dat de Russen het strategisch initiatief in handen hadden. Hitler en zijn generaals moesten zich voortdurend afvragen waar de volgende slagen zouden vallen (zij werden menigmaal het slachtoffer van geslaagde Russische misleiding) en voor het toebrengen van die slagen kon het opperbevel van het Rode Leger een overwicht aan krachten concentreren dat nog groter was dan men uit de weergegeven algemene cijfers zou afleiden. Voor het offensief tegen de Heeresgruppe Mitte zouden de Russen twee-vijfde van al hun krachten inzetten, zulks in een periode waarin het Oberkommando der Wehrmacht

1 Wij zullen die operaties hoofdzakelijk beschrijven aan de hand van de dl. IV (1965) - een in Oost-Duitsland heruitgegeven Russische officiële publikatie.

:.q •••••••••• \.\.\ : Wilna ) '--.) ) r Berlijn -, ......~ --- " i • I _. i \ .. Warschau .!j>rapa IJ)..... _"_"»>: ~ ~ ", POL.t-< C Praag'\ ( \ ./',.J "TSJ. Dl/kl" • Lembe;g "SLOWAKIJE ·'''l._.!.':!.lt. e .)-_./'_'''. Banska Bystrica ', •• ! ' .•• -r-, \.,.._-.... ../ '-."" \ ! •\.,.._-.... ../ '-."" \ ! •../ '-."" \ ! •'-."" \ ! •\ ! •! • -c. '. i·" • \., Boedapest i • - ..,._._._'1 \. ·\.HONGARIjE J..I_. • \ .. .... /'-'\~. ROEMENIË ..Î~ Ploësti g JOEGOSLAVIË ·,e. '-I. Boekarest rt·_·-.-·/·_·_· '\.. BULGARIJE ,-.,. i-<J'P".>«, _._. ,. Moskou Kiew III. Het Oostelijk front, zomer-herfst 1944 De frontlijn bij het begin van de zomer van 1944 is met een rode lijn aangegeven. Rose: veroverd door het Rode Leger in de offensieven tegen Finland, tegen de Heeresgruppe Mitte en in de richting van de Balkan. De rode stippellijn geeft de positie van het Rode Leger aan per eind september 1944 2

in de waan was gebracht dat het Russische zomeroffensief verder zuidwaarts zou worden ontketend.

XCAan dat offensief ging een krachtige aanval op de Finse stellingen vooraf. Die werd op 10 juni, vier dagen na D-Day dus, ingezet en eind juli hadden de Russen de Fins-Russische grens weer bereikt zoals deze in maart' 40, na de Russische winteroorlog tegen Finland, was vastgesteld. De Finnen beseften dat hun positie hopeloos was; hun restte niets anders dan een nieuwaccoord met de Sowjet-Unie na te streven.' Na de rode juni hadden zij Hitler gesmeekt, hun met zes Duitse divisies te hulp te komen - hij had er maar één kunnen missen. Op 22 j uni, op de dag af drie jaar nadat Duitsland de Sowj et- Unie had overvallen, werden Hitler en zijn generaals verrast door een ongekend krachtig offensief tegen de Heeresgruppe Mitte. In eerste instantie togen meer dan één miljoen tweehonderdduizend Russische militairen ten aanval, zulks met de steun van meer dan 3°000 stukken zwaar geschut en meer dan 5000 tanks (de Heeresgruppe Mitte bezat er slechts 15°°). Enorme eoncentraties Russische artillerie (plaatselijk stonden per kilometer frontgedeelte IS0 tot 200 stukken veldgeschut en zware mortieren opgesteld) beukten gaten in het Duitse front - door die gaten werkten de Russische infanteristen zich voorwaarts en waren de bressen breed genoeg geworden, dan werd de ene tankdivisie na de andere in de strijd geworpen. De Duitsers, versterkt door zes haastig uit de Oekraïne aangetrokken divisies, verdedigden zich taai maar konden tegen de overmacht niet op. Bij Witebsk, bij Bobruïsk en bij Minsk werden grote aantallen van hun troepen afgesneden, omsingeld en tot overgave gedwongen, bij Minsk zelfs de resten van een geheel leger. Op 3 juli bereikte het Rode Leger Minsk, op 13 juli Wilna. Een korte pauze volgde (de Russische bevoorradingscolonnes hadden het tempo van de troepen niet kunnen bijhouden) - op 18 juli werd het offensief hervat. Een week later stonden de Russen bezuiden Warschau aan de Weichsel, nogmaals een week later, 3 I juli, bereikten zij de Golf van Riga, hetgeen betekende dat alle landverbindingen van de Heeresgruppe Nord (die na de rode juli, toen het Rode Leger aan die sector van het front de aanval had ingezet,

I Om de druk op Finland te versterken, verbraken de Amerikanen eind juni de diplomatieke betrekkingen met Finland. Op 25 augustus verklaarde de Finse regering zich bereid tot onderhandelingen met Moskou. Tien dagen later (4 september) zegden de Finnen hun bondgenootschap met Duitsland op en op 19 september werd een Russisch-Finse wapenstilstandsovereenkomst ondertekend waarbij de Russen slechts betrekkelijk gematigde eisen hadden gesteld.

200 km terrein had moeten prijsgeven) afgesneden waren.' Diezelfde dag drongen de eerste Russische tanks tot dicht bij Praga door, de op de oostelijke Weichseloever gelegen voorstad van de Poolse hoofdstad Warschau - voor de opperbevelhebber van het Poolse Ondergrondse Leger, generaal Bor-Komorowski, voldoende reden om, teneinde te voorkomen dat de Russen zouden zeggen: 'Wij hebben Warschau bevrijd', het sein te geven tot een algemene opstand; deze moest de volgende middag, I augustus, worden ingezet.

XCHet is noodzakelijk, de achtergrond van Bors besluit kort te belichten.

XCHet belangrijkste dunkt ons dat de meeste Polen, wier voorvaderen vooral in de negentiende eeuw door de Russen waren onderdrukt (er was van 1795 tot 1918 geen Poolse staat geweest), van een Russische overheersing niets wilden weten. Intussen hadden zij van het moment af dat het getij aan het Oostelijk front was gekeerd, reden die overheersing te duchten. De Poolse regering in Londen klampte zich aan Engeland en de Verenigde Staten vast, maar hoe konden die twee democratieën voorkomen dat het Rode Leger heel Polen zou bezetten, en zou daaruit niet voortvloeien dat de feitelijke macht ter plaatse bij Stalin zou komen te berusten? De Russische dictator wist precies wat hij wilde bereiken: de oostelijke helft van Polen (daar lagen o.m. Lemberg en Wilna welke door de Polen als 'historische' Poolse steden werden beschouwd) die in '20 na een Pools-Russische oorlog aan Polen was toegevallen, zou weer Russisch worden (een deel van de bevolking bestond er uit Oekraïners) en Polen zou westwaarts opgeschoven worden tot aan de Oder. Dat nieuwe Polen diende een de Sowjet-Unie welgezinde, dus communistische, althans in hoofdzaak communistische regering te krijgen.

XCZoals wij in deel 7 beschreven, drong de Poolse regering in Londen er in de lente van '43 op aan dat het Internationale Rode Kruis zou gaan onderzoeken hoe enkele duizenden Poolse officieren om het leven waren gekomen wier lijken door de Duitsers in massagraven bij het Russische Katyn ontdekt waren en die volgens de Duitsers in de zomer van '40 in hun krijgsgevangenenkampen door de Russen waren geliquideerd (dat was inderdaad geschied). Stalin had na die stap de diplomatieke betrek

XCt In augustus wisten de Duitsers langs de Golf van Riga weer een 30 km brede corridor te openen.

kingen met de Poolse regering verbroken. Op I januari '44 liet hij vervolgens van een in Moskou gevormde, hoofdzakelijk uit Poolse communisten bestaande Poolse Nationale Raad een bekendmaking uitgaan, inhoudend dat in Polen een z.g. Volksleger zou worden gevormd dat door de Russen zou worden bewapend. Het Poolse Ondergrondse Leger, uitdrukking gevend aan de opvatting van alle clandestiene Poolse politieke partijen (behalve de communistische), beschouwde dat Volksleger als een instrument tot vestiging van een communistische dictatuur. Al vóór de inzet van het Russische offensief tegen de Heeresgruppe Mitte raakten in Polen plaatselijke afdelingen van het Ondergrondse en van het Volksleger met elkaar slaags. Het Ondergrondse Leger trachtte Wilna te bezetten voordat het Rode Leger ter plaatse was; dat mislukte. In Lemberg lukte het wèl - met als enig gevolg dat de gehele staf van de plaatselijke afdeling van het Ondergrondse Leger door de Russische geheime politie, de NKVD, werd gearresteerd en spoorloos verdween. Meer nog. Toen het Rode Leger op 22 juli in Cholm was aangekomen, bleek daar opeens een 'Pools Comité voor de Nationale Bevrijding' te bestaan dat pretendeerde, de regering van Polen te zijn - pretenties die prompt door Stalin gehonoreerd werden: op 26 juli gaf hij in Moskou een verklaring uit, waarin gezegd werd dat aan het (door communisten gedomineerde) Comité de uitvoerende macht in Polen zou worden overgedragen.

XCTegen die achtergrond is het begrijpelijk dat bij generaal Bor en de zijnen de sterke behoefte leefde, de Russen voor voldongen feiten te plaatsen. Bor wist dat de Poolse premier, Mikolajczyk, op I augustus in Moskou zou aankomen om daar (vooral de Engelse regering had sterke druk op hem uitgeoefend) besprekingen te voeren met Stalin en het in Cholm bekendgemaakte Comité. Bor wenste Mikolajczyk de ruggesteun te geven van een door het Ondergrondse Leger bevrijde hoofdstad; hij rekende op Russische steun (in elke Russische radio-uitzending werd tot verzet tegen de Duitsers opgeroepen, maar die oproepen droegen een clichématig karakter) doch verzekerde zich daar niet van. Hij hoopte dat het Rode Leger dat al bij Praga stond, spoedig de Weichsel zou oversteken. Niets daarvan. Hadden de Russen er, zoals zij zelf toen en later beweerd hebben, op dat moment de kracht niet voor? Dat is mogelijk. In elk geval wekte Stalins beleid de indruk dat hij met genoegen zag dat zijn potentiële tegenstander, het Ondergrondse Leger, in Warschau zware verliezen leed. Amerikaanse bommenwerpers die van beginjuli afvan vliegvelden in de Oekraïne uit Duitse doelen in Centraal-Europa mochten aanvallen, kregen geen verlof, de opstandelingen in Warschau te bevoorraden. Van Zuid-Italië uit vlogen toen van 8 augustus af Amerikaanse Liberators, die

meestal louter met Polen bemand waren, ruim twintig maal naar Warschau - een groot deel van de containers die zij dropten, viel de Duitsers in handen. Pas op 14 september begonnen Russische vliegtuigen op bescheiden schaal wapens af te werpen boven het gebied waar zich het Ondergrondse Leger had kunnen handhaven (volgens generaal Bar werden die wapens onverpakt uitgeworpen zodat zij, op de grond neersmakkend, onbruikbaar waren) - diezelfde rade september was Praga in Russische handen en in de nacht van de r yde op de rode staken zes batalj ons van het Poolse Volksleger de Weichsel over. Zij moesten zich na een week onder Duitse druk terugtrekken. Daarmee was de positie van de opstandelingen hopeloos geworden. Generaal Bor capituleerde op 2 oktober.

XCDe strijd in Warschau had twee maanden geduurd. Geschat wordt dat de Duitsers er zeventienduizend man bij verloren en het Poolse Ondergrondse Leger ca. vijftienduizend; de verliezen van de burgerbevolking worden op tweehonderdduizend geraamd en de stad Warschau werd vrijwel volledig verwoest.

XCHet politiek effect van dit gebeuren zullen wij in deel 10 b behandelen - wij keren nu terug naar de Duitse nederlagen aan het Oostelijk front.

XCOpjuli, kort voor de hervatting van het Russisch offensief tegen de Heeresgruppe Mitte, werd de Heeresgruppe Süd aangevallen in het noordelijk gedeelte van de Oekraïne. Ook hier werden Duitse eenheden ingesloten en tot overgave gedwongen, maar de grote doorbraak lukte minder snel dan tegen de Heeresgruppe Mitte het geval was geweest. Niet dat de Duitsers zich konden handhaven! Eind juli waren de Russen in Lemberg en begonnen zij ver bezuiden Warschau aan de vorming van een groot bruggehoofd over de Weichsel dat (zulks was duidelijk) in een later stadium basis zou worden voor weer een nieuw Russisch offensief (dat zou overigens nog maanden op zich laten wachten). Keer op keer werd door de Duitsers getracht, dat bruggehoofd op te ruimen, maar zij hadden er de kracht niet voor; het bleef ca.km breed en ca.km diep.

13 75 50

XCVerder zuidwaarts was het Rode Leger in die tijd voornemens, over de Karpathenpassen naar Hongarije op te rukken, maar dat plan werd eind augustus opgegeven toen bleek dat in Roemenië zo snelle vorderingen

werden gemaakt dat het beter leek, uit het zuiden in plaats van uit het oosten de Hongaarse laagvlakte binnen te dringen.

XCInderdaad, toen het Rode Leger op 20 augustus met 90 divisies de in Roemenië staande Roemeense en Duitse divisies begon aan te vallen (Hitler had voordien uit Roemenië een aantal divisies naar andere sectoren van het Oostelijk front moeten overbrengen), bleek spoedig dat er geen houden meer aan was. De Roemeense troepen gaven de strijd op of liepen zelfs naar de Russen over. Het grootste deel van de Duitse troepen werd omsingeld, het heropgerichte Duitse Zesde Leger werd voor de tweede maal vernietigd. Op 23 augustus kwam de met Duitsland verbonden regering-Antonescoe ten val, zeven dagen later hadden de Russen de voor Duitsland belangrijke aardolievelden van Ploësti in handen, weer een dag later, 3 I augustus, trokken zij de Roemeense hoofdstad Boekarest binnen. Al die overwinningen hadden belangrijke gevolgen: op 26 augustus zegde Bulgarije het Duitse bondgenootschap op, op 28 augustus werd in Hongarije een nieuwe regering gevormd die er kennelijk ook al naar zou streven zich van de Duitsers los te maken, en op 29 augustus brak in Slowakije een opstand uit; die opstand (welke in tegenstelling tot die in Warschau van meet af aan steun uit de Sowjet-Unie ontving) hadden de Duitsers pas na twee maanden bedwongen waardoor achter het Oostelijk front althans dàt gevaar werd bezworen.' Overigens was de gehele periode van 22 juni (inzet van het offensief tegen de Heeresgruppe Mitte) tot I september voor de Wehrmacht aan hef

XCI Toen de Duitsers in maart '39 Bohemen en Moravië bezetten en als Protektorat aan Duitsland toevoegden, maakte Slowakije zich van Tsjechoslowakije los en plaatste het zich onder Duitse bescherming. Het kreeg een clericaal-fascistische regering die met één divisie aan de Duitse veldtocht in Rusland deelnam. In de herfst van '43 liep een groot deel van die divisie naar de Russen over. Naarmate de kansen voor Duitsland keerden, werd de stemming in Slowakije meer anti-Duits. In het verzet waren de Slowaakse communisten het actiefst en in de tweede helft van '43 slaagden twee uit de Sowjet-Unie geparachuteerde Slowaakse communisten er in, een elandestien anti-Duits eenheidsfront te vormen. Eind '43 vormden de verzetsgroepen een Slowaakse Nationale Raad. Die Raad ging samenwerken met officieren van het sinds '39 opgebouwde Slowaakse leger die meenden dat de Slowaken tegen hun regime en tegen de Duitsers in opstand moesten komen zodra de Russen de Dukla-pas in de Karpathen bereikt hadden welke toegang geeft tot het oosten van Slowakije (zie kaart III op pag. 23). Van de lente van '44 af waren in Slowakije evenwelook partisanengroepen actief en eind juli arriveerde er een eerste partisanengroep die uit de SowjetUnie afkomstig was; meer van die groepen volgden, tezamen een paar honderd man tellend.

XCToen de Russen eind augustus de Dukla-pas naderden, maakten de oppositionele

Oostelijk front katastrofaal verlopen; in die ruim twee maanden had zij aan gesneuvelden, zwaargewonden en vermisten (goeddeels krijgsgevangenen) bijna een miljoen man verloren - haast een derde van alle krachten die er vóór de zomeroffensieven van het Rode Leger opgesteld waren. Steeds duidelijker manifesteerden zich de immense nadelen van de Zweifrontenkrieg welke Hitler in '41 met zijn overmoedige aanval op de Sowjet-Unie had ontketend. Maar hij dacht er niet aan de strijd op te geven. Integendeel: het feit dat hij het er op 20 juli bij een op hem in zijn hoofdkwartier in Oost-Pruisen uitgevoerde aanslag levend van had afgebracht, zag hij (en zagen zijn volgelingen mèt hem) als teken dat wat hij 'de Voorzienigheid' placht te noemen, hem niet in de steek zou laten.

XCvormde evenwel niet het verwachte Russische offensief over de Karpathen maar de komst van Duitse bezettingstroepen op 29 augustus nadat daags tevoren in het centrum des lands de ruim twintig Duitse officieren van de Duitse militaire missie in Roemenië die naar Duitsland onderweg waren, waren doodgeschoten op last van een Russische partisanenleider. In dat bergachtige centrale deel van Slowakij e was de opstand goed voorbereid en waren ook wapenvoorraden gevormd, maar buiten dat deel, o.m. in de hoofdstad Bratislawa, lieten de eenheden van het Slowaakse leger zich ontwapenen door de Duitsers. De opstandelingen kregen binnen enkele dagen ca. de helft van het land (Slowakije is iets groter dan Nederland) in handen. Banská Bystrica werd hun hoofdstad.

XCDe Duitsers zetten de opstandelingen van meet af aan onder sterke militaire druk. Hoewel dezen het gezag van president Benesj en zijn regering erkenden (begin oktober ging een via Moskou uit Engeland gearriveerde Tsjechische generaal als hun opperbevelhebber fungeren), kregen zij maar weinig steun uit het Westen. Benesj stond namelijk op het standpunt dat de Sowjet-Unie voor die steun diende te zorgen. Inderdaad, de Russen zonden naar het opstandige gebied ca. 45 ton aan voorraden, brachten er ruim 20 jagers naar toe alsmede een deel van de in de Sowjet-Unie gevormde Tsjechoslowaakse parachutistenbrigade (ruim tweeduizend militairen) en poogden in afwijking van hun algemene strategie door de Dukla-pas heen te breken. Zij leden daarbij zware verliezen maar kwamen niet door het Duitse afweerfront heen. Daarmee was het lot van de opstand bezegeld. Met steun van een aantal zware tanks dreven enkele Duitse divisies en Kampfgruppen de ruim veertigduizend opstandige Slowaakse militairen eoncentrisch terug. Banská Bystrica viel eind oktober. Nadien trokken ruim zevenduizend militairen met enkele duizenden partisanen de Hoge Tatra in van waaruit zij evenwel slechts weinig operaties konden ondernemen. De meeste opstandelingen (ruim vierduizend waren gesneuveld) werden in krijgsgevangenschap afgevoerd. De 'SD' ging nadien tot scherpe represailles over (in het bevrijde gebied waren tegen talrijke Volksduitsers wreedheden bedreven), maar bij de militaire strijd hadden, aldus Wolfgang Venohr in zijn in '69 verschenen studie Aufstand fur die Tschechoslowakei. Der slowakische Freiheitskampf von 1944 (onze bron voor deze voetnoot), zowel de opstandelingen als de troepen van Wehrmacht en Waffen-SS zich aan de regels van het oorlogsrecht gehouden.

Aanslag op Hitler 1

XCIn september '38 en in de herfst van '39 was door hoge Duitse militairen die Hitler als een gevaarlijke avonturier waren gaan beschouwen, al overwogen, de Führer en zijn Nazipartij door middel van een staatsgreep uit te schakelen, en diegenen die plannen in die richting hadden gekoesterd, gingen ze opnieuw uitwerken toen eind '41 bleek dat de stormloop op de Sowjet-Unie was mislukt en dat Duitsland er in het westen de Verenigde Staten als tegenstander bij had gekregen. Een groot deel van die op een staatsgreep toewerkende Duitse oppositie droeg een conservatief karakter. Zij wees een onvoorwaardelijke overgave af (dat was het oorlogsdoel dat Churchill en Roosevelt eind januari '43 na de conferentie te Casablanca bekendmaakten), zij wenste de eenheid van Gross-Deutsch /and (Duitsland plus Oostenrijk) te handhaven en verscheidene leden van de oppositie vertrouwden bovendien dat het mogelijk zou zijn, delen van Polen alsmede het Sudetengebied (deel van Tsjechoslowakije) in handen te houden. Dat alles werd als basis gezien voor een program om met de westelijke democratieën te onderhandelen - tegen de SowjetUnie zou voorshands de strijd worden voortgezet. Beseft werd evenwel dat men dat 'nieuwe Duitsland' (men zag het als een democratische staat die evenwel aanvankelijk nogal autoritair bestuurd zou worden) pas van de grond zou krijgen als de magie van Hitler, de nog door miljoenen Duitsers aanbeden Führer, gebroken was; hij moest dus uitgeschakeld worden.

XCIn juli '42 werd, zoals wij reeds in deel 7 verhaalden (hoofdstuk 9, paragraaf 'Val van het Naziregime?'), door de samenzweerders afgesproken dat Generaloberst Ludwig Beck, die in augustus '38 door Hitler als chef-staf van het Oberkommando dey Wehrmacht was ontslagen, na een omwenteling staatshoofd zou worden; Beck en generaal Friedrich 01bricht, chef van het Allgemeine Heeresamt waaronder het reserveleger ressorteerde (dat Ersatzheer moest bij een staatsgreep formaties als de NSDAP en de SS uitschakelen), gingen er accoord mee dat getracht zou worden, Hitler van het leven te beroven. In februari '43 mislukte een eerste poging daartoe, in maart mislukten een tweede en een derde. Van die pogingen drong niets tot de Gestapo door - wè! rees in de tweede3

1 Wij ontlenen onze algemene gegevens in hoofdzaak aan de meest uitgebreide studie terzake, nl. aan Peter Hoffmann:

helft van '43 allerlei andersgeaarde verdenking tegen een aantal personen die, zonder dat de Gestapo dat wist, bij de samenzwering waren betrokken. Enkelen van diegenen die in het komplot waren, sondeerden trouwens in augustus' 43 voorzichtig bij Himmler of deze bereid was medewerking te verlenen bij het afzetten van Hitler; Himmler nam geen duidelijk standpunt in.

XCOmstreeks diezelfde tijd kwam definitief vast te staan dat voor de staatsgreep gebruik zou worden gemaakt van het Ersatzheer. Een van generaal Olbrichts officiële taken was, geheime plannen uit te werken om de Ersatz und Ausbildungseinheiten van de Wehrmacht (eenheden dus die uit gemobiliseerden bestonden die hun eerste oefening ontvingen) onmiddellijk in te zetten bij onlusten die, zo werd gemeend, ontketend konden worden door buitenlandse arbeiders, Geallieerde geheime agenten of Geallieerde parachutisten. De inzet werd met het codewoord 'Walküre' aangeduid. Die geheime plannen nu werden door Olbricht en de chef van zijn staf, Oberst Claus Schenk Graf von Stauffenberg, niet ter beteugeling van onlusten verder ontwikkeld maar voor het uitvoeren van een staatsgreep. Kwam het bericht dat Hitler dood was, dan zou de bevelhebber van het Ersatzheer, Generaloberst Friedrich Fromm, de uitzonderingstoestand afkondigen, alle hoge partij- en SS-functionarissen zouden gearresteerd worden, een andere afgezette Duitse bevelhebber, GeneralfeldmarschallErwin von WitzIeben (hij had in september '38, toen hij commandant was van de Wehrkreis Berlijn, gereedgestaan om met een stoottroep de Reichskanzlei te bezetten), zou Oberbefehlshaber worden en een nieuw regime zou uitdrukking geven aan de bereidheid om vrede te sluiten met de westelijke mogendheden; het minister-presidentschap in dat regime werd door de meesten toegedacht aan de conservatief dr. Carl Goerdeler die in '37 ontslag had genomen als Oberbürgermeister van Leipzig; in diens regering zouden vertegenwoordigers van tal van vroegere partijen, ook socialisten, zitting nemen.

XCMen ziet: het Ersatzheer moest in Duitsland de feitelijke staatsgreep uitvoeren. Regionaal ressorteerde het onder de commandanten van de 2I Wehrkreise waarin Duitsland was verdeeld. Voorzover die commandanten onmiddellijk zouden moeten ingrijpen (conform de voor' Walküre' uitgewerkte bevelen), werden telexberichten opgesteld die, als eenmaal de aanslag op Hitler was gelukt, onmiddellijk in gecodeerde vorm door het Allgemeine Heeresamt rondgeseind zouden worden; de samenzwering had binnen de bureaus van de meeste commandanten dier Wehrkreise belangrijke vertakkingen.

XCHoe Hitler uit te schakelen? Het beste middel daartoe leek het gebruik 3

van een zware explosieve lading. Toen nu eind '43 verwacht werd dat de aanslag met zulk een lading spoedig zou worden uitgevoerd, kwam, zoals wij in deel 7 beschreven, een lid van de samenzwering, Oberst Wilhelm Staehle (hij zou, als de staatsgreep lukte, hoogste Duitse autoriteit in bezet Nederland worden), in Coevorden in contact met twee prominente Nederlandse illegale werkers: van Heuven Goedhart, in die tijd de belangrijkste figuur in de redactie van Het Parool, en mr. J. Cramer, hoofd van de verspreidersorganisatie van Vrij Nederland. Staehle's mededelingen werden via de Zwitserse Weg aan de regering te Londen doorgegeven, maar na overleg met de Britse regering deed Gerbrandy aan van Heuven Goedhart en de zijnen weten dat de Nederlandse regering niet wenste dat met Duitse opposanten besprekingen werden gevoerd; Gerbrandy was allerminst overtuigd van de realiteit van de gerapporteerde samenzwering en hetzelfde gold voor Churchill en de Britse minister van buitenlandse zaken, Eden.

XCIn de lente van' 44 werd het plan voor de staatsgreep verder uitgewerkt, waarbij von Stauffenberg een steeds actievere rol ging spelen. Hij en de zijnen beseften dat de aanslag hoogstwaarschijnlijk in Hitlers hoofdkwartier moest worden uitgevoerd; dan zou het van vitaal belang zijn, de verbindingen van dat hoofdkwartier te verbreken. Plannen daartoe werden opgesteld door de General der Nachrichtentruppen Erich Fellgiebel, een overtuigd tegenstander van het regime, die Chef des Heeres-Nachrichten wesens was. Begin juli '44 (het was toen duidelijk dat de Geallieerden in Normandië een stevig bruggehoofd in handen hadden en dat de Heeres gruppe Mille aan het Oostelijk front een katastrofale nederlaag had geleden) werden de teksten van al gereedliggende oproepen aan de bevolking in hun uiteindelijke vorm klaargemaakt en werd een lijst opgesteld van officieren die in de Wehrkreiskommandos als verbindingspersonen van het nieuwe regime zouden fungeren. Veel contact werd onderhouden met stafofficieren van de Oberbefehlshaber West en vooralook met die van de Militärbefehlshaber in Prankreich, generaal von Stülpnagel; deze was in de herfst van '39 in de samenzwering tegen Hitler betrokken geweest. Ook met Rommel werden besprekingen gevoerd; hij vond wel dat Hitler gearresteerd maar niet dat hij om het leven gebracht moest worden; dat laatste was ook de opinie van Goerdeler. Voorts werd met Oostenrijkse tegenstanders van het Naziregime aanraking verkregen - de meesten hunner wensten het herstel van Oostenrijks onafhankelijkheid waar, gelijk gezegd, een groot deel van de Duitse samenzweerders niet voor voelde.

XC

nieuwe regime opgesteld; het werd een mengsel van conservatieve en vooruitstrevende denkbeelden, die laatste afkomstig van socialisten en van de z.g. Kreisauer Kreis, een op 'vernieuwing' aandringende clandestiene groep die zich gevormd had om Helmuth Graf von Moltke. Ook werd gepoogd, de politieke basis van de conspiratie te verbreden. Eind juni voerden twee socialisten, onder wie Julius Leber (hij zou in het nieuwe regime minister van binnenlandse zaken worden), een eerste voorzichtige bespreking met een uit drie personen bestaande delegatie uit het bestuur van de illegale Kommunistische Partei Deutschlands. Een van de drie KPD'ers was een 'SD'-agent. De twee andere KPD'ers en de twee socialisten werden begin juli gearresteerd. In de kring der samenzweerders bracht het bericht van die arrestatie heel wat deining teweeg; extra spoed leek nu geboden.

XCHet had enige tijd geduurd voordat von Stauffenberg tot het vaste besluit was gekomen dat hij de aanslag op Hitler zou plegen. Hij was eerder in de oorlog ernstig gewond; hij miste een oog, de rechterhand en twee vingers van de linker. Wat hij ten behoeve van de eigenlijke aanslag aan handelingen zou moeten verrichten, leek evenwel uitvoerbaar: in een aktentas zou hij, eventueel geholpen door zijn adjudant, Oberleutnant Werner von Haeften, twee ladingen doen van elk een kilo springstof, vervolgens zou hij, onmiddellijk voor hij bij Hitler werd ontboden, met een speciaal voor hem geconstrueerd tangetje een op tien minuten afgestelde 'tijdlont' in werking stellen, de aktentas zou hij in de ruimte waar de bespreking met Hitler plaatsvond, zo dicht mogelijk bij deze plaatsen en tenslotte zou hij zich onder een voorwendsel verwijderen om onverwijld naar Berlijn terug te keren; had zich de explosie voorgedaan, dan zou Fellgiebel er zorg voor dragen dat van het Führer hauptquartier uit onmiddellijk bericht zou gaan naar het Allgemeine Hee resamt in de Bendierstrasse te Berlijn dat de aanslag was gelukt. Een groot probleem was dat von Stauffenberg lange tijd niet tot de officieren behoorde die regelmatig in het streng geïsoleerde Führerhaupt quartierwerden ontboden. Die moeilijkheid verdween toen hij op 20 juni werd benoemd tot chef-staf bij generaal Fromm, de Befehlshaber des Ersatzheeres. Bij twee gelegenheden in juli, op de 6de en de I Ide, namen Fromm en von Stauffenberg op de Berghofbij Berchtesgaden aan besprekingen met Hitler deel - waarom von Stauffenberg, die de explosieven bij zich had, toen de aanslag niet heeft uitgevoerd, is niet bekend. Op I5 juli moest hij aan een bespreking met Hitler in de Wolfsschanze deelnemen; vermoedelijk had hij toen de explosieven niet kunnen meenemen. Dat was echter wèl het geval toen hij op de zoste ontboden werd voor

een bespreking over de vorming van nieuwe divisies in Oost-Pruisen en het Generalgouvernement. Inderdaad, von Stauffenberg kon de uit Berlijn meegebrachte springstof in zijn aktentas doen, niet twee kilo evenwel doch (hij werd door een onderofficier gestoord) slechts één; zijn adjudant von Haeften hield het tweede kilo bij zich. De bespreking met Hitler vond die dag niet in de gebruikelijke bunker plaats maar in een barak. Von Stauffenberg plaatste zijn aktentas (het ontstekingsmechanisme had hij in werking gesteld) onder de grote tafel waarop kaarten uitgespreid lagen, evenwel op enige afstand van Hitler die hij niet dichter kon naderen zonder dat zulks wellicht zou opvallen. Hij verwijderde zich onder een voorwendsel, kwam samen met von Haeften met enige moeite buiten het Führerhauptquartier, reed per auto naar het nabijgelegen vliegveld (onderweg gooide von Haeften het tweede pakket springstof weg) en vloog om kwart over één naar Berlijn; hij was er van overtuigd (hij had de ontploffing gehoord) dat Hitler om het leven was gekomen.

XCVijf-en-twintig minuten tevoren, om tien voor één, was de explosieve lading ontploft; zij zou in een bunker alle aanwezigen hebben gedood, maar nu baande de druk zich goeddeels een weg naar buiten. Van de vier-en-twintig in de barak aanwezige personen liepen er slechts vier zo zware verwondingen op dat zij spoedig bezweken - Hitler was slechts licht gewond. Fellgiebel gaf aan de Bendlerstrasse door dat Hitler in leven was gebleven maar zei ook dat de staatsgreep moest worden doorgezet, immers: doordat de bom was afgegaan, was er voor de samenzweerders geen weg-terug meer. Maar het duurde enkele uren voor diegenen die in de Bendierstrasse bijeen waren, hun aarzelingen hadden overwonnen. Pas om vier uur gaven zij het codewoord' Walküre' door. Om kwart over vier was von Stauffenberg weer aanwezig, om kwart voor vijfbegon men aan de Wehrkreiskommandos de gereedliggende oproepen en instructies door te geven (daarmee was men tot acht uur 's avonds bezig); deze waren evenwel gecodeerd en het decoderen nam vrij veel tijd. In de instructies werd o.m. opdracht gegeven, alle hoge functionarissen van de NSDAP en de SS te arresteren en de belangrijkste partijbureaus te bezetten. Die telexberichten werden (dat was routine) ook naar de Wolfsschanze gestuurd. Voordien vermoedde men daar reeds (geconstateerd was dat von Stauffenberg en von Haeften in grote haast verdwenen waren en het door von Haeften weggeworpen pakket springstof was gevonden) dat het Ersatzheer een centrale rol speelde in de staatsgreep; Hitler plaatste het om vier uur onder bevel van Himmler en onmiddellijk nadien begonnen adjudanten van Keitel, chef van het Oberkommando der Wehrmacht, alle Wehrkreiskommandos op te bellen met bericht dat Hitler in leven was en

dat alleen bevelen uit het Führerhauptquartier opgevolgd mochten worden. Deze tegenactie en de algemene onzekerheid (de Duitse radio berichtte om vijf uur dat Hitler bij een aanslag ongedeerd was gebleven) hadden tot gevolg dat bij de Wehrkreiskommandos vrijwel niets geschiedde. In Wenen lieten daarentegen de hoogste partij- en SS-functionarissen zich als lammeren in het bureau van de Wehrkreis opsluiten (zij werden 's avonds weer vrijgelaten) en in Parijs liet van Stülpnagel, die's avonds een vergeefs beroep op van Kluge deed zich bij de opstand aan te sluiten, ca. twaalfhonderd hoge en lage SS- en 'SO' -functionarissen oppakken; zij werden geconcentreerd in een Wehrmachtgefängnis, in een oud fort en in een Parijs hotel; dreigementen van de Kriegsmarine en van de Luftwaffe noopten van Stülpnagel, al deze gevangenen kort na middernacht vrij te laten.

XCIntussen was de rebellie in Berlijn bedwongen, onder meer door het ingrijpen van majoor Remer, commandant van het Wachbataillon Gross Deutschland, die aanvankelijk de bevelen uit de Bendierstrasse had uitgevoerd maar, twijfelend of hij wel juist had gehandeld, om zeven uur 's avonds uit Goebbels' woning persoonlijk met Hitler had kunnen telefoneren en van deze bevel gekregen had, onmiddellijk de BendIer strasse te bezetten. Daar heerste een toenemende verwarring. Generaal Fromm had in de loop van de middag verdere medewerking aan de opstand geweigerd en was in een kamer opgesloten. Van Stauffenberg en enkele andere officieren belden links en rechts de Wehrkreiskommandos op om op opvolging van de ontvangen telexorders aan te dringen (zij beweerden daarbij dat alle berichten dat Hitler nog in leven was, gefingeerd waren), generaal Beck zat er neerslachtig bij, van Witzleben, die, Oberbefehlshaber der Wehrmacht moest worden, arriveerde pas om acht uur 's avonds en reed na drie kwartier weer weg. Inmiddels had Fromm van zijn kamer uit opdracht kunnen geven, een tegenactie te organiseren. Van Stauffenberg werd in het gebouw bij een schietpartij gewond. Toen Remers troepen arriveerden, behoefde er niet eens meer gevochten te worden. Fromm, de teugels weer in handen nemend, liet Beck, von Stauffenberg, van Haeften, Olbricht en twee andere samenzweerders (allen voor hem zeer bezwarende getuigen) door een haastig gevormde standrechtbank ter dood veroordelen. Een van die twee andere samenzweerders werd gevangengehouden, Beck schoot zich een kogel door het hoofd, vier samenzweerders (onder wie van Stauffenberg, van Haeften en Olbricht) werden kort na middernacht op de binnenplaats van het gebouwaan de Bendierstrasse gefusilleerd.

XCHet gebeurde betekende voor Hitler en voor de getrouwen onder zijn

volgelingen een enorme schok. Het had tot gevolg dat Hitlers wantrouwen tegen de Duitse generaals en tegen de Duitse adel belangrijk werd versterkt. In de gehele Wehrmacht werd de militaire groet (het salueren) vervangen door de Hitlergroet. De Gestapo begon met spoed aan een grondig onderzoek. Fellgiebel werd nog in de Wolfssthanze gearresteerd. Sommige samenzweerders pleegden zelfmoord, vele anderen werden opgepakt, onder hen Goerdeler (er waren tal van naamlijsten en andere papieren gevonden). Eind augustus nam de Gestapo ca. vijfduizend functionarissen van de vroegere politieke partijen in hechtenis, van wie evenwel veruit de meesten van de conspiratie geen weet hadden gehad. Diegenen voor wie dat wèl gold, werden voorzover zij niet prompt alles bekenden, gefolterd met al het raffinement waarover de Gestapo beschikte. Von Stülpnagel, uit Parijs teruggeroepen, schoot zich door het hoofd (en werd blind), von Kluge, op 17 augustus afgezet als Oberbefehlshaber West, pleegde zelfmoord (hij had niets tegen von Stülpnagel ondernomen) en Rommel, wiens betrokkenheid pas vrij laat werd ontdekt (ook hij had immers van het komplot afgeweten en er niets tegen gedaan), kreeg in oktober van Hitler de keus, zelf een einde aan zijn leven te maken waarop dan een staatsbegrafenis zou volgen, dan wel voor het VolksgerÎchtshofte verschijnen - hij koos het eerste; de Duitse pers maakte bekend dat hij aan een beroerte was overleden.

XCDat VolksgerÎchtshofhad inmiddels reeksen doodvonnissen geveld. De eerste groep veroordeelden, waartoe o.m. Fellgiebel, von Witzieben en von Stülpnagel behoorden, werd op zulk een wijze opgehangen dat zij een lange doodsstrijd hadden (er werd een filmopname van gemaakt die Hitler herhaaldelijk voor zich liet afdraaien). In totaal werd vermoedelijk tegen ongeveer tweehonderd samenzweerders de doodstraf uitgesproken, tegen Fromm wegens lafheid. Leber en Goerdeler werden begin '45 in Berlijn geguillotineerd. Van vele terdoodveroordeelden werd de gehele familie in concentratiekampen opgesloten.

XCHeeft de conspiratie van de zoste juli vertakkingen in Nederland gehad?

XCIn kringen van het Nederlandse verzet heeft men na eind december '43 van Staehle (hij werd kort vóór de zoste juli '44 gearresteerd en is in Berlijn doodgeschoten toen de Russen daar al vochten) niets meer vernomen, wèl is hier te lande nog een van de leden van de

verschenen, Adam von Trott zu Solz, een ambtenaar van het Auswärtige Amt (hij is eind augustus '44 in Berlijn opgehangen), die, na schriftelijk geïntroduceerd te zijn door dr. W. A. Visser 't Hooft te Genève, van eind '42 af enkele malen een dienstreis naar Nederland had kunnen ondernemen en daar dan elandestien besprekingen had gevoerd met vooraanstaande figuren uit hervormde kring, o.m. met dr. C. L. Patijn. Zijn gesprekspartners, die via dr. J. H. van Roijen ook in contact stonden met een andere oppositionele Duitser, de in Den Haag wonende bankier H. W. K R von Goerschen (ook hij is een van de slachtoffers van de zoste juli), wisten dat er een brede oppositie tegen Hitler bestond; von Trott zu Solz was er voorts redelijk goed van op de hoogte hoe ver de voorbereidingen in de Bendierstrasse telkens waren gevorderd. 'Von Trott', zo schreef Patijn bij de twintigste herdenking van de aanslag op Hitler,

XC'kwam begin juli 1944 voor het laatst naar Nederland Van Roijen, Reinink' en ik ontmoetten hem op het kantoor van van Goerschen Hij was ontspannen en vriendelijk, zei dat hij onze situatie bijna benijdde, want wij konden in bezet gebied blijkbaar nog met zijn drieën een deur binnengaan zonder de aandacht te trekken; in Berlijn was dat niet meer mogelijk. De reden van zijn komst was geen andere dan ons mede te delen dat nu binnen enkele weken de aanslag zou plaats vinden. Op onze vraag ... waarom hij ons dit kwam vertellen, luidde het antwoord: omdat u, als de aanslag lukt, uw regering moet inlichten dat onze groep, die onmiddellijk zal willen capituleren, een aanvaardbare onderhandelingspartner voor de Geallieerden is. Bij het weggaan vroeg ik hem in de gang hoeveel kans hij de aanslag gaf. Zijn antwoord luidde: vijf-en-twintig procent."

XCDe veronderstelling ligt voor de hand dat von Trott zu Solz behalve met von Goerschen in ons land ook nog met andere Duitsers heeft gesproken, zoals in '43 ook von Moltke heeft gedaan die toen besprekingen kwam voeren met Wehrmachtbefehlshaber Christiansen en zijn staf. Christiansens chef-staf, generaal von Wühlisch, was bepaald geen nationaal-socialist en volgens inlichtingen die wij in '70 ontvingen, zou von Wühlisch op de ochtend van de zoste juli een bespreking hebben gehad met de Ortskommandantvan Apeldoorn, E. Preiherrvon Oldershausen, tot wie hij aan het slot opeens de vraag zou hebben gesteld: 'Machen Sie mit, u/enn wir auf Berlin marschieren?' Von Oldershausen zou toen hebben geantwoord: 'Ich bin immer dabei:" De datum van die bespreking zien wij

XC, Mr. H. J. Reinink, in die tijd lid van het door Drees geleide Vaderlands Comité. 2 C. L. Patijn: 'De twintigste juli', Wending (juli-aug. 1964), p. 268-69. 1 Brief, 17 dec. 1970, van E. van Oldershausen.

als een toevalligheid, maar het is alleszins mogelijk dat vóór die datum al contact met von Wühlisch was opgenomen bijvoorbeeld door officieren uit de staf van de Oberbefehlshaber West waarmee de staf van Christiansen in druk verkeer stond; mogelijk is voorts dat von Wühlisch behalve de Ortskommandant van Apeldoorn ook andere Duitse commandanten heeft gepolst of zij bereid waren, zich aan een nieuw regime ter beschikking te stellen. Veel kan dit alles niet om het lijf hebben gehad en in elk geval is van voorbereidingen zoals die in Parijs door von Stülpnagel en zijn staf getroffen zijn, niets gebleken. Dat wil niet zeggen dat er niet hier en daar in de Wehrmacht in Nederland, ja binnen het Reichskommissariat, personen waren voor wie het een grote teleurstelling betekende dat de aanslag op Hitler was mislukt en de staatsgreep zo spoedig was bedwongen. Toen Calmeyer, de ambtenaar van Generalkom missal' Wimmer, die van begin '41 af ca. drieduizend Joden tot z.g. half-Joden of zelfs tot 'Ariërs' had omgetoverd, in de middag van 20 juli bij geruchte vernam dat Hitler om het leven was gebracht, riep hij tegen een andere Duitser, wiens anti-nationaal-socialistische gezindheid hem bekend was, Ing. RalfTroje, uit: 'Mensch, Troje, das Schwein ist tot!'!

XCGeheel anders, gelijk te verwachten viel, was de reactie van Reichs kommissar Seyss-Inquart en Wehrmachtbefehlshaber Christiansen, die beiden overtuigd nationaal-socialist waren. Nog in de nacht van 20 op 21 juli deden zij Hitler het volgende (naar wij vermoeden: door SeyssInquart geformuleerde) telegram toekomen:

XC'Mein Führer! - Alle Angehörigen der Partei, der Wehrmacht und des Staates und alle deutschen Volksgenossen in den Niederlanden danken aus tiefstem Herzen der Vorsehung, dass sie Sie, mein Führer, und mit Ihnen den Garanten des deutschen Sieges, beu/ahrt hat. Wir alle stelten bereit, jeden Ihrer Befehle in unerschütterlicher Treue und letzter Hingabe z:ü erfüllen, Heil Deutschland und unserem Führer!"

XC'Den Garanten des deutschen Sieges' wij moeten wel aannemen dat Seyss-Inquart en Christiansen (de eerste overigens niet zonder innerlijke twijfel) méénden wat zij op 21 juli '44 aan het Fuhrerhauptquartier seinden. Van de werkelijke krachtsverhoudingen tussen Duitsland en zijn tegenstanders waren zij niet op de hoogte, zij wisten niet veel meer dan zij in de Duitse pers konden lezen en op de Duitse radio horen. Stellig hadden zij een overdreven voorstelling van de uitwerking der V-I'S en zij kunnen

XC1 A. J. van der Leeuw: Verslag van gesprek met R Troje, 24 mei I975. 2 Deutsche Zeitung in den Niederlanden, 2I

Op die z r ste juli nog vertrouwd hebben dat de Geallieerden in Frankrijk niet veel verder zouden komen dan het bruggehoofd dat zij in Normandië hadden bevochten.

XCTien dagen later lag dat vertrouwen in duigen: het Amerikaanse Eerste en het Amerikaanse Derde Leger waren bezig, het Duitse Zevende Leger voor zich uit te jagen.

Geallieerde doorbraak

XCGelijk eerder vermeld, had generaal Montgomery al vóór D-Day voor zichzelf vastgesteld dat hij, eenmaal geland, in Normandië de Duitsers met het Britse Tweede, later ook met het Canadese Eerste Leger zoveel mogelijk zou 'binden' aan zijn linkervleugel teneinde de Amerikanen de gelegenheid te geven, aan de rechtervleugel een doorbraak te forceren die, zo werd gehoopt, zou leiden tot de omsingeling en vernietiging van een groot deel van de Duitse legers. Het offensief zuidwaarts zou op 24 juli worden ingezet; het zou worden ingeleid met een massaal bombardement door 1 600 bommenwerpers van de Amerikaanse Eighth Air Force, dat de Duitse linies als doel had. Slecht zicht deed de meeste Amerikaanse eskaders besluiten, hun bommen niet af te werpen, maar door fouten in de radioverbindingen deden ruim 300 bommenwerpers dat wèl. Een deel van de bommen trof de Amerikaanse linies waar vijf-en-twintig doden en ruim honderd zwaargewonden vielen. Het offensief werd uitgesteld. Eén dag later, 25 juli, zou het met alle kracht opnieuw ingezet worden, wéér voorafgegaan door een zwaar bombardement - en wéér liet een deel van de Amerikaanse bommenwerpers zijn bommen op de Amerikaanse linies vallen maar met nog ernstiger gevolgen dan de vorige dag: onder de militairen vielen meer dan honderd doden en bijna vijfhonderd zwaargewonden. Nu was evenwel van uitstel geen sprake: het offensief ging door en de Duitsers weken, elke dag verder, elke dag sneller. Vergelijkt men het frontverloop op 31 juli met dat op 24 juli (zie kaart IV op pag. 41), dan is duidelijk hoe beslissend de voortgang was die de Amerikanen maakten. In de eerste dagen van augustus rukten zij verder zuidwaarts op. Hier zag Hitler zijn kans! In een gecodeerd radiotelegram seinde hij uit Oost-Pruisen dat von Kluge het grootste deel van zijn beschikbare tanks moest concentreren om, met Avranches als doel, een offensief in te zetten dat de verst opgerukte Amerikaanse divisies geheel van hun aanvoer (die kwam nog steeds grotendeels van de Normandische

stranden) zou afsnijden. Binnen enkele uren was Hiders bevel in de grote Britse decodeercentrale, Bletchley Park, ontcijferd - Montgomery werd ingelicht en toen von Kluge zijn tanks voorwaarts zond, stonden Bradley's troepen met al hun artillerie gereed om, met steun vooral van de luchtmacht, de Duitsers te doen afdeinzen. Het kwam vervolgens tot verwoede strijd in het gebied rond Mortain waar de Duitse Panzerdivi sionen werden samengedrongen. Met inzet van alle krachten werd gepoogd, hen daar te omsingelen maar de Duitsers, taai vechtend als steeds, wisten een corridor open te houden waardoor een deel van hun infanterie, artillerie en tanks in de richting van de Seine kon ontsnappen. Met dat al was het Duitse Zevende Leger goeddeels in de pan gehakt; van een hergroepering achter de Seine kon geen sprake zijn. De Geallieerden buitten het behaalde voordeel met man en macht uit. Met belangrijke steun van Franse guerrillastrijders die hunnerzijds door gespecialiseerde Geallieerde eenheden geholpen werden (Special Air Ser vice-troepen, Amerikaanse Operational Groups en z.g. Jedburgh-teams!), drong een deel van het Amerikaanse Derde Leger, door de onstuimige Patton gecommandeerd en opgejaagd, Bretagne binnen om wat er van de Wehrmacht restte, terug te drijven naar de grote havenstad Brest; het

XC1 De Special Air Service-troepen waren in '41 in Noord-Afrika door de Britten gevormd. In '44 was er een gehele brigade van ruim tweeduizend militairen; hoofdzakelijk waren dat Britten en Fransen, maar er was ook een groot contingent Belgen en er waren kleinere eontingenten Joegoslaven, Polen, Spanjaarden en Duitsers (die laatsten hadden te hunner bescherming een valse identiteit gekregen). In groepen verdeeld (één groep vocht in Bretagne en verloor bijna de helft van haar krachten) werd vrijwel die gehele brigade in de maanden juni-juli ingezet, hoofdzakelijk in Centraalen Zuid-Frankrijk.

XCSoortgelijke Amerikaanse groepen, Operational Groups, gevormd door het Office of Strategie Services, elk vier officieren en dertig manschappen tellend, werden eveneens in Frankrijk geparachuteerd, vijf van Engeland en zes van Noord-Afrika uit; ook zij bezorgden de Duitsers veellast. Zowel de Special Air Service-troepen als de Operational Groups beschikten over jeeps; zij konden zich dus snel verplaatsen.

XCTenslotte waren er de Jedburgh-teams. Elk van die teams, opgeleid in het Schotse plaatsje Jedburgh, bestond uit drie officieren of onder-officieren (Engelsen dan wel Amerikanen) die per team een zender meekregen; zij moesten zelf de vijand zoveel mogelijk schade berokkenen en bovendien leiding trachten te geven aan 'inheemse' verzetsgroepen waarmee zij in contact zouden komen. In juni '44 werden 13 van die teams in Frankrijk gedropt (6 in Bretagne), in juli, augustus en september nog eens 7 0. De militairen van de Special Air Service-troepen, de Operational Groups en de Jedburgh-teams waren geüniformeerd en hadden er dus recht op om, vielen zij de Duitsers in handen, als krijgsgevangenen behandeld te worden; velen hunner werden evenwel als gevangenen door de Duitsers

XCIV. De Amerikaanse doorbraak in Normandië, 24-31 juli 1944 Het Britse Tweede Leger is er eindelijk in geslaagd, de Duitsers uit Caen te verdrijven. Aan de sector van het Amerikaanse Eerste Leger is de doorbraak in de richting van Avranches gelukt. Bij het door Hitler bevolen tegeniffensief in de richting van Avranches komen de Duitse Panzerdivisionen niet veel verder dan het gebied van Mortain gros van de divisies van het Amerikaanse Derde Leger rukte evenwel oostwaarts op met het Amerikaanse Eerste Leger onder General Courtney H. Hodges op de linkervleugel. Het Britse Tweede en het Canadese Eerste Leger versterkten hun druk op het Duitse Vijftiende Leger in Normandië (hier werd op 12 augustus de Irene-brigade in het Geallieerde front ingevoegd ') - de uitschakeling van het Zevende Leger liet het Vijftiende geen keus: het moest wijken tot achter de Seine.

XCErger nog voor de Duitsers: op 15 augustus voerden de Geallieerden

XCI De brigade die op 7 augustus ontscheept was, kwam aan een frontgedeelte te liggen waar zij een Duits regiment tegenover zich had dat gedeeltelijk uit Polen en Kroaten bestond. Die tegenstanders waren, schreef een der officieren, 'in het verdedigend gevecht nog moeilijk genoeg. De vijandelijkheden beperkten zich voornamelijk tot patrouille-acties en beschietingen Wij deden echter tien schoten tegenover zij één schot ... Meer last dan van de beschietingen hadden we van grote zwermen kleine muggen en de stank van kadavers.' U. J. G. Beelaerts van Blokland: 'Oorlogsbelevenissen van een cavalerie-officier' (ca. 1960), p. 99) De stemming bij de Brigade die, gelijk in deel 9 uiteengezet, in de jaren '40 tot '43 veel te wensen had overgelaten, was goed. 'De soldaten', aldus een andere officier, 'zaten van boven tot onder onder het ongedierte en de modder maar er werd absoluut niet gemopperd.' (getuige F. V. de Graaf, Enq.,

aan de Franse Middellandse Zeekust een nieuwe grote landing uit en luttele dagen later waren hun de havens van Marseille en Toulon vrijwel onbeschadigd in handen gevallen.

XCWij deelden reeds mee dat eind '43 op de Conferentie van Teheran aan Stalin de toezegging was gedaan dat de Geallieerden niet later dan I mei '44 in Normandië en in Zuid-Frankrijk aan land zouden gaan. Die landingen in Zuid-Frankrijk zouden het voordeel hebben dat de Duitsers niet in staat zouden zijn, veel troepen naar het Normandische front over te brengen; bovendien werd gemeend dat men voor de bevoorrading van de enorme legers die uiteindelijk Duitsland zouden trachten binnen te dringen, de haveninstallaties van Marseille niet kon missen. De twee landingen konden evenwel door het tekort aan landingsschepen niet gelijktijdig uitgevoerd worden en toen nu in de loop van juni bleek dat er geen sprake van was dat de Duitsers het Geallieerde bruggehoofd in Normandië konden opruimen maar dat integendeel de Geallieerden er hun krachten in een sneller tempo versterkten dan de Duitsers, vestigde zich bij Churchill de overtuiging dat de landing aan de Franse Middellandse Zeekust overbodig was en dat men de daarvoor nodige troepen, die gedeeltelijk afkomstig waren van de Geallieerde legers in Italië, beter in Italië kon laten. Daar moest, meende Churchill, de Geallieerde bevelhebber, de Britse Field Marshal Alexander, met grote snelheid naar de Golf van Triëst oprukken en in die Golf moest de tweede grote Geallieerde landing worden uitgevoerd. Churchill dacht dat het de Geallieerde troepen dan mogelijk zou zijn, door het bergland op te rukken naar Ljubljana, op enkele tientallen kilometers afstand van de Oostenrijkse grens. Bij de ontwikkeling van dit denkbeeld werd Churchill gedreven door sterke politieke motieven: dreigde het gevaar niet dat de Balkan en heel Centraal-Europa communistisch zouden worden en dat de SowjetUnie er een volledig dominerende positie zou gaan innemen, als niet ten spoedigste in dat deel van Europa behalve het Rode Leger (eind juni was duidelijk dat het zijn offensieven met opvallend succes had hervat) een sterk Geallieerd leger ging opereren? In Londen werd aangenomen dat men niet zou kunnen voorkomen dat de Russen Roemenië en Hongarije beoosten de Donau in handen zouden krijgen, maar wat zou met Bulgarije, de rest van Hongarije en Oostenrijk geschieden?

richtten de Britse Chiefs of Staff tot de Amerikaanse joint Chiefs of Staff het verzoek of zij bereid waren, na Duitslands nederlaag Amerikaanse bezettingstroepen ter beschikking te stellen voor die laatstgenoemde drie landen. De joint Chiefs of Staff antwoordden dat dat niet het geval was, integendeel: 'such United States forces', schreven zij, 'as may be present in these areas due to military operations, will be withdrawn as soon as practicable after the cessation of hostilities.' I Van de wenselijkheid om te waarborgen dat zich, na Duitslands nederlaag, in het hart van Europa als tegenwicht tegen het Rode Leger een sterke Geallieerde strijdmacht zou bevinden, waren de Amerikanen allerminst overtuigd. Ook president Roosevelt was dat niet; hij zag in wat Churchill voorstond, symptomen van een Brits imperialisme dat hij over de gehele linie afwees (Churchills streven om de Britse overheersende positie in het Empire ongeschonden te handhaven, kwam hem ook al irreëel voor) - de Amerikaanse president meende dat hij er door middel van het opbouwen van goede persoonlijke relaties met Stalin (' Uncle joe') in zou slagen, de Sowjet-Unie tot grote terughoudendheid te bewegen, zodat van een bolsjewisering van landen als Polen, Tsjechoslowakije, Roemenië, Bulgarije en Hongarije geen sprake zou zijn. Hij, de Amerikaanse joint Chiefs of Staff en ook Eisenhower hadden het gevoel dat de Amerikanen in het verre Europa een taak te vervullen hadden die op zichzelf al zwaar genoeg was: er voor zorgen dat Duitsland verslagen werd; was dat doel bereikt, dan zou, al bleven in Duitsland ook Amerikaanse bezettingstroepen, de Amerikaanse macht uit Europa verdwijnen; het bereiken van dat doel vergde dat men zich aan zijn afspraken met de Sowjet-Unie hield en zijn krachten daar concentreerde waar aan de Duitsers beslissende nederlagen toegebracht konden worden: in noordwest-Europa, niet in het zuidoosten.

XCTrouwens, zo merkten Amerikaanse militaire deskundigen op, er was geen sprake van dat men achter een op de Golf van Triëst gebaseerd offensief de nodige kracht kon zetten. Triëst lag van de Atlantische Oceaan uit duizend zeemijlen dieper in de Middellandse Zee dan Marseille en Churchills voorstelling van zaken alsof men van de Golf van Triëst uit gemakkelijk Centraal Europa kon binnendringen, was in strijd met de feiten: van Triëst afzou men voor de bevoorrading van de troepen slechts de beschikking hebben over één straatweg en één spoorweg; de spoorlijn liep door ettelijke tunnels en kon dus gemakkelijk grondig

I Brief, 28 mei I944, van de dl. V, p. 389).

geblokkeerd worden en via die ene straatweg zou men hoogstens twee divisies kunnen bevoorraden. Daar kwam dan nog bij dat naar het oordeel van generaal Brooke, voorzitter van de Britse Chiefs of Staff, Field Marshal Alexander op zijn vroegst eind september een nieuwoffensief kon inzetten, anders gezegd, aldus de waarschuwing welke Brooke eind juni uitte tegen Churchill die aan de opmars door wat hij 'the Ljubljana Gap' noemde, wilde vasthouden: 'We should embark on a campaign through the Alps in winter. It was hard to make him realise that, if we took the season of the year and the topography of the country in league against us, we should have three enemies in stead of one." Het argument overtuigde Churchill niet en deze kreeg Alexander aan zijn zijde. Alexander meende namelijk dat hij, als hem niet de vijf divisies (daaronder twee Franse) werden ontnomen die in Zuid-Frankrijk zouden landen, de Duitsers veel vroeger uit NoordItalië zou kunnen verdrijven, zodat het offensief door' the Ljubljana Gap' aanzienlijk eerder kon worden ingezet dan Brooke aannam.

XCLos nog van het feit dat verwacht moest worden dat de Gaulle's bewind in Algiers niet zou goedvinden dat zijn twee Franse divisies op de Balkan zouden worden gebruikt in plaats van tot de bevrijding van Frankrijk bij te dragen, maakte wat Churchill en Alexander wensten, op de Amerikaanse joint Chiefs of Staff en op Eisenhower niet de minste indruk. 'France', zo schreefEisenhower op 23 juni aan de Combined Chiefs of Staff, 'is the decisive theatre ... In my view, the resources of Great Britain and of the United States will not allow us to maintain two major theatres in the European War, each with decisive missions,'? De joint Chiefs of Staff waren het hier geheel mee eens. Binnen het te Washington gevestigde college van de Combined Chiefs of Staff had hun opinie meer gewicht dan die van hun Britse collega's - de Combined Chiefs besloten, aan de landingen in Zuid-Frankrijk vast te houden. Churchill protesteerde bij Roosevelt, Roosevelt verwierp het protest, er op wijzend dat (gelijk reeds vermeld) in de Verenigde Staten zeven-en-dertig Amerikaanse divisies op transport naar Europa wachtten - divisies die voor een deel alleen in Marseille en Toulon ontscheept en via die havens bevoorraad konden worden. Het slot van het lied was dat Churchill het hoofd in de schoot legde; daarna drong hij er tot elks verbazing begin augustus op aan dat de vijf voor de Cóte d'Azur bestemde divisies bij Bordeaux aan land

I Brooke's dagboek d.d. 23 juni 1944, in A. Bryant: (1959), p. 223. 2 Brief, 23 juni 1944, van Eisenhower aan de in Ehrman: dl. V, p. 349-50.

zouden worden gezet (een hachelijke operatie waarvoor zelfs nog geen enkel uitgewerkt plan bestond).

XCOp 15 augustus ging het Amerikaanse Zevende Leger tot de landing in Zuid-Frankrijk over. De door generaal Blaskowitz gecommandeerde Heeresgruppe G kon weinig weerstand bieden. Gegeven het feit dat het Duitse front in Normandië was doorbroken, restte die Heeresgruppe niets anders dan in zo goed mogelijke orde in de richting van Duitsland terug te trekken. Daarbij verloor Blaskowitz bijna de helft van zijn divisies, van welke er meer dan tien, aan welke de weg naar Duitsland was versperd, zich moesten overgeven aan de Franse Binnenlandse Strijdkrachten.' Het was duidelijk: de Duitsers waren bezig, hun greep op Frankrijk volledig te verliezen.

XCDrie dagen na de landing aan de Càte d'Aeur, op 18 augustus dus, kwam het in Parijs tot straatgevechten. Op de rode viel geen schot, maar op de zoste werd het weer onrustig doordat allerlei manifestaties plaatsvonden en op de zzste braken de straatgevechten opnieuw uit, heviger nog dan vier dagen eerder. Op 23 augustus berichtte de BBC dat Parijs bevrijd was - in werkelijkheid bevond zich daar toen nog geen enkele Geallieerde militair. Pas in de ochtend van de z yste drong de Franse tankdivisie van generaal Leclerc, die van Eisenhower verlofhad gekregen, met spoed naar Parijs op te rukken, in de Franse hoofdstad door, 's avonds gaf de Duitse Ortskommandant, generaal van Choltitz, zich over - hij had geweigerd, ook maar te trachten Hitlers kenmerkend bevel uit te voeren om Parijs in brand te steken. Diezelfde avond deed de Gaulle er zijn triomfale intocht. Bijna vier jaar lang hadden de Amerikanen hem tegengewerkt, bewerend dat het onzeker was ofhet Franse volk achter hem stond'; nu,

XC1 Dat was een kleine troost voor de verliezen die Franse guerrilla-eenheden hadden geleden toen in de maandenjuni enjuli enkele Maqllis-gebieden in zuidoost-Frankrijk doorde Duitsers warenopgeruimd. 2 Kort voor D-Day had zich in Londen nog een scherp conflict met de Gaulle voorgedaan toen deze constateerde dat generaal Eisenhower in zijn oproep tot de bevolking van Frankrijk die op D-Day door de radio uitgezonden zou worden, met geen woord melding had gemaakt van de Gaulle's in Algiers gevestigd Comité Français de Libération Nationale. De Gaulle weigerde toen, een oproep te laten opnemen zoals o.rn. Gerbrandy als Nederlands minister-president had laten vastleggen. Dit conflict werd door de Gaulle gewonnen: men ging accoord met een nieuwe tekst waarin de Gaulle de Fransen op het hart drukte, in de eerste plaats de instructies van het bewind te Algiers op te volgen. Het kwam goed uit, dat in het gehele Normandische bruggehoofd de verantwoordelijkheid voor Civil Affairs bij de Engelsen berustte - zij waren op de hand van de Gaulle. Het regime te Algiers zond z.g. Commissaires de la République naar de bevrijde Franse departementen; dezen droegen daar zorg voor de installatie van bestuurders die het vertrouwen der bevolking hadden. De bevrijding ging overigens in tarijke streken des lands met veel wetteloosheid

hij was echter in het eerste Franse stadje dat hij had bezocht (Bayeux, 14 juni) al met gejuich ontvangen het werd in Parijs duizendvoudig herhaald. De BBC en Radio Oranje zonden er reportages van uit. 'Ondanks het gevaar', zo kon men op 26 augustus in de middaguitzending van Radio Oranje horen (de tekst van een Britse oorlogsverslaggever werd weergegeven),

XC'zijn de Parijzenaars niet te houden. Ze moeten de straat op. Ergens brult een luidspreker een vaderlands lied en onmiddellijk neemt de menigte het over. Deze tonelen worden weer afgewisseld door het gehuil van sirenes, het ratelen van doorjakkerende tanks en het vallen van schoten. Als dat gebeurt, stuift alles uiteen tegen de huizen, in de portieken of waar ook maar dekking te vinden is. Maar direct daarop wordt er weer gehost en gezongen: de Marseillaise en Madelon. I In alle verwarring verschijnen er toch nog kranten, met koppen in koeienletters: 'Parijs is bevrijd', 'Ze zijn eindelijk gekomen' .

XC. . . Ik begrijp nog niet hoe ik dit allemaal heb kunnen schrijven, hoe ik er toe in staat ben geweest. Terwijl ik zit te typen, trekken ze aan me, moet ik omhelzingen afweren, vragen beantwoorden en handen drukken. Parijs is dronken terwijl er geen druppel te krijgen is, Parijs schreeuwt zich schor, want Parijs is vrij. Hoort u maar zelf hoe ze juichen'

XCgejuich volgde in de radioreportage en de Londense uitzending liet vervolgens het plechtig en feestelijk gebeier horen van de klokken van de St. Paul's Cathedral. Het was nog maar een begin.

XCHet leek of de weg naar Duitsland open lag.

XCEisenhower bepaalde op 24 augustus dat Montgomery's z ist Army Group zich in de richting van het Ruhrgebied moest begeven en daarbij geholpen moest worden door de linkervleugel van Bradley's i zth Army Group (door het Amerikaanse Eerste Leger dus), Bradley had op 23 augustus zijn Eerste en Derde Leger al opdracht gegeven, de Rijnbruggen van Koblenz tot Mannheim te bezetten, Montgomery bepaalde op de zaste dat het Canadese Eerste Leger langs de kust moest trekken (daar moest het Duitse Vijftiende Leger vernietigd worden) en dat het Britse Tweede en het Amerikaanse Eerste Leger dwars door België in de richting van het Ruhrgebied moesten doorstoten. Vrij algemeen werd betwijfeld of de Duitsers aan of bij hun westgrens nog tijdig voldoende krachten konden concentreren om de Geallieerde legers tegen te houden. 'It is my intention', aldus een nieuwe aanwijzing die Eisenhower op 29 augustus aan Montgomery en Bradley deed toekomen, 'to complete the destruc tion oj the enemy jorces in the West and then advance against the heart oj the enemy homeland' Montgomery kreeg daartoe het in Engeland gereedstaande First Allied Airborne Corps tot zijn beschikking; hij moest, aldus Eisenhowers aanwijzing, 'plan and prepare jar launching an airborne assault to insure the destruction oj the retreating enemy forces.' Inderdaad, dat uit drie divisies bestaande luchtlandingskorps vormde een geduchte troef. Het had evenwel geen zware wapens bij zich en moest dus in een

1 Tekst van Eisenhowers directief d.d. 29 augustus in Ellis: dl. P·474-76.

zodanige streek afgeworpen worden dat de Geallieerde landstrijdkrachten het binnen enkele dagen zouden kunnen bereiken. Montgomery gaf opdracht, een groot deel van het luchtlandingsleger op zaterdag 2 september bij Rijssel en Yperen aan de grond te zetten, maar trok die opdracht op I september in: er werd op de zde slecht weer verwacht en het zag er bovendien naar uit dat steun van luchtlandingstroepen in het Frans-Belgische grensgebied volmaakt overbodig was. Het Britse Tweede Leger kreeg op die zaterdag bevel, onverwijld naar Brussel en Antwerpen op te rukken. Aldus geschiedde. Zondag, in het begin van de avond, bereikten de eerste Geallieerde tanks Brussel waar de Engelsen met wild enthousiasme begroet werden. Ze gunden zich geen rust. Nog diezelfde avond reed een deel van hun tanks in de richting van Antwerpen. Daar gaf de Duitse Hafenkommandant, die nagenoeg geen militaire inlichtingen had gekregen, pas op die zondag bevel tot het vernielen van de haveninstallaties. Men was op maandag 4 september nog met de voorbereidingen bezig (waarbij geconstateerd werd dat men niet in de verste verte over voldoende explosieven beschikte), toen onverwachts Engelse tanks met Belgische illegale werkers als gidsen in het havengebied verschenen. De Duitsers die de gehele dag door bij het aanbrengen van explosieven gehinderd waren door allerlei verzetsgroepen " moesten zich overhaast terugtrekken; van de meer dan zeshonderd kranen hadden zij slechts drie kunnen opblazen.

XCAan de linkerflank van het Britse Tweede Leger begon in de laatste dagen van augustus en de eerste van september het Canadese Eerste Leger aan zijn opmars langs de kust van het Kanaal, maar dat ging niet zo vlot; het Duitse garnizoen van Le Havre weigerde zich over te geven - twee Canadese divisies sloten de stad in. Aan de rechterflank van het Britse Tweede Leger rukte het Amerikaanse Eerste naar Charleroi op met Namen en Luik in het verschiet. Verder zuidwaarts joeg Patton de tankdivisies van het Amerikaanse Derde Leger in de richting van ElzasLotharingen. Al die bewegingen waren in overeenstemming met de haast dagelijks bijgestelde directieven die voortdurend ambitieuzer werden.

XC'Ook elders hebben Belgische illegale werkers belangrijke steun verleend aan de Geallieerde bevrijders. De sabotagegroepen die met SOE in contact stonden, hadden na D-Day hun activiteit opgevoerd. Volgens de gegevens van SOEvoerden zij injuni met succes ruim ISO aanslagen uit op het Duitse spoorwegen wegverkeer. In juli bliezen zij op 800 plaatsen het Belgische spoorwegnet op (deze schade kon betrekkelijk spoedig hersteld worden), brachten zij 42 treinen tot ontsporing en vernielden zij 6S bruggen en spoorbruggen. In augustus kwam het in de Ardennen op enkele plaatsen

V. De frontsituatie in Frankrijk op 25 augustus 1944 Aan de Riviera zijn het Amerikaanse Negende en het Franse Eerste Leger op 15 augustus met hun landingen begonnen; zij zullen noordwaarts oprukken door het Rhóne-dal. In en bij Bretagne hebben de Duitsers zich bij St. Nazaire, Lorient en Brest kunnen handhaven. Parijs is bevrijd en het Amerikaanse Derde Leger zal via Troyes verder oostwaarts oprukken. Tussen Parijs en Le Havre is de Seine nog niet overschreden. Slechts ruim een week na 25 augustus, op 3 september, is Brussel al bevrijd en het optimisme van de Geallieerde bevelhebbers blijkt het duidelijkst hieruit dat Montgomery op die 3de september het Britse Tweede Leger bevel geeft, de Rijnbruggen te veroveren van Arnhem tot Wezel en Eisenhower het Amerikaanse Derde Leger gelast, hetzelfde te doen met de Rij'nbruggen van Koblenz tot Mannheim

Op zondag 3 september gaf Montgomery opdracht, de Rijnbruggen van Arnhem tot Wezel te veroveren, diezelfde dag gelastte Eisenhower, die op I september het directe bevel over alle Geallieerde troepen van Montgomery had overgenomen, dat het Amerikaanse Eerste Leger bij Koblenz en het Derde bij Mannheim over de Rijn moest trekken, en op maandag 4 september formuleerde de Geallieerde opperbevelhebber de aanvalsdoelen nog ruimer: de 21St Army Group moest bovendien het Ruhr-, de t zth. Army Group bovendien het Saargebied veroveren. Al die directieven waren gebaseerd op twee veronderstellingen: dat de Duitsers er niet in zouden slagen, ergens in het westen een nieuwafweerfront op te bouwen, en dat de Geallieerden over voldoende aanvoer beschikten om zich zo ver voorwaarts te wagen.

XCBeide veronderstellingen waren onjuist.

XCDàt zij onjuist waren, zullen wij in de aanhef van hoofdstuk 5 in bijzonderheden weergeven. Daarvoor is het hier niet de plaats. De gebeurtenissen namelijk die zowel in bezet Nederland als in Londen de aanloop vormden tot 'Dolle Dinsdag' (5 september), en met name ook de gebeurtenissen op 'Dolle Dinsdag' zelf, hadden met de realiteit van de Duitse militaire verdedigingsmaatregelen en de Geallieerde aanvoermoeilijkheden niets te maken. In die gebeurtenissen (de beschrijving ervan zal een deel van de volgende drie hoofdstukken vullen) kwam veeleer, ja uitsluitend, een optimisme tot uitbarsting dat volledig gewettigd leek te zijn door het stormachtig verloop van het Geallieerde offensief: 25 augustus Parijs bevrijd, 3 september Brussel, 4 september Antwerpen - wie en wat kon die zegevierende Geallieerde opmars nog stuiten? Ja, het gehele beeld dat de tweede wereldoorlog in Europa bood, leek in luttele weken volledig getransformeerd. Finland, Roemenië en Bulgarije hadden zich van Duitsland losgemaakt, Hongarije was bezig hetzelfde te doen, in Slowakije was een grote opstand uitgebroken. Het Rode Leger had de Heeresgruppe Nord afgesneden, de Heeresgruppe Mitte vrijwel vernietigd, de Heeresgruppe Süd uiteengeslagen. De Russen waren in Polen alover de Weichsel en hadden in Roemenië de aardolievelden van Ploësti veroverd. Maar wat in Frankrijk gebeurd was, had, menen wij, op de Geallieerde wereld en op de volkeren van bezet West-Europa een nog diepere indruk gemaakt: toen in Normandië eenmaal de Duitse dam was bezweken, leek het of de Geallieerde vloed ongehinderd tot aan en over de grens van Duitsland zou spoelen. Zou nu niet ook de massa van het Duitse volk beseffen dat de oorlog definitief verloren was? En hoe kon Hitler bij alle tegenstellingen die er kennelijk in Duitsland bestonden (hoe was anders de aanslag van de zoste juli te verklaren), .

het Duitse volk nog tot een nieuwe krachtsinspanning opzwepen?

XCBegin augustus had generaal Brooke, voorzitter van de Britse Chiefs of Staff, zich in een brief aan de Geallieerde opperbevelhebber in het Middellandse Zeegebied al zeer optimistisch uitgelaten. 'It becomes more evident every day', had hij geschreven, 'that the Boche is beat on all fronts. It is only a matter now of how many more months he can last. I certainly don't see him lasting another winter" maar dat was op schrift gesteld vóór de Duitse tankdivisies bij Mortain zwaar geteisterd waren en vóór het Amerikaanse Zevende Leger aan zijn opmars door het Rhênedal was begonnen. 'The August battles have done it and the enemy in the West have had it', stond eind augustus in het wekelijks rapport van de Intelligence-afdeling van Eisenhowers hoofdkwartier te lezen. 'Two and a half months of bitter fighting brought the end of the war in Europe within sight, almost within reach,'? Een week later was volgens dezelfde instantie de Wehrmacht in West-Europa 'no longer a cohesive force but a number of fugitive battlegroups, disorganized and even demoralized, short of equipment and arms." 'Ij we go at the same pace as of late', noteerde begin september de Director of Military Operations van het Londense War Office, 'we should be in Berlin by the 28th.'4 Min of meer wat Montgomery van plan was! Op maandag 4 september schreef deze namelijk aan Eisenhower: 'I consider we have now reached a stage where one really powerful and fullblooded thrust towards Berlin is likely to get there and thus end the German u/ar,'? Diezelfde dag stelde het Britse War Cabinet onder Churchills voorzitterschap vast dat men er voor alle plannen op het gebied van de oorlogseconomie van zou uitgaan dat Duitsland uiterlijk op 3I december '44 zou zijn verslagen.

XCNatuurlijk, wat dat War Cabinet had besloten en wat hoge militairen binnenskamers hadden geschreven, werd niet gepubliceerd, maar het optimisme vooral van de Geallieerde bevelhebbers drong door tot de lagere commandanten en met name ook tot de oorlogscorrespondenten wier verslagen en radioreportages bepalend waren voor wat in de Britse pers werd geschreven en in de Londense radio-uitzendingen (BBC en Radio Oranje) gezegd. Toen dan ook op het bericht, zondagavond, vanJ.

1 Brief, 2 aug. 1944, van generaal Brooke aan generaal Maitland Wilson, aangehaald in A. Bryant: p. 260. 2 Rapport d.d. 26 aug. 1944, aangehaald in Pogue: p. 244-45. 'Rapport d.d. 2 sept. 1944, aangehaald a.v., p. 245. 4 Notitie, 6 sept. 1944. aangehaald in Kennedy: The (1957), p. 351. 5 Brief,4 september 1944, van Montgomery aan Eisenhower, aangehaald in Stacey: P·309·

de bevrijding van Brussel maandag het bericht volgde van de bevrijding van Antwerpen, verwachtten de Nederlanders in Engeland en het overgrote deel van de bevolking in bezet gebied niet anders dan dat de gehate bezetter binnen enkele weken, zo niet dagen, ook uit Nederland zou zijn verdreven; het was een adembenemend vooruitzicht.

Hoofdstuk 2: Bezet Nederland, zomer '44

XCVergeleken met de eerste bezettingszomer, die van '40, was in de vijfde, die van '44, in de organisatie van het Duitse bestuur van Nederland niets wezenlijks veranderd; er regeerde nog steeds hetzelfde Duitse civiele apparaat met dezelfde Reichskommissar aan het hoofd: Seyss-Inquart, een fanatiek nationaal-socialist met de ererang van Obergruppenführer in Himmlers Allgemeine SS. Hij had, toen hij in mei '40 tot Reichskommissar werd benoemd, van Hitler een dubbele opdracht ontvangen: te waarborgen dat de Nederlandse economie een optimale bijdrage zou leveren aan de Duitse oorlogsinspanning en de grondslag te leggen voor een opgaan van Nederland in een z.g. Grootgermaans Reich. In het eerste was hij geslaagd, in het tweede niet; de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk had duidelijk 'neen' gezegd tegen het nationaal-socialisme en tegen de bestendiging van de Duitse overheersing.

XCSeyss-Inquarts bestuur was een Z.g. Aufsichtsverwaltung: Duitsers gaven directieven maar lieten de uitvoering aan Nederlandse bestuursinstanties over. Onder Seyss-Inquarts supervisie gingen die directieven van vier Generalkommissare uit; in de zomer van '44 waren dat Wimmer (bestuur en justitie), Fischböck (financiën en economie), Ritterbusch (propaganda en arbeidsinzet) en Rauter ('openbare orde en veiligheid'). Formeel bleef dat viertal tot het einde van de bezetting onder Seyss-Inquart werkzaam - in werkelijkheid werd Fischböck die een eigen omvangrijke taak in Duitsland had (hij was er Reichskommissar für die Preisbildung), van midden augustus af vervangen door Richard Fiebig die als vertegenwoordiger van Speer, de Reichsminister für Rüstung und Kriegsproduktion, van eind '42 af in steeds sterker mate het Duitse beleid op de economische sector had bepaald; toen Fiebig die feitelijke promotie maakte, werd hem mede het belangrijke ressort van de arbeidsinzet toegewezen dat aan de zwakke Ritterbusch werd ontnomen.

XCDe staf van het Reichskommissariat was niet groot: er waren in totaal in de zomer van '44, de bureaus van Seyss-Inquarts Beaufiragten in de provincies en in Amsterdam en Rotterdam meegeteld, misschien zestienhonderd krachten werkzaam (met inbegrip van de chauffeurs en typisten), onder wie zich nog geen zevenhonderd Duitsers bevonden. Daarbij

houden wij de sector van Rauter buiten beschouwing; met zijn ondergeschikte instanties en formaties, waarvan het apparaat van de Sicherheits polizei und des SD, de Ordnungspolizei en de Waffen-SS de belangrijkste waren, ressorteerde deze rechtstreeks onder Himmler en onder de departementen, de Hauptämter, van de 'staat in de staat', die in de loop der jaren door de Reichsführer-SS was opgebouwd - een machtscomplex dat in de vijfde bezettingszomer in Nederland heel wat meer invloed had dan de door het Arbeitsbereich in den Niederlanden vertegenwoordigde Partei. Het apparaat van de Sicherheitspolizei und des SD telde ongeveer zevenhonderd krachten (chauffeurs en typisten opnieuw meegerekend), onder wie ca. vierhonderd Duitsers, de Ordnungspolizei (meestal Grüne Polizei genoemd naar de kleur van de uniformen) was vertegenwoordigd in de vorm van een Polizeiregiment (staf, verbindingsen kleinere eenheden meegeteld ca. drieduizend man) met aparte bataljons in Amsterdam, Den Haag en Tilburg, en van de Waffen-SS waren bij diverse opleidingseenheden ongeveer tienduizend militairen aanwezig. Ord nungspolizei en Waffen-SS konden bij ongeregeldheden ingezet worden en, als het nodig was, ook de al in het vorige hoofdstuk genoemde vijf (van eind juni '44 af: vier) divisies van de Wehrrnacht.

XCVrij zwakke divisies waren dat (zij beschikten slechts over enkele oude Franse tanks) - er waren vijf Z.g. Ostbataillone bij ingedeeld die uit 'vrijwilligers' uit de Sowj et- Unie bestonden 1, en de Wehrrnacht beschikte ook over een aantal Italiaanse ex-militairen die voor allerlei hulpwerk gebruikt werden, de Z.g. Hiljswilligen of Hiwis. Behalve het Duitse leger hadden ook de Kriegsmarine en de Lufiwaffe strijdkrachten in Nederland, vooral de Luftwaffe, omdat de Britse en Amerikaanse bommenwerpers van Engeland uit via Nederland het snelst naar Duitsland konden vliegen. Over de inzet van al deze tot de Wehrmacht behorende militairen, tezamen wellicht ca. honderdduizend man tellend, had de Wehrrnacht befehlshaber in den Niederlanden, de Lufiwaffe-generaal Christiansen, niets te zeggen; hij, een even fanatieke volgeling van Hitler als Seyss-Inquart maar aanzienlijk minder intelligent en impulsiever dan deze, was van alle operationele bevoegdheden verstoken en niet veel meer dan een garnizoenscommandant. Geen sterk garnizoen dus, maar sterk genoeg om het Nederlandse volk

I De meesten van die 'vrijwilligers' hadden zich voor de Duitse militaire dienst aangemeld om aan de hongerdood in Duitse krijgsgevangenenkampen te ontsnappen; er waren aparte bataljons van Armeniërs, Georgiërs, Noordkaukasiërs. Turkmenen en Wolga- Tataren.

in bedwang te houden, zij het niet om grootscheepse Geallieerde landingen op de Noordzeekust af te slaan. Die kust was van de zomer van '42 af als onderdeel van de Atlantikwa/l in staat van verdediging gebracht; er lagen in de zomer van '44 meer dan IOO grote fortificaties, in de duinen en op tal van plaatsen landinwaarts bevonden zich tankmuren en tankgrachten en waren loopgraven en mijnenvelden aangelegd, terreinen die door Geallieerde luchtlandingstroepen gebruikt konden worden, waren volgeplant met lange staken, de z.g. Rommel-asperges (daarvan bevonden zich eind juli '44 alleen al in Zeeland meer dan een miljoen), en de Wehrmacht had tenslotte het probleem van de verdediging van Nederland vereenvoudigd door de bevolking van een aantal aan de kust gelegen steden en dorpen te evacueren en de laaggelegen delen des lands door middel van inundaties te splitsen in apart verdedigbare gebieden; in februari en maart '44 waren vooral in Zuid-Holland en Zeeland grote gebieden onder water gezet, hetgeen tot nieuwe evacuaties had geleid. Op een totale bevolking van ruim negen miljoen zielen waren er in de zomer van '44 meer dan vierhonderdduizend geëvacueerden, allen hakend naar de dag waarop de Duitse bezetter zou zijn verdreven en zij weer naar hun oorspronkelijke woonplaats zouden kunnen terugkeren.

XCGelijk gezegd: de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk had duidelijk 'neen' gezegd tegen het nationaal-socialisme, maar er was een kleine minderheid die zich uit overtuiging dan wel uit berekening aan de zijde van de bezetter had geschaard en hem, zonder daartoe gedwongen te zijn, belangrijke diensten bewees. Op de politieke positie van de NSB en haar leider Mussert komen wij in hoofdstuk 4 terug - hier volstaan wij met op te merken dat er, althans volgens de administratie van het Algemeen Hoofdkwartier der NSB, in juli '44 in Nederland ca. vier-en-zeventigduizend leden waren; enkele duizenden hunner waren bovendien lid van de Germaanse SS in Nederland (daarbij hadden zich in totaal ca. vierduizend Nederlanders aangesloten) - die SS was het koekoeksei dat Himmler en Rauter in de zomer van '40 in het NSB-nest gedeponeerd hadden. Van de z.g. Politieke Organisatie der NSB ging in de zomer van '44 nog maar weinig uit, zo ook van de z.g. WeerAfdelingen; de WA had in '41-'42 tien- tot twaalfduizend leden geteld, maar van hen waren tussen de vier- en vijfduizend man (mèt twaalf- tot zestienduizend andere vrijwilligers, onder wie bijna acht-en-rwintighon

derd van de vierduizend SS'ers) naar het Oostelijk front vertrokken; andere WA-mannen deden dienst in diverse 'foute' formaties in Nederland. Ook de Nationale Jeugdstorm, waartoe kinderen van NSB'ers van hun tiende jaar af konden toetreden, ontplooide nog maar weinig activiteit.

XCWat de bedoelde 'foute' formaties betreft: talrijke NSB'ers (maar ook niet-NSB'ers) waren als chauffeur in Duitse militaire dienst getreden, ca. drieduizend buiten Nederland in het National-Sozialistische Kraftfahr Korps, in Nederland ca. tweeduizend bij de NSKK-Staffel van de Wehr machtbefehlshaber in den Niederlanden; daarenboven stonden ca. vijf-entwintighonderd Nederlanders die een rijbewijs bezaten, velen NSB'ers, bij de Wehrmacht als reserve-chauffeur genoteerd. Voorts telde het door Rauter opgerichte, door SS-Hauptsturmführer P. A. Helle gecommandeerde Wachbataillon Nord-West met zijn zes compagnieën (de leden bewaakten o.m. de concentratiekampen Amersfoort en Vught) omstreeks twaalfhonderd militairen; het was een tuchteloze troep. Even tuchteloos waren twee andere formaties: de Arbeitskontrolldienst en de Nederlandse Landwacht. De Arbeitskontrolldienst, voortgekomen uit het korps bewakers van het concentratiekamp Ommen, telde ca. vijfhonderd man; hun functie was het opsporen van ontduikers van de arbeidsinzet - per arrestant kregen zij een beloning van drie gulden (in die tijd bijna een tiende van wat een geschoold arbeider per week verdiende). De Nederlandse Landwacht die, hoofdzakelijk met jachtgeweren bewapend, in de eerste maanden van '44 in het publiek was gaan optreden, moet men zien als een 'fout' politiekorps: landwachters controleerden of er zwarte handel gedreven werd (in beslag genomen artikelen of voorraden gebruikten zij vaak ten eigen bate) en speurden Joodse en andere onderduikers alsmede illegale werkers op. Er waren ruim twaalfhonderd beroeps- en ca. negenduizend z.g. hulplandwachters - die laatsten deden in de eerste helft van '44 slechts af en toe dienst maar zij werden allen, gelijk vermeld, midden juni in vaste dienst geroepen. Bestond de Nederlandse Landwacht slechts uit kleine groepjes, grote eenheden kende de laatste 'foute' formatie die wij willen vermelden: de Landstorm Nederland, een onder de Befehls haber de? Waffen-SS geplaatste militaire eenheid welke uit drie bataljons bestond (ca. vier-en-dertighonderd man, voor meer dan de helft NSB'ers); die bataljons werden in juni '44 gemobiliseerd. De officieren van de Landstorm Nederland (het in het zuiden des lands gelegen bataljon bezat een aparte compagnie die uit oudere leden van de Jeugdstorm bestond) waren voor een deel Duitsers, voor een deel Nederlanders; de commandant was een Duitser: SS-Oberführer

XCMen ziet: van de mannelijke 'foute' elementen in ons land was in de zomer van '44 een aanzienlijk deel in militair uniform gestoken. In het begin van de bezetting was dat anders geweest: toen kon de NSB als politieke organisatie nog een aanzienlijke activiteit ontplooien. De voortgang van de oorlog zelf had dat belemmerd: meer en meer mannelijke NSB'ers waren in Duitse militaire formaties opgenomen; de tegenstellingen waren scherper geworden en daardoor was ook de NSB sterker in een hoek gedrukt. Wie zich in '40-'41 hoofdzakelijk in woorden tegen de overgrote meerderheid van zijn landgenoten had gekeerd, toonde zich aan die meerderheid in '44 maar al te vaak met een wapen in de hand.

XCGeen wonder dat in die tijd niet veel meer uitging van de 'foute' organisaties welke Seyss-Inquart in de eerste twee jaar van zijn Reichs kommissariat had opgericht als tijdelijke bekkens om de er in verzamelde Nederlanders over te hevelen naar het Grootgermaanse Reich. De in de Nederlandse Kultuurkamer samengevatte z.g. Gilden waren een mislukking geworden; van de Kamers op medisch gebied werd nauwelijks meer iets vernomen, evenmin van de Nederlandse Landstand; het Nederlands Arbeidsfront (drie op de vier van de veertienhonderd functionarissen waren NSB'ers) werd door veruit de meeste arbeiders genegeerd; de Winterhulp Nederland liet nog maar nauwelijks van zich horen - van de diensten van de Nederlandse Volksdienst werd door behoeftigen en anderen nog wel gebruik gemaakt maar in de regelomdat men, als men niet over verklaringen van dit nationaal-socialistisch instituut beschikte, geen extra distributie-verstrekkingen kon krijgen, niet eens een paar nieuwe schoenen. De landelijk leider van de Winterhulp Nederland en de Nederlandse Volksdienst, mr. F. W. van Vloten (hij was tevens burgemeester van Delft), had begin '44, op de uitkeringen van de Winterhulp en de via de Volksdienst aangevraagde verstrekkingen wijzend, in een bespreking waaraan Mussert deelnam, gezegd: 'Men accepteert ons'; Mussert had daarop de snedige vraag gesteld: 'Accepteert men ons of van ons?'! Ook de Nederlandse Arbeidsdienst was in moeilijkheden geraakt. In januari '44 was van de ruim tienduizend jongeren die voor zes maanden verplichte dienst moesten opkomen, een vijfde weggebleven in juli' 44 kwam van de tweede lichting die zich in dat jaar naar de kampen van de NAD moest begeven, de helft niet opdagen.

XCTwee departementen waren er welke niet alleen een NSB'er aan het hoofd hadden maar die ook pasten in het kader van een 'gelijkgeschakeld'

I Verslag, 28 januari 1944, van de bespreking van Mussert met zijn gemachtigden, p. 8 (NSB, 28a).

Nederland: Bijzondere Economische Zaken (bedoeld om o.m. de 'gelijkschakeling' van de organisaties op economisch gebied te bevorderen) en Volksvoorlichting en Kunsten; secretaris-generaal van Bijzondere Economische Zaken was Rost van Tormingen (tevens secretaris-generaal van Financiën en president van de Nederlandse Bank), een door zijn onbeheerste aard ook binnen de NSB geïsoleerd geraakte figuur; waarnemend secretaris-generaal van Volksvoorlichting en Kunsten was jhr. mr. S. M. S. de Ranitz, lid van de NSB en tevens, evenals een kleine vierduizend andere 'foute' elementen, Z.g. Begunstigend Lid van de Germaanse SS. Beide departementen waren op alle niveaus 'fout'; bij de andere departementen was soms wel een NSB'er of een pro-Duits ingestelde figuur secretaris-generaal maar deze was dan toch in hoofdzaak aangewezen op de hulp van ambtenaren die in overwegende mate 'goed' waren ('goed' in de zin van niet-Tout') en hun chef in mindere of meerdere mate tegenwerkten.

XCBelangrijk door hun plaats in het Nederlandse overheidsapparaat waren vooral drie secretarissen-generaal ten aanzien van wie de Nederlandse regering te Londen in de tweede helft van' 43 overwogen had of zij hun via Radio Oranje hun ontslag moest aanzeggen: Verwey (Sociale Zaken), Frederiks (Binnenlandse Zaken) en Hirschfeld (Handel en Nijverheid, en Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening). Verwey, die de Duitsers op het gebied van de arbeidsinzet grote diensten had bewezen, speelde in de zomer van '44 nog maar nauwelijks een rol doordat het gehele systeem om langs administratieve weg arbeidskrachten naar Duitsland te 'bemiddelen' vrijwel bezweken was; Frederiks die de bezetter op sommige terreinen geholpen, op andere tegengewerkt had, verliet begin september '44 zijn post en dook om onduidelijke redenen onder'; Hirschfeld, de

I In zijn in de hongerwinter geschreven, kort na de bevrijding gepubliceerde apologie schreef Frederiks op pag. 3 dat 'de vermoedelijk tegen mijn leven, maar zeker tegen mijn vrijheid gerichte aanslag van zondag 3 september 1944' 'de gevoelens die in de NSB te mijwaart heersten', zou hebben aangetoond. Wat is er op die zondag gebeurd? Blijkens een verhoor dat op 4 september door een 'SD'er' afgenomen werd aan Frederiks' huisbewaarder, waren er 's morgens om zes uur vier of vijf mannen in soldatenuniformen verschenen (een in het uniform van de Landwacht) wier woord voerder Duits sprak; de huisbewaarder had hen geholpen Frederiks' woning binnen te gaan en daaruit waren zij na tien minuten weer te voorschijn gekomen met een kostbaar tapijt dat zij meenamen. Frederiks had zich vermoedelijk verstopt; in de loop van de ochtend zei hij tegen de huisbewaarder dat hij wegging en niet wist wanneer hij zou terugkeren; nadien had de huisbewaarder geconstateerd dat zijn vrouwen dochter ook verdwenen waren. De achtergrond van dit gebeuren is onduidelijk; in elk geval werd na het verdwijnen

veruit capabelste van de drie, bleef in functie, aangevallen weliswaar in de illegale pers maar steunend op het vertrouwen van de toppen van het bedrijfsleven en geduld door het Reichskommissariat, niet ongaarne geduld zelfs, omdat zijn leiding van het economische apparaat leek te waarborgen dat in Nederland ordelijke toestanden zouden heersen en dat het land een aanzienlijke bijdrage zou blijven leveren aan de Duitse oorlogsinspanning.

XCDe Nederlandse overheidsorganen die van de departementen hun aanwijzingen ontvingen " waren over het algemeen 'goed', met dien verstande dat vooral op de sectoren van het binnenlands bestuur en van politie en justitie talrijke 'foute' elementen naar voren waren geschoven. Van de elf commissarissen der provincies waren zeven 'fout' en dezen lieten zich veelal door 'foute' z.g. bestuursraden (gedeputeerden) terzijde staan. Van de ruim 900 gemeenten die het land telde, hadden 275 een NSB'er als burgemeester - vooral in grote gemeenten waren die NSB'ers aan het hoofd geplaatst en de meesten hunner hadden even 'foute' wethouders naast zich gekregen. 'Fout' waren voorts de vijf procureursgeneraal bij de gerechtshoven, vier van de vijf gewestelijke commandanten der marechaussee en talrijke plaatselijke hoofden van de geüniformeerde politie, welke 'staatspolitie' was gaan heten. Zoals de bezetter het zag, had die Nederlandse overheid geen andere functie dan zorg te dragen voor een stipte uitvoering van alle Duitse eisen. Onwil om de Duitsers verdere diensten te bewijzen greep in '44 evenwel merkbaar om zich heen. Alleen al in de maand juli werden achttien burgemeesters, vijftien wethouders en meer dan honderdtwintig ambtenaren door de General kommissarfür Verwaltung undfustiz ontslagen (onder die honderdtwintig ruim honderd gemeente-ambtenaren uit Friesland die waren onderge

XCvan Frederiks in illegale kringen verondersteld, dat hij meende zijn positie na de bevrijding te kunnen versterken als hij er op zou kunnen wijzen, dat ook hij had moeten onderduiken. Prof. mr. J. Oranje was, zo berichtte ons in '75 mr. F. R. Mijnlieff, van opinie dat Frederiks ondergedoken was doordat hij (Oranje) in een enige tijd tevoren gevoerd gesprek Frederiks had gezegd dat deze, al zijn goede bedoelingen ten spijt, was 'afgezakt tot een mate van hulpverlening aan de vijand die ver over de schreef .ging' en dat een gerede kans bestond (Oranje had de zaak opzettelijk wat aangedikt) dat hij deswege na de oorlog zou worden geëxecuteerd. (brief, II juni I975, van F. R. Mijnlieff)

XCI In augustus '44 splitste Seyss-Inquart van Waterstaat een nieuw departement af: Verkeer en Energie. De NSB'er ir. E. van Dieren werd er secretaris-generaal van. In feite kwam dit departement als gevolg van de 'Dolle Dinsdag' -crisis niet van de grond.

doken) - cijfers met betrekking tot het ingrijpen van de andere General kommissare hebben wij niet, maar wij weten wèl dat de Nederlandse politie aan voortdurende zuiveringen onderworpen werd en dat per 3 I juli '44 bijna driehonderd politiefunctionarissen (de politie telde in het gehele land ca. twintigduizend krachten) waren ondergedoken; de meesten van die onderduikers hadden zich met medenemen van hun wapen bij illegale groepen aangesloten - groepen waar men na D-Day niet zonder ergernis constateerde dat ambtenaren die steeds stipt de bezetter hadden gediend en ook nu in functie bleven, opeens bewijzen van hun persoonlijke 'flinkheid' op tafel gingen leggen.'

XCZoals de bevolking het zag, was het taak van de Nederlandse overheid, haar tegen de door de Duitsers gestelde eisen te beschermen. Waren die eisen slechts in te willigen via gecompliceerde administratieve procedures (de arbeidsinzet vormt het duidelijkste voorbeeld), dan kon die bescherming als gevolg van de impulsen die van illegale groepen uitgingen en van de toenemende verzetsgeest een effectief karakter aannemen maar tegen directe Duitse dwang was men machteloos. Die directe dwang zou steeds duidelijker op de voorgrond komen te staan.

Dagelijks leven / Duitse druk

XCSinds mei '40 was de Nederlandse economie onderdeel van de Duitse oorlogseconomie; mèt Duitsland was Nederland onderworpen aan de Geallieerde blokkade. Wat nog ingevoerd werd, kwam in de zomer van '44 wellicht voor drie-vierde uit Duitsland, uitvoer vond bijna uitsluitend naar Duitsland plaats. In- en uitvoer beide waren, vergeleken met vóór de oorlog, drastisch ingekrompen, in '43 tot 40% en in de zomer van '44 (precieze gegevens ontbreken) stellig tot een nog lager peil. De zee

XC1 'Nu het einde der onderdrukking met zulke schreden naderkomt, dat zelfs de meest twijfelmoedige zich het hart sneller voelt slaan, is', schreef de al eerder geciteerde vooraanstaande illegale werker uit Kampen medio augustus in zijn dagboek, 'onder Neêrlands ambtenarij een wedren in vaderlanderschap losgebarsten De een legt een dossier aan waaruit zijn onvervaarde administratieve heldenmoed straks onwedersprekelijk blijken moet, een tweede verricht (toevallig onder de ogen van gerenommeerde saboteurs) enige stoute stukjes teneinde alsnog de bij deze heren gevestigde indruk gunstig te beïnvloeden; nummer drie, alom wegens vierjarige loyaliteit zwart aangeschreven, offert plotsklaps meerdere penningen voor 't binnenlandse front; een volgende is altijd van mening geweest dat alle werk zo slecht mogelijk moet verricht, enzovoorts, enzovoorts.' (A. van Boven: Jan Jansen in bezet gebied, p. 352-53)

scheepvaart lag vrijwel stil (in de haven van Rotterdam, waar in '39 meer dan 10000 zeeschepen waren binnengelopen, kwamen er in '43 welgeteld 457 aan), in de internationale handel ging vrijwel niets meer om. De industriële productie was in de lente van '44 door het tekort aan buitenlandse gronden hulpstoffen tot de helft van het vooroorlogse peil gedaald en wat nog werd geproduceerd, was in de eerste plaats voor Duitsland bestemd, vooral voor de Wehrmacht; daar waren ook militaire goederen onder die op last van de Rüstungs-Inspektion in productie waren genomen. I Nederland behield daarentegen het veruit grootste deel van de gedolven steenkool, maar de productie daarvan was niet groot genoeg voor de behoeften; een van de gevolgen daarvan was dat de openbare

XCI In '40, kort na de capitulatie, hadden Hirschfeld en een aantal topfiguren uit de metaalnijverheid vergeefs bezwaar gemaakt tegen de productie van oorlogstuig ten behoeve van de vijand. In augustus '44 kwam het op een bepaalde sector tot een vorm van verzet die ditmaal door de omstandigheden succes had.

XCVermoedelijk als gevolg van Geallieerde bombardementen op de Duitse chemische industrie dreigde in Duitsland in het midden van die maand een tekort aan ammoniak en ammoniak-derivaten - producten die nodig waren voor de vervaardiging van bommen en granaten. Fiebig eiste toen dat de twee Nederlandse bedrijven die nog stikstofmeststoffen produceerden voor de Nederlandse landen tuinbouw: het Stikstofbindingsbedrijf van de Staatsmijnen te Lutterade en de Mekog te Velsen, hun productie onmiddellijk volledig zouden omschakelen op ammoniak en ammoniakderivaten. De directie van de Staatsmijnen en aanvankelijk ook die van de veel kleinere Mekog (meer dan 90% van de kunstmeststoffen werd in Lutterade geproduceerd) weigerden medewerking. Hirschfeld schaarde zich achter die weigering en verzocht Seyss-Inquart om een onderhoud; deze verwees hem naar Fiebig die met de scherpste represailles ging dreigen: er zouden bij voortgezette weigering (de twee Nederlandse bedrijven zouden voldoende producten kunnen leveren om er per dag ruim 1000 ton aan bommen en granaten mee te vervaardigen) strafmaatregelen genomen worden tegen de directies, de ingenieurs en de arbeiders, zelfs zou een deel van de bevolking van Zuid-Limburg gedeporteerd worden.

XCDe Mekog lag in een gebied waar Duitse militairen het militaire standrecht konden toepassen en gegeven dat feit, schikte de directie van het Velsense bedrijf zich in de Duitse eis, maar bij het zoveel grotere bedrijf te Lutterade kwam van de omschakeling van de productie niets terecht. De president-directeur van de Staatsmijnen, dr. ir. D. P. Ross van Lennep, dook onder met medeweten van Hirschfeld (en van de Referent [ür Chemie bij de Riistungs-Inspektion) en hetzelfde deden de belangrijkste ingenieurs en technici van het Stikstofbindingsbedrijf, allen met hun gezinnen. Een door Fiebig uit Duitsland aangetrokken ingenieur kon de productie van de voor de Duitse explosieven benodigde chemicaliën niet op gang brengen; op I september werd vervolgens de grote gashouder van de cokesfabriek van de Staatsmijn Maurits door de RAF (Londen was over het gebeurde ingelicht) in brand geschoten waarna het Stikstofbindingsbedrijf dat met gas uit die Staatsmijn werkte, de productie moest staken.

nutsbedrijven de productie van gas en electriciteit hadden moeten inkrimpen. Aan particuliere gebruikers werd dagelijks slechts gedurende bepaalde uren gas geleverd; het verbruik van gas en electriciteit was bovendien strikt gerantsoeneerd - wie de rantsoenen veelvuldig overschreed, werd van de toevoer afgesneden.

XCErnstige moeilijkheden waren ontstaan op de vervoerssector. De Duitsers hadden grote aantallen personen- en vrachtauto's gevorderd en wat nog mocht rijden (hoogstens enkele duizenden personenauto's en misschien 15000 tot 20000 vrachtauto's), reed in de regel op pers- of leidinggas of met een met anthraciet, hout of zelfs turf gestookte gasgenerator. Lekke banden kwamen vaak voor. Het meeste interlokale vervoer vond via de spoorwegen plaats - de passagierstreinen (de dienst was ingekrompen) waren meestal propvol; hetzelfde gold voor de in de steden nog rijdende trams en voor de schaarse autobussen. Die volte was vooral gevolg van het feit dat meer dan de helft, misschien wel tweederde, van alle fietsbezitters hun fiets niet langer konden gebruiken bij gebrek aan fietsbanden.'

XCOok de agrarische productie was gedaald: in de lente van '44 wellicht tot drie-vierde van het vooroorlogse peil en daarvan moest ongeveer een tiende (wat fruit en groente betrof: de helft) aan de Wehrmacht en aan Duitsland geleverd worden. Vrijwel alle levensmiddelen waren slechts 'op de bon' verkrijgbaar - voor die bonnen werd gezorgd door het Centraal Distributiekantoor en zij werden uitgereikt door gemeentelijke distributiediensten waarbij in den lande twaalfduizend krachten in vaste dienst waren. De rantsoenen werden op voorstel van het door ir. S. L. Louwes met grote bekwaamheid geleide rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd door de bezetter vastgesteld. Op papier had elke Z.g.normaalverbruiker in de zomer van '44 recht op levensmiddelen met een calorische waarde van ca. 1700 per dag (een mager rantsoen maar men kon er mee in leven blijven) - in werkelijkheid kon wie er het geld voor had, zich méér aanschaffen. De zwarte handel had, alle bestrijding door de Duitse autoriteiten en de Nederlandse overheid ten spijt, een enorme omvang aangenomen - van de agrarische productie werd in de zomer van '44 misschien wel een kwart niet via de officiële kanalen verhandeld. Een groot deel van de bevolking was evenwel financieel niet in staat, zich op de zwarte markt levensmiddelen aan te schaffen; gemid

I Onder diegenen die nog wel bruikbare banden bezaten, waren er bovendien niet weinigen die hun flets hadden verborgen of zelfs geheel gedemonteerd teneinde er in elk geval na de bevrijding over te kunnen beschikken.

deld waren de prijzen er in die zomer ongeveer twintigmaal zo hoog als de officieel vastgestelde.

XCDoor al deze factoren was het dagelijks leven voor vrijwel alle gezinnen in de zomer van '44 heel wat moeilijker geworden dan vóór de bezetting. De woning was verwaarloosd (bouw van nieuwe woningen vond niet plaats, verf was niet te krijgen), de rantsoenen waren krap en eentonig, vooral met te weinig vetten en te weinig vitaminen, wat men kon aanschaffen was veelal van slechte kwaliteit (klef brood, afgeroomde, melk) en de huisvrouw of een ander gezinslid moest dagelijks in de winkels lang in de rij staan. Nieuwe kleding en nieuwe schoenen waren vrijwel niet te krijgen - hetzelfde gold voor de simpelste huishoudelijke artikelen: lucifers waren schaars geworden, wc-papier was in de zomer van '44 nergens meer te koop, zeep en waspoeder kreeg men maar weinig en wat men kreeg, was van bedroevende hoedanigheid. De winter werd met bezorgdheid tegemoet gezien omdat gevreesd werd dat men de woning onvoldoende of zelfs in het geheel niet zou kunnen verwarmen eind augustus had de helft van de gezinnen nog geen brandstof gekregen; per gezin moest men 7 hectoliter ontvangen, in mei '44 waren de bonnen voor 4 hectoliter geldig verklaard maar als gevolg van de vervoersproblemen was de aflevering vertraagd.

XCNiet alleen moeilijker was het dagelijks leven geworden maar ook grauwer. Er was weinig afwisseling meer in. Thee en koffie waren uit de distributie verdwenen, sterke drank was schaars. De ingekrompen kranten, alle vehikels van Duitse propaganda, waren als geheel genomen nauwelijks het lezen meer waard - misschien bezat één op de vier gezinnen nog een verborgen radio maar in lang niet alle gevallen durfde of kon men daarmee naar de Londense uitzendingen luisteren. Van midden juli af mocht men zich, tenzij men een speciale vergunning bezat, 's avond na tien uur niet meer op straat bevinden - de geheel verduisterde steden en dorpen lagen er dan doods en verlaten bij. Vóór tien uur vonden nog wel concerten en toneelvoorstellingen plaats en kon men ook de bioscoop bezoeken - velen deden dat, alle vertogen in de illegale pers ten spijt, en het bioscoopbezoek nam na D-Day nog toe, toen rondverteld werd dat het Duitse filmjournaal beelden toonde van de gevechten in Normandië. De informatie die men kreeg over het verloop van de oorlog (en welk nieuws was belangrijker dan dat?) was schaars en dat wakkerde de vatbaarheid voor geruchten aan. De verificatie van die geruchten (als men daar al behoefte aan had!) was moeilijker geworden; de Wehrmacht, bezorgd voor het doorgeven van spionageberichten, had eind '43 doorgezet dat de telefoonaansluitingen van de meeste particulieren afgesne

den waren en in juni, na D-Day, vonden nieuwe afsnijdingen plaats.

XCUit die vatbaarheid voor geruchten sprak vooral de hoop op een spoedige bevrijding. Hoe begrijpelijk was Zij! De overgrote meerderheid van de bevolking had steeds meer moeite om het hoofd boven water te houden, was ongeduldig, was geïrriteerd, snakte naar het einde van de bezetting; velen waren er die bovendien door de bezetter van hun persoonlijke vrijheid beroofd waren of zich daarin bedreigd achtten dan wel met verlangen uitkeken naar de dag waarop zij familieleden of vrienden die opgepakt en weggevoerd waren, zouden weerzien. Het begrip 'bevrijding' had voor elk een eigen inhoud; het betekende voor het volk als geheel dat het uit zou zijn met de oorlog en met dwang en terreur, maar het betekende voor velen vooral dat zijzelf en personen die hun na stonden, niet langer gevaar zouden lopen, het leven te verliezen.

XCNiemand wist wat uit de oorlog nog aan rampspoed zou voortvloeien. Geallieerde luchtbombardementen hadden bij verscheidene gelegenheden slachtoffers gemaakt onder de burgerij - in Nijmegen waren in februari '44 bij een Amerikaans bombardement zelfs achthonderd doden gevallen I en men wist dat de Geallieerde bombardementen van de spoorwegcentra in Frankrijk aan veel Fransen het leven hadden gekost. Zou het ook in Nederland tot zulke Geallieerde oorlogshandelingen komen? Zouden de Duitsers wellicht de inundaties uitbreiden of zelfs een groot deel van het westen des lands onder water zetten? Veel zou kennelijk afhangen van het tempo waarin Nederland zou worden bevrijd. Reden tot bezorgdheid wàs er; dat was duidelijk

XCBezorgdheid was er voorts in al die gezinnen, vele tienduizenden, die zich verbonden voelden met personen die in Nederlands-Indië onder de Japanners waren komen te leven; niets hoorde men van hen - de Londense radio berichtte maar weinig over hun lot en dat weinige klonk niet opwekkend. Bezorgd waren weer anderen over het lot van opvaren

I In deel r schreven wij abusievelijk van zeshonderd doden; wij voegden er toen aan toe dat het grote aantal slachtoffers gevolg was van het feit dat de luchtbescherming niet tijdig de alarm-sirenes in werking had gesteld. Ter voorkoming van misverstand: die Nederlandse luchtbescherming was aangewezen op waarschuwingen; de oorsprong van dit verzuim lag dus aan Duitse kant.

den bij de Nederlandse koopvaardij of bij de Koninklijke Marine of van personen van wie men wist of aannam dat zij dienden in andere Nederlandse strijdkrachten. Voorts: in Duitsland en de door Duitsland bezette delen van Europa werkten enkele honderdduizenden Nederlanders, de meesten in Duitsland zelf. Brieven kwamen met steeds grotere vertraging door, verlof werd niet meer gegeven. Velen hadden zich aan die arbeidsinzet onttrokken: sommigen hadden hun arbeidsplaats in Duitsland eigener beweging verlaten, anderen waren, met verlof in Nederland, niet naar die arbeidsplaats teruggekeerd, nog anderen waren voor hun eerste uitzending niet opgekomen.' Al die z.g. 'contractbrekers' en 'weigeraars' van de arbeidsinzet vormden het gros van de onderduikers, maar onder dezen bevonden zich in de zomer van '44 ook anderen: ruim vijfduizend mannelijke studenten die in mei '43 niet voor afvoer naar Duitsland waren opgekomen, wellicht vijftienhonderd vrouwelijke studenten die enige tijd later verplicht werk in Nederland hadden geweigerd, enkele duizenden andere jongeren die weggebleven waren van de Nederlandse Arbeidsdienst, op zijn minst tienduizend ex-militairen die zich in mei en juni '43 niet hadden aangemeld voor eventuele wegvoering als krijgsgevangenen, omstreeks achttienduizend Joden die zich met blijvend succes aan deportatie hadden weten te onttrekken, en duizenden anderen die op weer andere wijzen verzet hadden geboden dan wel betrokken waren bij de activiteit van illegale groepen. Al die onderduikers trachtte de bezetter in handen te krijgen, medio '44 vooral doordat hij de Ord nungspolizei, de Arbeitskontrolldienst en de Landwacht razzia's liet uitvoeren. Begin augustus vonden twee extra-grote razzia's plaats in de Noordoostpolder, 'Nederlands Onderduikers-Paradijs' (de bezetter was er op zoek naar arbeidskrachten die hij naar Zuid-Limburg wilde overbrengen waar grote grotten gemaakt moesten worden om er Duitse bedrijven in onder te brengen), en later in augustus werd het gebied van de Biesbos op onderduikers doorzocht door het Tilburgse bataljon van de Ordnungs polizei en militairen van de Kriegsmarine; in de Noordoostpolder werden slechts ruim honderd, in de Biesbos slechts ruim twintig onderduikers gegrepen.

XCDergelijke grote razzia's hadden zich vooral in de zomer en herfst van '43 voorgedaan - wij hebben de indruk dat zij in de periode juni-augustuskrachten naar Duitsland 'bemiddeld', in juni en juli nog eens drieduizend; SeyssInquart had vertrouwd dat het er per maand tienduizend zouden

I In het kader van de arbeidsinzet, d.w.z. door de Gewestelijke Arbeidsbureaus, werden in '44 in de maanden januari t.e.m. mei in totaal bijna twaalfduizend arbeids

'44 minder veelvuldig voorkwamen. Dat nam niet weg dat de angst voor razzia's was blijven hangen; menigeen had, om zich aan het gevaar van wegvoering te onttrekken, een min of meer vernuftige schuilplaats geconstrueerd of laten construeren in de eigen woning.

XCDan was er de bezorgdheid om allen die de bezetter had weten te grijpen en van wie zo velen over de grens waren afgevoerd. Ca. tweeduizend beroepsofficieren, ruim vijfhonderd reserve-officieren en ca. tienduizend militairen van lager rang bevonden zich als krijgsgevangenen in Duitsland. Van de militairen van lager rang waren velen werkzaam in bedrijven welke bloot konden staan aan Geallieerde bombardementen. Voorts waren meer dan honderdduizend Joden afgevoerd, de meesten uit hetJudendurchgangslagerWesterbork, en ook bijna tweehonderdvijftig Zigeuners die in mei '44 datzelfde Westerbork hadden moeten verlaten; van velen van deze gedeporteerden leefden familieleden, vrienden en bekenden in bezet Nederland - vrijwel geen van dezen ontving ooit bericht van al die weggevoerden.

XCTenslotte zaten er in Duitsland nog andere groepen Nederlanders gevangen: vele honderden, tot lange gevangenisstraffen veroordeeld, in gevangenissen en tuchthuizen, enkele duizenden in de z.g. Arbeitserzieh ungslager (strafkampen voor dwangarbeiders), en in de concentratiekarnpen in Duitsland waren medio augustus '44 ruim drieduizend Nederlandse gevangenen nog in leven: bijna negen-en-twintighonderd mannen, ruim tweehonderd vrouwen. Van die concentratiekamp-gevangenen werd meestal bitter weinig en van een groep hunner, de Z.g. Nacht-und Nebel-gevangenen, zelfs in het geheel niets vernomen.

XCMeer contact was er, gepermitteerd maar daarnaast ook clandestien, met de gevangenen die in Nederland opgesloten waren. In Westerbork bevonden zich in augustus '44 ca. drieduizendzevenhonderd Joden (van wie op 3 september, de dag van de bevrijding van Brussel, ruim duizend naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau en op 4 september, de dag van de bevrijding van Antwerpen, ruim tweeduizend naar het Z.g. Altersghetto Theresienstadt werden gedeporteerd). Medio augustus telde voorts het concentratiekamp Vught ruim tweeduizend, het eoncentratiekamp Amersfoort ruim drieduizend gevangenen, zaten er in Vught en in twee kampen in St. Michielsgestel ruim vierhonderdzestig gijzelaars vast en waren in de 'SD' -gevangenis in het Grootseminarie te Haaren, in de Polizeigefängnisse in Scheveningen ('het Oranjehotel'), Amsterdam en Rotterdam alsmede in de Duitse afdelingen van gevangenissen elders ruim zesduizend gevangenen van de 'SD' opgesloten.

XCEr ging van al deze feiten en omstandigheden een immense druk uit

op de overgrote meerderheid der bevolking. Niemand was zeker wat de dag van morgen zou brengen - zolang men de gehate Duitse uniformen zag, kon dat niet veel goeds zijn. In een land waar tevoren recht had geheerst, had het onrecht zijn intocht gedaan in steeds scherper, steeds stuitender vormen - een onrecht waarmee men telkens opnieuw geconfronteerd werd wanneer men in de dagbladen de lijsten zag met de namen van diegenen die door de een of andere Duitse rechtbank ter dood veroordeeld waren en gefusilleerd. Erger nog: van eind september '43 af waren in tal van plaatsen in den lande, telkens wanneer illegale groepen gevaarlijke 'foute' elementen hadden uitgeschakeld, willekeurige 'goede' Nederlanders pardoes doodgeschoten, kennelijk als wraak (zij waren slachtoffer geworden van de z.g. Silbertanne-acties die op impuls vooral van Rauter door vrijwilligers uit de Germaanse SS werden uitgevoerd) en in de zomer van '44 bleek dat het tussenstadium van de berechting was komen te vervallen en dat de 'SD' er toe was overgegaan, gevangen genomen illegale werkers zonder vorm van proces te executeren.

XCWij moeten hier iets schrijven over een nieuwe figuur aan Duitse kant die in juni '44 zijn intrede had gedaan in bezet Nederland en die een belangrijke rol zou spelen in de Duitse terreur waartoe het in de hongerwinter kwam: de nieuwe Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD, dr. Karl Georg Eberhard Schöngarth. Hij was sinds mei '40 de vierde functionaris op deze hoogst belangrijke post. De eerste, Nockemann, was gestruikeld over de demonstraties op 'Anjerdag' (29 juni '40), de tweede, Harster, die tot volle tevredenheid van Rauter en Seyss-Inquart zijn arbeid had verricht, was begin september '43 naar het toen door de Duitsers bezette Noord-Italië overgeplaatst (hij werd er Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD met als standplaats Verona), de derde, Naumann, een plompe en recalcitrante figuur, was in allerlei conflicten met Rauter verstrikt geraakt welke er toe hadden geleid dat hij per I juni '44 in Duitsland op een zijspoor was gerangeerd en het was deze Naumann die door Schöngarth werd opgevolgd.'und des SD in Nederland', opgenomen in een uitgave van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie: Studies over Nederland

1 Wat wij over Schöngarth schrijven, is in de eerste plaats gebaseerd op dr. A. E. Cohens studie: 'Een onbekende tijdgenoot: de laatste

XCSchöngarth was in 1903 geboren, was dus te jong geweest om in de eerste wereldoorlog dienst te kunnen doen maar haalde wat hij wel als achterstand gevoeld zal hebben in door nog als scholier deel te nemen aan de acties van de rechts-autoritaire Freikorpse die in de eerste jaren van de Weimar-republiek welig tierden. Eind '22 sloot hij zich al bij de NSDAP aan, maar hij liet dat lidmaatschap verlopen, ging rechten studeren, promoveerde en werd vervolgens voor de rechterlijke macht in opleiding genomen. Op I maart '33, een maand na de Machtübernahme. werd hij opnieuw lid van de Nazipartij. later in '33 werd hij tevens in de SS opgenomen. In '35 begon hij carrière te maken bij de Geheime Staatspolizei, eind '40 werd hij als de nieuwe Befehlshaber der Sicherheits polizei und des SD naar het GeneraZgouvernement gezonden, naar het bezette deel van Polen dus, waar hij onder twee meesters kwam te staan die toen al in een strijd op leven en dood gewikkeld waren: Hoherer SS und Polizeifûhrer Krüger en Generalgouverneur Hans Frank. Niet alle achtergronden van die strijd zijn duidelijk geworden - wèl is bekend dat Schöngarth, die eerst Krügers (en Himmlers) sympathie gewonnen had door de Gouverneur van Lemberg, een van de hoogste gunstelingen van Frank, wegens verregaande corruptie te arresteren (hij werd zonder vorm van proces doodgeschoten), in '42 met Krüger overhoop kwam te liggen. Het kan ~at Schöngarth eerder dan Krüger en Frank tot het inzicht was gekomen dat de Duitse politiek in het Generalgouvernement, gericht als zij was op de vernietiging van de Poolse intelligentsia en de Poolse cultuur, geen ander effect kon hebben dan, tot schade van de Duitse oorlogvoering, steeds meer Polen de illegaliteit binnen te jagen. Schöngarths eigen Sicherheitspolizei und SD had daartoe met haar barbaars optreden overigens een belangrijke bijdrage geleverd, zulks onder Schöngarths supervisie - van 'supervisie' spreken wij omdat hij in het uitgestrekte land het dagelijks beleid goeddeels aan vijf territoriale Komman deure had overgelaten. Wat zij (vaak conform zijn algemene directieven) misdreven, was hem bekend, zoals hij er uiteraard ook nauwkeurig van op de hoogte was dat de Joden uit Polen en uit tal van andere Europese landen in de in en bij het GeneraZgouvernement gelegen concentratieen vernietigingskampen werden uitgeroeid; trouwens, in januari '42 had Schöngarth de Duitse autoriteiten van het Generalgouvernement vertegenwoordigd op de beruchte bespreking aan de Wannsee te Berlijn waar Heydrich, de feitelijke chef van het Reichssicherheitshauptamt, o.m. had aangegeven welke groepen Joden althans tijdelijk gespaard zouden blijven en waar men van gedachten had gewisseld over de wijzen waarop de uitroeiing zou kunnen plaatsvinden.

XCIn '43 bleek dat Hitler Genera/gouverneur Frank niet wilde loslaten. Himmler bond toen in en haalde eerst Schöngarth, vervolgens Krüger uit het Genera/gouvernement weg. Schöngarth werd in de herfst als officier in de Waffen-SS opgenomen en nam op de Balkan aan de strijd tegen de partisanen deel maar half mei '44 werd hij naar Den Haag gezonden om zich als Naumanns opvolger in te werken. Hij was een krachtiger persoonlijkheid dan deze; stipte gehoorzaamheid eiste hij, tegenspraak kon hij niet dulden, waarbij overigens moet worden opgemerkt dat hij zich minder met de zaken bemoeide dan hem uit hoofde van zijn functie mogelijk was. Van vooral Harsters organisatorisch beleid verschilde het zijne in zoverre dat hij, waar Harster de chefs van de Aussenstellen der Sicherheitspolizei und des SD strak aan de teugel had gehouden, hij die chefs, zoals hij in het Genera/gouvernement met zijn Kommandeure had gedaan, in ruime mate hun eigen gang liet gaan.

XCAfgezien daarvan, hoe zeer was het oorlogsbeeld, hoe zeer waren ook de verhoudingen in Nederland veranderd sinds Harster naar Verona was vertrokken! Nog geen week was Schöngarth in functie of het kwam tot D-Day. Dan: de Nederlandse illegaliteit had zich sinds de zomer van '43 belangrijk uitgebreid, Rauters poging om door middel van de invoering van de Tweede Distributiestamkaart een dodelijke slag toe te brengen aan de illegale hulp aan de onderduikers was mislukt, het aantal radiozenders die met Londen in contact stonden, nam voortdurend toe en te verwachten viel dat de Nederlandse illegale groepen ook hun sabotageactiviteit zouden gaan uitbreiden. Misschien hoopte Schöngarth in de zomer van '44 nog wel dat hij die groepen de baas kon blijven -luttele maanden later zou een situatie ontstaan waarin hij besefte dat het Reichs kommissariat, volstrekt verrast door de Spoorwegstaking, zijn greep op Nederland en dat de 'SO' zijn greep op de illegaliteit in ruime mate had verloren. Het een zowel als het ander dreef hem en trouwens ook zijn chef Rauter steeds verder de weg op van een ongeremd en heilloos fanatisme - een weg evenwel die Schöngarth met meer aarzelen leek te volgen dan de in dat fanatisme verstarde Hohere SS und Polizeifûhrer, althans: anders dan Rauter was Schöngarth een flink deel van zijn innerlijke stabiliteit kwijt. Hij was, aldus de secretaresse van Deppner (hoofd van de afdeling Gegnerbekämpfung in zijn staf), 'vaak onredelijk, schold, vloekte, liep soms urenlang de kamer op en neer als een tijger in zijn kooi en niemand durfde dan binnen gaan." Hij dronk veel, te veel, en

XCI C-K:

gaf ook in dat opzicht aan het onder hem ressorterende apparaat (waar verhalen de ronde gingen doen dat hij menigmaal in beschonken toestand zijn beslissingen nam) een slecht voorbeeld.

XCHarster had matigend op Rauter kunnen inwerken, maar van Schöngarth ging geen matigende invloed uit en dat was voor de Nederlandse illegale werkers des te noodlottiger omdat Hitler in juli '44 een streep had gehaald door de gehele Duitse berechting en met betrekking tot gevangen genomen illegale werkers de formele beslissing over leven of dood aan het meest meedogenloze deel van het bestuursapparaat van het Derde Rijk had toevertrouwd: de Sicherheitspolizei und SD.

XCIn feite had de 'SD' in bezet Nederland van meet af aan reeksen beslissingen over leven of dood genomen. Hij had immers, zoals wij in deel 8 hebben uiteengezet, telkens wanneer bern personen in handen waren gevallen die verboden handelingen hadden verricht (illegaal werk maar ook bijvoorbeeld het op aanzienlijke schaal bedrijven van zwarte handel of elandestien slachten), bepaald of de betrokkenen voor een Duitse rechtbank zouden verschijnen dan wel abgetrennt zouden worden; dat laatste betekende dat de gevangenen als z.g. Schutzhäfilinge naar een concentratiekamp in Nederland of Duitsland werden overgebracht, en met name in die concentratiekampen in Duitsland zouden (dat wist elke 'SD'er') velen bezwijken. Met dat al betekende die procedure toch dat de 'SD' zich de tijd moest gunnen om dossiers te vormen; voorstellen tot het opleggen van Schutzhaft moesten eerst per telex aan het Reichs sicherheitshauptamt worden voorgelegd en de dossiers van niet-abgetrennte gevangenen werden aan het Duitse openbare ministerie, de Generalstaats anwaltschafi, overgedragen welke vervolgens bepaalde voor welke rechtbank (een civiele, een militaire of een SS-rechtbank) de gevangenen zich moesten verantwoorden. Voor zulk een rechtbank verschijnend, werden de gevangenen door een raadsman bijgestaan en werden tegen hen doodvonnissen geveld, <dankon gratie gevraagd worden. Zeker, doodvonnissen kwamen veelvuldig voor en gratie werd maar zelden verleend, maar de gehele gang van zaken bad voor de Nederlandse gevangenen in elk geval het voordeel dat hij veel tijd vergde; tussen arrestatie en veroordeling kon licht één of anderbalf jaar verstrijken. Zulk een tijdwinst kon, dat besefte elke gevangene, na D-Day van beslissende betekenis zijn - in juli evenwel werd de gehele bestraffingsprocedure drastiscb versneld. 7

XCSeyss-Inquart en Christiansen die juist bezig waren, een groot aantal nieuwe rechtbanken te vormen die in werking zouden treden zodra in bezet Nederland de z.g. Ausnahmezustand (een Duitse 'staat van beleg') afgekondigd zou worden, vernamen op 6 juli tot hun verrassing dat Hitler had bepaald dat berechting van illegale werkers voortaan nagelaten moest worden; het desbetreffende Führerbefehl werd op 30 juli door Hitler ondertekend; het hield in, dat op heterdaad betrapte 'Terroristen und Saboteure' ter plaatse neergeschoten moesten worden, dat later gegrepenen aan de 'SD' moesten worden overgedragen en dat "Mitldufer' "zur Arbeit einzusetzen' waren; van generaal Keitel, Chef van het Oberkommando der Wehrmacht, zouden nadere regelingen uitgaan. 'Die konden', zo schreven wij in deel 8, 'gegeven de zeer algemene aard van het Fûhrerbefehl, moeilijk gemist worden. Vielen diegenen die bijvoorbeeld hulp aan onderduikers georganiseerd, illegale bladen uitgegeven of spionage bedreven hadden, weI onder het Führerbejehl ?' Welnu, op 18 augustus bepaalde Keitel dat allen, 'die die Sicherheit oder Schlagjertigkeit der Besat zungsmacht in anderer Weise als durch Terror- und Sabotageakte gefàhrden, óók aan de 'SD' overgedragen moesten worden die hen, alweer, 'ZUl' Arbeit einzusetzen' had. 'Men zou dat', schreven wij in deel 8, 'kunnen interpreteren als transport naar een concentratiekamp. Duidelijk was dat alles niet.' Voor Rauter evenwel was het duidelijk genoeg om zijn beleid te verscherpen. Op 18 juli (d.w.z. nog voordat het Fûhrerbefehl ondertekend en ontvangen was) schreef hij aan de Berlijnse chef van de Ord nungspolizei dat hij 'jetzt in drei Fallen gezwungen war, da kriegsgerichtliche Verhandlunçen nicht steigern dürfen, verhaftete Terroristen und Saboteure als Sühne standrechtlidi in grösserer Aneahl zu erschiessen' (ons zijn maar twee gevallen bekend"), één dag later, 19 juli, berichtte hij per telex dat hij deze aangelegenheid met Kaltenbrunner, Heydrichs opvolger als feite

XCI Brief, 18 juli 1944, van Rauter aan generaal Wünnenberg (PRA-Den Haag: p.v. inz. Rauter (6 dec. 1947), p. 77 (Doe I-138o, a-rj), Z Beide gevallen werden op 18 juli in de Nederlandse dagbladpers gepubliceerd. Uit het bericht bleek niet meer dan dat Rauter 'een aantal gearresteerde terroristen en saboteurs standrechtelijk' had laten doodschieten, één groep op 16, één groep op 17 juli, de eerste wegens een aanslag op een 'SD'er' te Amsterdam, de tweede wegens een aanslag op een afdelingshoofd van het Rotterdamse bevolkingsregister.

XCWij voegen toe dat te Amsterdam de 'SD'er' Wehner op 16 juli was geliquideerd en dat Rauter daags daarna in de duinen bij Overveen vijftien illegale werkers had doen doodschieten, onder wie acht die door de verraden KP-overval op het Huis van Bewaring aan de Weteringschans te Amsterdam (uitgevoerd in de nacht van 15 op 16 juli) in handen van de 'SD' waren gevallen; tot die acht behoorden twee leden van de Top van de Landelijke Knokploegen: Johannes Post en Hilbert van Dijk. 7

lijke chef van het Reichssicherheitshauptamt, had 'abgestimmt' 1 en negen dagen later, 27 juli, gaf hij de algemeen inspecteur van de Nederlandse Landwacht (datwas van Geelkerken, plaatsvervangend leidervan de NSB)

XC'den dienstlichen Befehl, dass diensituende Angehörige der Landwacht Niederlande genau so wie Angehörige der Ordnungs und Sicherheitspolizei, dort, wo sie auf Terroristen und Saboteure stossen, die im Besitz von Waffen sind, diese unverzüglich im Kampf nieder zumachen haben,'

XCMen ziet: in twee brieven sprak Rauter van' Terroristen' (te interpreteren als: gewapende illegale werkers) 'und Saboteure' - moest hij nu inderdaad andere gearresteerde illegale werkers en bloc hoogstens naar concentratiekampen sturen? Hij en stellig ook anderen beschouwden dat als absurd, immers: in talloze gevallen hadden in bezet Nederland Duitse rechtbanken sinds '41 doodstraffen opgelegd bijvoorbeeld aan personen die illegale bladen en pamfletten hadden uitgegeven of verspreid, spionage hadden bedreven of aan stakingen hadden deelgenomen. In '47 beweerde Rauter dat 'in augustus, vermoedelijk midden augustus' ('44), een bevel was binnengekomen van het Reichssicherheitshauptamt hetwelk inhield dat de Sicherheitspolizei 'in de plaats van de opgeheven rechtbanken (zou) treden en tegen misdrijven de maatregelen treffen die de rechter ook had kunnen opleggen, in zeer vereenvoudigde vorm (doodstraf, concentratiekamp, arbeidsinzet of vrijspraak)'; bovendien was de Sicherheitspolizei voortaan 'gerechtigd en verplicht, represaillemaatregelen te riemen.'? Het bevel waarop Rauter zich beriep, is niet bewaard gebleven, maar het is in hoge mate waarschijnlijk dat het Reichssicherheitshauptamt inderdaad zulk een instructie heeft gegeven (die dus aanzienlijk verder ging dan Keitel had bepaald)." Overigens wijzen wij er op dat Rauter blijkens zijn brief van 18 juli toen al in drie gevallen, kennelijk conform een voorstel

XC1 Brief, 19 juli 1944, van Rauter aan dr. Bender (HSSuPF, 4 c). 2 Brief, 27 juli 1944, van Rauter aan C. van Geelkerken (a.v.). 3 BG-Den Haag, procureur-fiscaal: p.v. inz. Rauter (30 dec. 1947), p. o-ro (Doe I-138o, b-I7). "Lages, chef van de Aussenstelle Amsterdam van de Sicherheitspolizei und des SD, en Haase, chef van de Aussenstelle Groningen, hebben na de oorlog verklaard dat het Reichssicherheitshauptamt medio augustus een instructie heeft doen uitgaan als door Rauter bedoeld. Volgens beiden had over die instructie in Den Haag een bespreking plaatsgevonden onder leiding van Schöngarth. Daar zou Lages er op gewezen hebben dat hij het onmiddellijk executeren van belangrijke illegale werkers allerminst dienstig achtte voor een effectieve bestrijding van de illegaliteit en Schöngarth zou toen hebben goedgevonden dat de Aussen stelle-Amsterdam de betrokkenen eerst aan de gebruikelijke eventueel langdurige verhoren zou onderwerpen. Haase zou zich meer algemeen tegen het Fûhrerbefehl en de instructie van Kaltenbrunner hebben uitgesproken. 'Darüber war', aldus Haase, 'der 7

dat hij aan Kaltenbrunner had gedaan, was overgegaan tot de executies waartoe hij volgens eigen zeggen pas 'in augustus, vermoedelijk midden augustus', een algemene machtiging zou ontvangen. Het tekent de gezindheid van de Höhere SS- und Polizeifuhrer en alles wijst er op dat de nieuwe Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD en de chef van zijn Abteilung IV van diezelfde gezindheid waren vervuld.

XCDeppner was het die bij het volgen van de nieuwe richtlijnen een centrale plaats ging innemen. De 'SD' had (wij herinneren aan de eerder gegeven cijfers) in Nederland medio augustus ruim elfduizend gevangenen in handen. Wie hunner kwamen er voor in aanmerking, onmiddellijk doodgeschoten te worden? De drukbezette Rauter had geen tijd om zich in die vraag te verdiepen en Schöngarth, pas enkele weken in functie, miste er de kennis voor. Deppner daarentegen had bijna vier jaar lang de leiding gehad bij de bestrijding van de Nederlandse illegale groepen, bezat daar een goed overzicht van en zat op een punt waarop hij, voorzover hij daar behoefte aan gevoelde, gemakkelijk toegang had tot alle dossiers. De belangrijkste gevangen genomen illegale werkers zaten in die tijd niet in het concentratiekamp Amersfoort opgesloten (dat werd in de eerste plaats gebruikt om er ontduikers van de arbeidsinzet in vast te houden) maar in het concentratiekamp Vught, waar zij zich of onder de overige gevangenen bevonden (dan hadden zij dus slaapplaatsen in de barakken, namen deel aan de appèls en moesten overdag werken) of, in de regel met meerderen tegelijk, achter slot en grendel zaten in een van de cellen van de kampgevangenis, de Z.g. 'bunker'.

XCBdS' (Schöngarth) 'stark entrüstet und erklärte mir, dass er persënlich auch nichtfragen könnte odergifragt tuurde, ob ihm etu/aspasse oder nicht, seine Befehle seien eindeutig ... und deshalb durchzufûhren, und jeder, der die obliegenden P.fiichte nicht erfûlle, u/erde von ihm persönlich vor ein Standgericht gestellt. Die IIIegalität wächse von Tag zu Tag, Verstärkungen fûr die Sicherheitspolizei seien schon u/iederholt und immer vergeblich aus Berlin angefordert worden. Es käme in diesem Kampf auf den letzten Einsatz jedes Einzelnen an, und Repressivmassnahmen und Exekutionen an Ort und Stelle seien in Ausnahmezuständen in jedem Kriege schon dagewesen und u/ûrden von den anderen Kriegsführenden genau so angeioendeï (PRA-G~?ningen, p.v. B. G. Haase (IS febr. 1947 en volgende dagen), p. IS (Doc 1-612, a-s)) (bij dat laatste tekenen wij aan dat het Amerikaanse en het Britse oorlogsrecht wel het nemen van represailles toestonden maar dat het van de zijde van de Amerikaanse en Britse legers tijdens de veldtocht in Europa nimmer tot represailles is gekomen).

XCH~ase beweert, bij die gelegenheid ook geprotesteerd te hebben tegen de Silber tanne-moorden die hij "unûberbietbar minderu/ertig zou hebben genoemd (a.v.). Inderdaad, na eind augustus '44 vonden geen Silbertanne-moorden meer plaats (er waren in totaal op zijn minst vier-en-vijftig Nederlanders als slachtoffer bij gevallen) - het kan zijn dat Rauter en Schöngarth van mening waren dat van' Exekutionen an Ort und Stelle' voldoend afschrikwekkend effect zou uitgaan.

XCIn de 'SD' -gevangenis te Haaren had in juni het grote proces plaatsgevonden tegen de topfiguren van de groep-'Zwaantje' (het Nederlandse uiteinde van de Zweedse Weg) en de 'Dienst-Wim' - twee belangrijke spionagegroepen. Vijf-en-veertig illegale werkers waren tot de doodstraf, vier tot lange gevangenisstraffen veroordeeld. Die vonnissen moesten door Christiansen bekrachtigd worden; hij moest dus ook vaststellen hoe hij op de ingediende gratieverzoeken zou reageren. Christiansen was nog bezig dat te overwegen (de dossiers lagen bij zijn staf) toen besloten werd dat alle gevangenen die door Wehrmacht-rechtbanken berecht waren, veiligheidshalve naar gevangenissen in Duitsland zouden worden overgebracht. Tot hen behoorden ook illegale werkers van de 'pilotenhulp"groep' Fiat Libertas' en van de spionagegroep- 'Albrecht' die in Utrecht ter dood veroordeeld waren. De Utrechtse groep werd in autobussen geladen, de bussen reden op 29 juli naar Haaren en nog diezelfde dag werden ca. tweehonderd gevangenen, onder hen o.m. de veroordeelden van de groep-'Zwaantje' en de 'Dienst-Wim', naar de gevangenis in Anrath bij Krefeld overgebracht van waaruit zij later in andere gevangenissen in het westen van Duitsland zouden belanden - zonder hun dossiers. Dat zou velen het leven redden.

XCMet betrekking tot de gevangenen in Vught daarentegen kon Deppner zijn aanwijzingen geven. De vorming van de nodige executiepelotons bood geen probleem; die konden uit leden van de Vught bewakende yde en ode compagnie van het Wachbataillon Nord- West samengesteld worden. Besloten werd, de executies in de avonduren te laten plaatsvinden en in de onmiddellijke nabijheid van het kamp; overdag bevonden zich veelal Kommandos van gevangenen op terreinen buiten de kampomheining, maar van negen uur 's avonds af moesten alle gevangenen, voorzover niet in de 'bunker' opgesloten, in hun slaapbarakken zijn - het enige wat dezen zouden kunnen merken, was dat zij de salvo's van de executiepelotons zouden horen en vervolgens de aparte genadeschoten (een schot in de hersenen of in de nek), dat zij daags daarna weggevoerde gevangenen zouden missen en dat zij dan uit de schoorsteen van het kampcrematorium dikke rookwolken zouden zien opstijgen.

XCVoor wij deze 'Deppner-executies' gaan behandelen, willen wij er op wijzen dat begin augustus in Vught een belangrijke groep medewerkers van de Trouw-groep gefusilleerd werd: drie-en-twintig illegale werkers. Zij waren nog berecht, namelijk eind juli in Haaren waar zij toen gevangen zaten. Belangrijke aanwijzingen zijn er dat Rauter van Himmler

of van het Reichssicherheitshauptamt speciaal verlofhad gekregen, dat proces ondanks het Fûhrerbefehl te laten doorgaan, en men moet wel aannemen dat daarbij Rauters belangrijkste argument is geweest dat hij het proces en eventueel de doodvonnissen als drukmiddel wilde gebruiken om de redactie van Trouwer toe te brengen, de uitgave van het veelgelezen illegale blad te staken. Aanvankelijk waren de Trouw-gevangenen in Haaren van mening, dat de redactie het aanbod van de 'SD', het niet tot een proces te laten komen, moest afslaan; daarbij was van belang' dat', aldus een medegevangene in Haaren, 'hoogstens een zes tot acht verwachtten de doodstraf te zullen krijgen, wanneer het inderdaad tot een proces zou komen.' I Dat proces vond plaats. Een Polizeistandgericht velde drie-en-twintig doodvonnissen. Op 5 augustus werden de leden van de Trouw-groep, uit Haaren overgebracht, in de 'bunker' van Vught opgesloten. Via de centrale verwarmingsbuizen, de door het gehele complex lopende luchtkokers en de enigszins geopende celraampjes was onderling contact mogelijk en ook contact met andere gevangenen. Een van die andere gevangenen, een LO-medewerker, hield op die eerste avond 'een ontroerende avondoverdenking', schreef later een medegevangene uit Vught; 'een vurig smeekgebed, door ons allen met hart en ziel meegebeden, zendt hij op tot God of Hij het toch mogelijk wil doen zijn, deze levens te sparen, maar- Uw wil geschiede.' Nadien hoorde men de leden van de Trouw-groep psalmen zingen. 'Zo is het doorgegaan die vier dagen.? In die dagen herhaalde de 'SD' zijn aanbod aan de redactie van Trouu/, nu in die vorm dat de doodvonnissen niet zouden worden uitgevoerd. Dat aanbod werd, vermoedelijk in de ochtend van 9 augustus, door de redactie op principiële gronden (geen compromis met de vijand l) verworpen. De Lagerkommandant van Vught werd ingelicht en op de avond van de çde, 'tegen schemerdonker, werderi', aldus een vrouwelijke gevangene die in de 'bunker' tewerk was gesteld,

XC'elf jongens uit hun cellen geroepen. Op de gang werden hun namen afgelezen en daarna gingen zij weg. Het hek van de gang sloeg dicht; we hoorden hen de poort uitlopen, op de auto gaan, de wagen dichtklappen en de kettingen van de sluiting rammelen, de wagen starten - wegrijden - en ongeveer tien minuten later hoorden wij één salvo en daarachter de genadeschoten.

XCZo ging ook de tweede groep."

I B. van Huygevoort in Stichting Trouwfonds: 9 1944-9 (1946), p. 26. 2 G. Breteler in a.v., p. 18-19. 3 L. van Harssel in a.v., p. 32.

XCOp die ode augustus was nog niet duidelijk dat het Duitse front in Normandië definitief was ingestort - von Kluge had in de nacht van 6 op 7 augustus zijn tegenoffensief in de richting van Avranches ingezet. Door elandestien opgevangen radioberichten waren veel gevangenen in Vught van het oorlogsverloop redelijk goed op de hoogte. Korte tijd later was zonneklaar dat de Wehrmacht een verpletterende nederlaag had geleden en op een zondagmiddag (vermoedelijk zondag 13 augustus) werd door Belgische gevangenen in Vught de Brabançonne aangeheven. 'Wij geloofden dan ook vast en zeker', schreef later een Nederlandse gevangene,

XC'de een of andere morgen (binnen afzienbare tijd) wakker te worden terwijl de Moffen gevlucht of gevangen genomen waren en Geallieerde troepen voor de poort zouden staan om ons te bevrijden! Dit was voor ons zo'n vaststaand feit (afgaande op de vele geruchten van die dagen) dat wij onder elkaar al hadden uitgemaakt dat niet alle gevangenen vrijgelaten mochten worden: de meeste Kapo's en blokhoofden zouden opgesloten blijven."

XCVermoedelijk was eind juli met de door Deppner gelaste executies een begin gemaakt. Volgens een bewaardgebleven lijst (de opgave is niet volledig) werden op 29 juli vijftien gevangenen geëxecuteerd en volgens deze lijst en een andere bron tussen 4 en 22 augustus honderdtwee-entachtig. Er waren in die periode op zijn minst zeven dagen waarop, als de gevangenen na afloop van de middagwerktijd op appèl stonden, bepaalde kampnummers werden opgelezen; de houders van die nummers 'werden', aldus een gevangene,

XC'afgesnauwd wanneer ze niet op een holletje kwamen aanlopen. 't Was een ellendig gezicht om deze soms oudere mensen op een draf langs de rijen te zien hardlopen ... Dan stonden ze daar in 't gelid, doodsbleek ... In rijen van vijf in de pas marcheerden ze dan naar de bunker. 's Avonds knetterden de fusillades en klonken de korte, droge revolverschoten achteraan."2 J. Gerber: Mijn ervaringen in gevangenis en concentratiekamp, Weteringschans. Vught, Orantenburg (1945 ?),

, F. M. Gescher: 1944 (1945 ?), p. 14 2.

XCOok Belgische gevangenen werden geëxecuteerd: eind augustus een uit het concentratiekamp Breendonk gearriveerde groep uitgehongerde en afschuwelijk mishandelde gevangenen van wie, zo heette het, sommigen bij gevechten in de Ardennen gegrepen waren - meer dan veertig hunner werden's avonds doodgeschoten, hetgeen uiteraard nog verder bijdroeg tot de sfeer van nervositeit die in het kamp kwam te hangen. Hoop en angst gingen er hand in hand. Op woensdag 30 augustus werden weer twee-en-twintig gevangenen doodgeschoten. Op donderdag 3 I, Koninginnedag, kregen de gevangenen de wekelijkse Rode Kruis-pakketten (papieren zakken met besmeerde boterhammen er in) uitgereikt. 'Er wordt', aldus een hunner, T. J. Botke,

XC'gegeten zonder omhaal, en met de gretigheid die uitgehongerden aan de dag leggen. Eén man echter legt de zak met het kruis voor zich neer en staat op.' Op onvernomen bevel staan allen op. Zij volgen die ene man die nu (zonder geluid te geven) zingt. Het Wilhelmus, want vandaag is Wilhelmina jarig. Zijn lippen bewegen. Onze lippen bewegen. En het lied stijgt op uit honderden kelen. Zonder klank, zonder geluid. De SS kijkt verbijsterd toe. Bij het tweede couplet wordt de ontroering de meesten te machtig."

XCNa die donderdag steeg de spanning van dag tot dag, aangewakkerd door de zenuwachtigheid waarvan veel SS'ers getuigden. Gerucht volgde op gerucht. De een beweerde dat de SSvan plan was, het kamp te verlaten, de ander dat het de bedoeling was, alle barakken mèt de gevangenen (het kamp werd steeds voller") de lucht in te blazen. Maandagochtend 4 september werd rondverteld dat de Engelsen de vorige dag Brussel hadden bevrijd. Waar bleven zij? Zou de SS vluchten? Men hoorde die dag ontploffingen in de verte. Sommigen zeiden dat dat het naderende front was, anderen dat de Duitsers op het vliegveld Gilze-Rijen munitievoorraden opbliezen. Een aankondiging van hun aftocht? Tijdens het avondappèl vloog het ene eskader Duitse jagers na het andere dwars over het kamp - oostwaarts, naar de Heimat. Ze vlogen laag, ze waren blijkbaar zwaarbeladen. 'Geronk ten noorden en zuiden van het kamp deed veronderstellen', ald us een gevangene",J.

, Dit was Botke zelf, een tandarts uit Maastricht; gearresteerd wegens medewerking aan de 'pilotenhulp'-groep-'Vrij', was hij eind juni '44 in Vught opgesloten. 2 T. Botke: (1966), p. 141-42. 'Van medio augustus tot begin september zijn nog ca. duizend gevangenen aan de in Vught al aanwezigen toege voegd; wij vermoeden dat zij hoofdzakelijk uit diverse 'SD'-gevangenissen naar Vught zijn overgebracht. 4 F. M. Gescher: p. 146-47.

'dat nog meer formaties Gilze-Rijen verlieten. En wij allen kregen dezelfde indruk: van ratten die het zinkende schip verlaten!

XCHet avondappèl duurde die avond buitengewoon lang. Maar het was een mooie avond en wij waren het lange wachten wel gewend. En terwijl wij staan te wachten scheert plotseling als een lange eindeloze roffel (vlak in de buurt achter die bossen) een salvo door de lucht. We weten maar al te goed wat dat betekent maar we hebben nog nooit zo 'n geweldig salvo meegemaakt: verschillende malen hadden wij in 't kamp een salvo uit twintig, dertig geweren gehoord, maar dit salvo schijnt wel uit honderd en meer geweren te komen. Wij zijn aIlemaal met ontzetting geslagen. Iedereen is stil, er wordt niet meer gesproken - aIleen een enkel woord hoort men fluisteren. Men kan zien dat verschiIlenden voor ons in gebed verzonken zijn voor hen die daar vielen. Daar komen de genadeschoten: één - twee - vier - we tellen tot zeventig en daarboven, sommigen zeggen later er meer dan tachtig te hebben geteld.

XCDan 'r tweede - en nog een derde salvo volgt.

XCWe hebben die avond in totaal tussen de tweehonderd en tweehonderdvijftig genadeschoten geteld.' I

XCTot hen die op die maandagavond gefusilleerd werden, behoorden alle leidende figuren van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (de LO) en de Landelijke Knokploegen (de LKP), die de 'SD' de voorafgaande maanden in handen waren gevallen. Enkelen noemden wij in deel 7: kapelaan Naus en Jan Hendrix ('Ambrosius') die de LO in Limburg hadden geleid, Henk Dienske, de LO-districtsleider uit Amsterdam, Johannes Hesseis en Marinus Westerbeek, beiden lid van de Top van de LO, Hendrik A. van Wilgenburg die de met de LO verbonden Persoonsbewijzensectie (de PBS) had geleid en Jacgues de Weert die haar had opgericht, voorts Leendert Valstar en Izaak van der Horst, beiden lid van de Top van de Landelijke Knokploegen. Voor hen en hun makkers had 'Ambrosius' gebeden. Hij zelf werd, berichtte later een gevangene die in de 'bunker' met anderen in een cel zat boven de zijne,

XC'gewaarschuwd om over een kwartier gereed te zijn. Wanhopig waren we. Ook hij! Hij riep ons zelf toe wat hem was meegedeeld. Vroeg OIlS de groeten over te brengen aan zijn familie en vrienden. 'Ik weet wat ik gedaan heb, ik weet ook waarom. Maar ik weet ook waar ik heenga.'

XCDaarna heeft hij met ons door de luchtkoker gebeden. Nooit vergeet ik dat gebed ... Hij bad voor zijn vijanden en voor zijn vrienden ... Hij bad voor onze

XCI Volgens een bewaardgebleven lijst zouden die avond 111 Vught vijf-en-vijftig

koningin, voor ons volk dat op de drempel der vrijheid scheen te staan. Hij bad dat ons volk de vrijheid die komen zou, waardig zou dragen. Hij vroeg om eenheid na de vrede.

XCRustig sprak hij, met klare, heldere stem, alsof geen vuurpeloton op hem wachtte."

XCDinsdagochtend, S september, klonken opnieuw de salvo's en de genadeschoten. Er waren toen op zijn minst vier-en-vijftig slachtoffers.

XCWij voegen toe dat zich onder de velen die in augustus en de eerste dagen van september in Vught krachtens beslissingen van Deppner werden gefusilleerd, van de in vorige delen genoemde illegale werkers ook bevonden joop Westerweel die honderdvijftig tot tweehonderd Joodse jongeren naar Frankrijk had helpen ontsnappen, en de grote organisator· van het illegale financiële steunwerk in Friesland, Jan Evenhuis.

XCZonder commentaar citeren wij tenslotte de volgende fragmenten uit een verslag, opgemaakt op grond van naoorlogse mededelingen van enkele leden van de yde en öde compagnie van het Wachbataillon Nord West 2:

XC'4 augustus. Vele belangstellende SS'ers trekken mee naar de executieplaats als gold het een openbare vermakelijkheid.

XCII augustus . is het vuurpeloton zingend afgemarcheerd. Uitgenomen enkelen stormde de ganse compagnie het gelid uit om voor de fusillade zich vrijwillig te melden ... Het vuurpeloton is getracteerd op sigaretten en een fles jenever per drie man.

XC18 augustus ... Thans een vast aangesteld vuurpeloton. Ook is het verboden naar de executie te gaan zien. De slachtoffers ondergaan half naakt de executie. Hun kleren zouden naar Duitsland gezonden worden Er wordt slecht geschoten en altijd nog na het gewerensalvo blijven er staan.'

XCHoeveel gevangenen van eind juli tot in de eerste dagen van september krachtens de door Deppner genomen beslissingen in totaal in Vught zijn geëxecuteerd, is niet precies bekend. Vast staat dat het er op zijn minst

, 'De Visser': 'De bunker in Vught' in (1946), p. 275-76. 2 RvO, Ge, c(61)751.

vierhonderdvijftig zijn geweest. De bezetter zweeg over wat hij had aangericht. Geen enkele publiciteit gaf hij er aan, zelfs niet ter intimidatie van de bevolking als geheel of van de illegale groepen die uit die bevolking waren voortgekomen.

Panorama der illegaliteit

XCOok, ja juist in dit deel hebben wij veel te schrijven over de illegaliteit. Zij was een minderheid. Wij herinneren er aan dat wij in deel 7 (in de paragraaf'Illegale werkers' van hoofdstuk 8) als een voorzichtige, wellicht te voorzichtige, schatting vermeldden dat vóór september '44 in ons land het aantal illegale werkers (gedefinieerd als diegenen die in vaste organisatorische verbanden illegaal actief waren) van de orde van grootte van vijf-en-twintigduizend was; daarbij hadden wij de individuele saboteurs en de talrijke helpers van de illegale werkers niet meegerekend - talrijke, want velen van die illegale werkers waren voor hun huisvesting, hun voeding, het opbergen van bezwarende stukken, soms ook van wapens, en het ontvangen van hun correspondentie afhankelijk van de hulp die hun dagelijks door allerlei relaties werd geboden. Ook hebben wij in die schatting het aantal gezinnen niet meegeteld waarin onderduikers gehuisvest waren - een aantal dat wij met betrekking tot de Joodse onderduikers op vijf-en-twintigduizend hebben geschat en dat met betrekking tot de niet-Joodse onderduikers (dat werden er enkele honderdduizenden) eenvoudig niet te schatten valt. Maar toch: diegenen die direct of indirect bij het illegale werk waren betrokken, bleven een minderheid vormen - een minderheid evenwel die in tegenstelling tot de meerderheid van de 'goede' Nederlanders niet de gebeurtenissen over zich heen liet gaan en zich er zo goed mogelijk bij aanpaste, ingreep, acties uitvoerde, reacties uitlokte en daarmee tot een historisch werkzame factor werd; dat alles dient zo nauwkeurig mogelijk weergegeven te worden.

XCEr waren dan, om te beginnen, illegaalopererende kernen die een zekere uitstralende werking hadden op bepaalde bevolkingsgroepen welke in hun verzetshouding werden gestijfd. Het verzet van de kerken, van de protestantse schoolbesturen, van de universitaire docenten, van de studenten, van de artsen tenslotte, werd gedragen door vaste organisaties die mondeling of gedrukt bepaalde parolen doorgaven, soms ook stukken opstelden die zich tot Duitse of Nederlandse autoriteiten richtten of

(kerkelijk verzet) van de kansels werden voorgelezen. Dat kerkelijk verzet werd gecoördineerd door het Interkerkelijk Overleg, het verzet van de protestantse schoolbesturen door het Schoolverzet, het verzet van de universitaire docenten door het Hooglerarencontact, het verzet van de studenten door de Raad van Negen (er waren in die tijd in den lande negen instellingen waar hoger onderwijs was gegeven) en het verzet van de artsen door het Medisch Contact.

XCVoorts hadden zich in verscheidene, door de bezetter opgeheven en verboden politieke partijen kernen van voormannen gevormd die in clandestiene bijeenkomsten hun aanhang bijeen trachtten te houden en dan vaak ook tegen de bezetter ageerden; vooral binnen de Anti-Revolutionaire Partij en de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij was dat het geval. Wij voegen toe dat vertegenwoordigers van die eerste twee partijen met die van vier andere (de Rooms-Katholieke Staatspartij, de Christelijk-Historische Unie, de Liberale Staatspartij en de Vrijzinnig-Democratische Bond) af en toe bijeenkwamen in het z.g. Politiek Convent. Hoe sterk hun aanhang in den lande was gebleven, wisten de leden van dat Convent niet - wij hebben er trouwens in dee! 9 (in de paragraaf 'Partijwezen' in hoofdstuk 14) op gewezen dat in '44 ten aanzien van geen enkele vooroorlogse partij vaststond of zij na de bevrijding ongewijzigd zou worden voortgezet; achter dat voortbestaan van de RKSP, de CHU, de Liberale Staatspartij en de Vrijzinnig-Democratische Bond stond een vraagteken, in anti-revolutionaire kringen werd door sommigen, o.m. in het gereformeerde verzetsblad Trouw, bepleit dat ARP en CHU zich na de bevrijding zouden verenigen, de SDAPwilde een ruimere basis kiezen en de leiding van de illegale CPN (deze partij was in '40 als zodanig in de illegaliteit gegaan) voelde er voor om dé CPN in een bredere socialistische partij te laten opgaan, zulks in de verwachting dat communisten in die bredere partij een dominerende positie zouden gaan innemen.

XCWat de traditionele democratische partijen betreft, merken wij nog op dat zij ook in het laatste bezettingsjaar als partijen nauwelijks een rol speelden. Zij hadden geen functie. Men stond voor problemen die met de partij-gescheidenheid niets te maken hadden. Drees bijvoorbeeld, de vroegere voorzitter van de Tweede Kamer-fractie der SDAP, gaf zich veel moeite, de SDAP bijeeri te houden, en vertegenwoordigde zijn partij graag in het Politiek Convent, maar in dat laatste jaar was veel belangrijker dat hij in nog drie andere colleges zitting had: het Vaderlands Comité, de Contact-Commissie der illegaliteit (gevormd op de coördinatie-bijeenkomst te Amsterdam op 3 juli '44) en het (in het volgend hoofdstuk te behandelen) in augustus van regeringswege ingestelde College van

Vertrouwensmannen; al deze drie colleges (van het Vaderlands Comité en van de Contact-Commissie was Drees voorzitter) deden langs geheime weg belangrijke adviezen uitgaan naar de regering te Londen en het College van Vertrouwensmannen bereidde bovendien voor na de bevrijding reeksen maatregelen op de bestuurssector voor. Geen van de drie colleges had iets te maken met de traditionele partij-indeling en ook van de illegaliteit als geheel mag men zeggen dat zij niet in het minst partij-gebonden was.

XCDe illegale bladen vormden een belangrijke manifestatie van de wil tot verzet. Van de grootste (]« Maintiendrai, Ons Volk, Ons Vrije Nederland, Het Parool, Trouw, De Vonk, Vrij Nederland en De Waarheid) kwam eenof tweemaal per maand een gedrukt nummer uit, soms bij één, soms bij verschillende drukkerijen vervaardigd. De redacties waren klein, de verspreidersgroepen groot; deze laatste konden in het land als geheel voor één blad enkele duizenden personen omvatten. In december '43 had de gezamenlijke oplaag van de grootste illegale bladen bijna een half miljoen exemplaren bedragen; vermoedelijk was dat aantal in de zomer van '44 nog gestegen. Naast de bladen die wij noemden, waren er andere die wij zullen vermelden als daar aanleiding toe is; er waren ook veelal dagelijks verspreide illegale nieuwsbladen, meestal gestencild, die doordat de meeste mensen hun radiotoestel hadden ingeleverd, een belangrijke functie hadden op het terrein van de nieuwsvoorziening. Het aantal van die nieuwsbladen bedroeg in de zomer van '44 ongeveer 150 met een gezamenlijke oplaag van (naar schatting) enkele tienduizenden exemplaren. Elk illegaal blad had voor zijn productie geld nodig, kleine bedragen voor de illegale nieuwsbladen, grote voor de belangrijkste illegale opiniebladen, tot vele tienduizenden guldens per nummer toe. Al dat geld werd elandestien bijeengebracht.

XCEen wezenlijke functie van de illegaliteit was de zorg voor de onderduikers, Joodse en niet-Joodse, en die laatsten waren, gelijk eerder opgemerkt, in hoofdzaak 'contractbrekers' en 'weigeraars' van de arbeidsinzet. De hulp aan de Joodse onderduikers was in verband met de injuli '42 ingezette deportaties naar 'Polen' in de zomer van dat jaar van start gegaan, de grootscheepse hulp aan de niet-Joodse was pas in de loop van '43 wenselijk gebleken. De hulp aan de Joodse onderduikers was, zou men kunnen zeggen, gedecentraliseerd, maar bij de hulp aan de nietJoodse nam de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, de LO, een hoogst belangrijke plaats in. Er waren in de zomer van '44 misschien wel enkele duizenden illegale werkers die er zich voortdurend het hoofd over moesten breken hoe zij 'hun' Joodse onderduikers aan

de noodzakelijke distributiebescheiden en vaak ook aan geld konden helpen en hoe zij de zich voordoende huisvestings- en andere problemen konden oplossen. Talrijke 'organisatoren' van die hulp aan Joden (zij hielpen ook wel niet-Joodse onderduikers - wie eenmaal met illegaal werk was begonnen, zag dat werk voortdurend toenemen) hadden eind '43-begin '44 hun krachten gebundeld, in Amsterdam tot de Vrije Groepen-Amsterdam en in Den Haag (met inbegrip van Leiden en Delft) tot de Vrije Groepen-Den Haag - 'vrij' noemden die groepen zich omdat zij aansluiting bij (en afhankelijkheid van) de LO afwezen.

XCAlle verzorgingsgroepen hadden, afgezien nog van duikadressen (die voor Joden vaak moeilijk te vinden waren), drie dingen nodig: geld, persoonsbewijzen en distributiebescheiden. Het geld werd ingezameld, de persoonsbewijzen werden nagemaakt of gewijzigd (op dat gebied waren de door Gerrit- Jan van der Veen opgerichte Persoonsbewijzencentrale en twee met de LO verbonden illegale groepen: de Falsificatiecentrale-LO en de Persoonsbewijzensectie, de grootste 'producenten') dan wel via illegale contacten bij de bevolkingsregisters verkregen, en de distributiebescheiden werden Of 'gekraakt' Of van illegale contacten bij de distributiediensten betrokken. Die illegale hulp van de bevolkingsregisters en de distributiediensten uit was van veel betekenis - één illegale groep was er, de TD-groep (genoemd naar de in '44 uitgereikte Tweede Distributiestamkaart, maar de groep bestond al sinds de zomer van '42), die op het standpunt stond dat die hulp-'achterom' voldoende was om in de noden van alle onderduikers te voorzien en die derhalve fel gekant was tegen de 'kraken' welke de normale gang van zaken in de overheidsadministratie verstoorden en aldus, zo meende de TD-groep, de hulp'achterom' bemoeilijkten. In feite constateerde de LO-leiding terecht dat de 'kraken' (voor haar uitgevoerd door de Knokploegen), gegeven het grote aantalonderduikers, onmisbaar waren. Niet dat dat 'kraken' eenvoudiger werd! De bewaking van de gemeentesecretarieën en de bevolkingsregisters werd vooral krachtens Rauters instructies steeds scherper, maar de Top van de Landelijke Knokploegen (er waren in den lande in de zomer van '44 veertig tot vijftig van dergelijke ploegen) wist een zwakke stee te vinden in het administratieve systeem; de Utrechtse KP-leider kwam in vast contact met twee hoogst belangrijke informanten wier gegevens elkaar aanvulden: de PTT' er die bij de Groninger drukkerij Hoitsema (daar had Joh. Enschedé en Zonen een nevenbedrijf ingericht waar een deel van de distributiebescheiden werd gedrukt) was gedetacheerd, lichtte de KP-leider regelmatig in, op welke data nieuwe bescheiden naar bepaalde distributiediensten

van de postverzendingsdienst in Den Haag deed hem regelmatig opgave, met welk treintransport de betrokken zendingen de stations van aankomst zouden bereiken. Knokploegen wisten dan precies welke transporten overvallen konden worden tussen die stations van aankomst en de plaatsen van bestemming. Deze aanpak werkte zo effectief dat de Knokploegen in juli en augustus een record-aantal bonkaarten voor de eerstvolgende maanden buitmaakten 1 zoveel zelfs dat zij (waarover straks meer) zonder gevaar voor het LO-werk op de sabotage konden overschakelen.

XCHoe werd in de zomer van '44 het werk van de LO en van de Knokploegen geleid en welke problemen deden zich bij die illegale arbeid voor?

XCDe z.g. Top van de LO besloot eind juni veiligheidshalve voortaan nog maar zelden samen te komen met de provinciale leiders maar dezen door middel van koeriersters strikt geheime 'Wekelijkse mededelingen' te doen toekomen welke na lezing moesten worden vernietigd (de inhoud werd dan mondeling doorgegeven aan de districtsleiders). Nummer I van deze 'Wekelijkse mededelingen' droeg de datum van 3 julitoevallig de dag waarop in Amsterdam de al eerder genoemde coördinatiebijeenkomst plaatsvond waar de LO-vertegenwoordiger, G. Pruys, voor de gewetensvraag kwam te staan of hij zichzelf (en daarmee zijn gehele illegale organisatie, de veruit grootste in den lande) zou aansluiten bij de middenof bij de rechter-sectie van de illegaliteit. Hij koos de rechter-sectie en met die keuze kon de Top zich verenigen, maar het gebeurde had onderstreept dat, aangezien koningin Wilhelmina en minister-president Gerbrandy de Contact-Commissie als een belangrijk adviescollege zouden beschouwen, de LO voor beslissingen geplaatst zou worden welke een algemeen-politiek karakter droegen. Vergden die beslissingen niet regelmatig overleg van een klein college? Teneinde aankreeg medio' 44 ca. 220 000 bonkaarten per maand, andere groepen kregen er 30 000 tot

I In augustus bleek bij controle 'in een der grootste steden' (wij weten niet in welke stad) 'dat', aldus een uit die tijd daterend verslag van de LO, 'meer dan 10% der onderduikers een dubbele bonkaart had. Het wekt ons op tot zeer strenge controle, we mogen niet vergeten dat bloed en tranen kleven aan de kaarten.' Wij citeren uit hetzelfde verslag: 'Volgens het CDK' (het 'Centraal Distributiekantoor', het onderdeel van de LO dat de buitgemaakte bonnen verdeelde over de provincies) 'komt 25% der bonkaarten in de zwarte handel. Ons lijkt dit getal wel wat te hoog, maar er moet met kracht tegen dit euvel worden opgetreden Illegale werkers hebben heus geen 6 rookkaarten nodig (historisch).' (Verslag no. 8, 21 aug. 1944, LOjLKP, IA) De LO

dat overleg vorm te geven en trouwens ook te bevorderen dat de gehele organisatie adequaat zou reageren op de steeds wisselende maatregelen van de Duitse en Nederlandse autoriteiten, stelde de Top eind juli een Centraal Bureau in, bestaande uit drie prominente LO'ers die elkaar dagelijks in ofbij Hilversum (twee van de drie waren daar ondergedoken) zouden ontmoeten. Die drie waren de al genoemde Pruys (tevoren provinciaalleider van de LO in Gelderland), voorts T. van Vliet (tevoren provinciaalleider Zuid-Holland) en ir. H. van Riessen (tevoren LO-Ieider in het district-Haarlem). Pruys, voorzitter van de Top, trad ook als voorzitter van het Centraal Bureau op, maar dat duurde niet lang. De LO was van gereformeerde oorsprong en wel namen personen van andere geloofsovertuiging en ook personen zonder geloofsovertuiging in de organisatie belangrijke posten in, maar onder de provinciale leiders was de groep der gereformeerden de sterkste gebleven en deze groep had in van Riessen meer vertrouwen dan in Pruys die de LO eerder als een aan nationale dan aan godsdienstige motieven ontsproten organisatie zag.

XCVan Riessen, geboren in 191 I als zoon van een boer tevens groentenhandelaar in Bloemendaal, was niet alleen een gereformeerde, maar ook een anti-revolutionair. In Delft, waar hij electrotechniek had gestudeerd, was hij praeses geworden van de SSR (Societas Studioscrum Reformatorum), een jaar daarna praeses van de landelijke SSR. In '40 _' 42 had hij met veel energie deelgenomen aan het bijeenhouden van de Anti-Revolutionaire Partij, begin '43 was hij in Haarlem en omgeving voor de LO gaan werken. Hij was er in februari '44 gearresteerd maar had zich, intelligent en vasthoudend als hij was, weten vrij te praten. 'De mannen van de LO', zo schreef hij ons in '75, 'vertrouwden het niet helemaal, maar er was zo weinig mankracht dat ze het met me gewaagd hebben." Die 'mannen van de LO' hadden daar geen spijt van _ wèl Pruys: deze werd eind september uit de Top en uit het Centraal Bureau verwijderd en door de Amsterdamse LO-Ieider H. A. Douqué vervangen. Van Riessen, hoe betrekkelijk jong ook (hij was toen drie-en-dertig), werd voorzitter; hij zou er in belangrijke mate toe bijdragen (meer hierover in deel 10 b) dat de LO en de LKP als organisaties zich met beslistheid op een politiekbehoudend standpunt zouden plaatsen en de vooroorlogse 'antithese' (gelovigen tegen ongelovigen) zouden terugbrengen in het binnenlands bestel.

1 Brief, 25 aug. 1975, van H. van Riessen.

XCGelijk gezegd: de LO was in hoge mate aangewezen op de prestaties der Knokploegen. Die KP'en waren overigens zelfstandig (zij kregen wèl geld van de LO) en hadden een eigen landelijke leiding. Van die leiding was in de tweede helft van juli door de arrestaties van Leendert Valstar (15 mei), Izaak van der Horst (14 juni) en Johannes Post en Hilbert van Dijk (16 juli) niet veelover - nog maar één lid van de 'oude' Top van de LKP bevond zich op vrije voeten: de vijf-en-twintigjarige Liepke Scheepstra, en hij, zwaar gezocht door de 'SD', kon zich nauwelijks vrij bewegen. De Top van de LO maakte zich grote zorgen over deze situatie; zij vreesde trouwens óók dat de beste van de beschikbare Knokploegen de grootscheepse sabotage, vooral van de spoorwegen, ter hand zouden nemen, zulks tot schade van het 'kraak' -werk, en zij wenste dat Scheepstra in de landelijke KP-leiding de LO-leider van Brabant-West, R. Rombouts, naast zich zou krijgen. 'Er moet', aldus 'Mededelingen no. 6 van de Top van de LO' (7 augustus) 'andere leiding bij KP's komen; willen zij niet, dan zal de LO genoodzaakt zijn andere KP's op te richten. Willen zij zelfstandig worden, dan ook geen financiële steun meer van LO ... Willen eerst weten hoe zij verder hun leiding opstellen." Het geschil werd bijgelegd. 'De band met de KP's', zo stond in 'Mededelingen no. 7 van de Top van de LO' (ca. 14 augustus) te lezen, 'is zeer verstevigd door de benoeming van een der provinciale leiders in de Top van de KP. Bovendien heeft de KP nogmaals vastgesteld, dat ze allereerst zal zorgen voor de bonkaarten en daarna zich zal wijden aan ander werk? - nu, voor die bonkaarten werd gezorgd, gelijk reeds vermeld.

XCZo was dus Rombouts in de landelijke KP-leiding opgenomen. Er waren intussen ook anderen met wie Scheepstra in die periode regelmatig overleg voerde, ja moest voeren, want los nog van het feit dat hij Amersfoort, de plaats waar hij ondergedoken was, maar zelden kon verlaten, was één persoon onvoldoende om directieven door te geven aan de Knokploegen die zich in bijna alle provincies bevonden" en met hen hun acties te bespreken. Voor de Knokploegen in het westen des lands kreeg P. de Beer ('Witte Piet') zitting in de LKP- Top, voor die in

I LOjLKP, IA. 2 A.V. In de provincies Zeeland en Noord-Holland bestonden naar verhouding weinig Knokploegen. In augustus telde Noord-Holland vijftig KP'ers, in Amsterdam werd pas eind juli '44 een eerste Knokploeg gevormd; zij bestond, aldus K. Norel in 'bij haar oprichting uit het overschot der ploegen Alkmaar en Hoorn' (die waren door de 'SD' uiteengeslagen), 'enkele Am sterdamse LO'ers en een paar onderduikers.' (195 I), dl. J, p. 538)

het midden en oosten J. Abbink ('Joop-Apeldoorn') en voor die in het zuiden Jacques Crasborn ('Sjaak-Limburg') (de noordelijke provincies waren dus niet vertegenwoordigd.') en bij die drie voegden zich nog een van de drie leiders van de bonnen-transportorganisatie, P. Russchen ('Peter-CDK'), en de man over wie wij straks meer te schrijven hebben: 'Frank', te weten Johannes A. van Bijnen, die toen al enkele maanden bezig was, de Landelijke Knokploegen gereed te maken voor de spoorwegsabotage (vandaar de al gememoreerde bezorgdheid van de LOleiding). Teneinde de verhoudingen met de LO zo goed mogelijk te maken, werd Rombouts voorzitter van de nieuwe LKP-Top, maar aangezien hij niet uit het Knokploegen-werk was voortgekomen, had hij in de kring die hij voorzat, nauwelijks gezag. Er werd daar in de eerste plaats naar Scheepstra geluisterd. 2 Als voorzitter vertegenwoordigde Rombouts de LKP in de contacten met andere organisaties (wij zullen ze straks beschrijven); daarbij kon hij de LKP nooit binden; bij elk punt dat aan de orde kwam, zei hij dat hij het eerst met de gehele Top moest bespreken. De vertegenwoordigers van die andere organisaties kregen zodoende de indruk dat hij eerder de boodschapper was van de LKP dan de voorzitter.

XCVoor wij nu verder gaan, merken wij op dat in de zomer van '44 in Eindhoven en omgeving nog een tot dusver niet genoemde illegale groepering bestond die zich 'Partisanen-Actie Nederland' noemde (de 'Pan'). Zoals die naam al aangaf, wilde deze groepering op het geschikte moment guerrilla-activiteit gaan ontplooien. Ze was in maart '44 ontstaan en de leiding beschikte in augustus over de namen en adressen van een zeshonderd jongeren die bereid waren tot actie over te gaan als men daar de middelen voor had; voorlopig ontbraken die. Deze groepering, waarin ook een aantal leden van uiteengeslagen Knokploegen terechtgekomen was, stond in contact met leidende figuren van de Noordbrabantse Knokploegen.

XCWij hebben de zorg voor de onderduikers een wezenlijke functiedie weer in Amersfoort plaatsvond, wist Scheepstra, wijzend op de onvermijdelijke represailles, te bereiken

1 In Drente en Groningen waren de Knokploegen in sterke mate door de 'SD' uiteengeslagen, Friesland had pas een nieuwe KP-leider gekregen, Piet Oberman, die in die tijd verwondingen had opgelopen in een gevecht met de Landwacht en wiens. gezag nog niet door alle Friese Knokploegen werd erkend. 2 En goed geluisterd! Om een voorbeeld te geven: kort voor de arrestatie van Johannes Post besloot de Top-LKP in een vergadering te Rijnsburg waar Scheepstra niet aan kon deelnemen, dat de Landwacht vogelvrij zou worden verklaard. Op de eerstvolgende vergadering,

genoemd van de Nederlandse illegaliteit. Een andere functie was de directe steun aan de Geallieerde oorlogvoering in de vorm van de 'pilotenhulp': het naar België en verder zuidwaarts overbrengen van Geallieerde militairen (ontsnapte krijgsgevangenen en bemanningsleden van Geallieerde vliegtuigen die boven Nederland hadden moeten afspringen of een noodlanding hadden moeten maken), en in de vorm van de spionage.

XCWat de 'pilotenhulp' betreft: hoewel nadere gegevens ontbreken, durven wij veronderstellen dat de desbetreffende organisaties de afvoer van die 'piloten' na D-Day en vooral na de ineenstorting van het Duitse front in Normandië vertraagden: waarom zou men de 'piloten' aan de gevaren van een tocht door bezet gebied blootstellen als het er naar uitzag dat de Geallieerde bevrijdingslegers spoedig de streken zouden bereiken waar zij zich bevonden?

XCHet omgekeerde gold voor de spionagegroepen: hun gegevens waren na D-Day belangrijker dan ooit en naarmate de Geallieerde strijdkrachten Nederland dichter naderden, nam die betekenis toe. Tal van spionagegroepen stonden in vaste verbinding met Londen. Er waren in juliaugustus '44 twee geheime 'wegen' naar Zwitserland: Weg A naar het bureau van dr. Visser 't Hooft te Genève, Weg B naar dat van generaal van Tricht te Bern. Van Tricht was in de Zwitserse hoofdstad vertegenwoordiger van het Bureau Inlichtingen (BI) te Londen, Visser 't Hooft ressorteerde onder Gerbrandy's departement voor algemene oorlogvoering van het koninkrijk. Via elk van beide 'wegen' arriveerde eens per veertien dagen, soms nog frequenter, een grote hoeveelheid gemicrofilmde stukken in Zwitserland om vandaar naar Londen gezonden te worden. Van Weg B maakte een aantal 'militaire' spionagegroepen gebruik, Weg A droeg eerder een civiel karakter; de zendingen van Weg A (illegale bladen en brochures, stukken uit het overheidsapparaat, rapporten) werden in bezet gebied samengesteld en vaak ook van commentaren voorzien door een 'Politieke Commissie', die bestond uit mr. G. Slotemaker de Bruïne, N. Stufkens, H. M. van Randwijk (hoofdredacteur van Vrij Nederland), mr. J. Cramer en mr. A. H. van Namen (beiden vooraanstaande medewerkers van Vrij Nederland). Wij herinneren er aan dat in april '44 bij die 'Politieke Commissie' grote verontwaardiging was ontstaan toen zij ontdekt had dat de chef-staf van de Ordedienst (OD), jhr. P. J. Six, zich van oktober '43 af kopieën had laten verschaffen van alle stukken die via Weg A gewisseld waren; die 'spionage op de Zwitserse Weg' was in mei bevestigd doordat de gemicrofilmde versie van een rapport dat Six had laten extraheren uit alles wat hem was toege

speeld, door een toeval de Politieke Commissie had bereikt.'

XCNaast de twee 'wegen' naar Zwitserland werd ook af en toe, maar voorzover bekend slechts door één spionagegroep ('Sobenlader'2), gebruik gemaakt van een 'weg' naar Zweden.

XCZeven spionagegroepen beschikten in de zomer van '44 bovendien over vaste radioverbindingen met Londen, d.W.z.met het (nauw met de Engelse geheime dienst MI-6 samenwerkende) Bureau Inlichtingen. Dit waren de groep-'Albrecht', de groep-'Packard' (zij gaf dagelijks meteorologische waarnemingen door die voor de Geallieerde luchtmachten van veel betekenis waren), de Geheime Dienst Nederland, de groep-'Kees' (met de sub-groep- 'Peggy'), de 'Dienst-Wim' (geleid door mr. J. le Poole) en de met de Raad van Verzet verbonden Radiodienst; voorts had de OD een spionageafdeling, Sectie V van het algemeen hoofdkwartier, en ook de OD stond tot eind juni en vervolgens weer van september af in vaste verbinding met Londen.' Twee spionagegroepen hadden daarentegen geen zendverbinding: de groep-'Sobenlader' die wij al noemdurven uitkomen dat een gegeven belofte niet was uitgevoerd.' (getuige P. J. Six, Enq.,

J Wij herinneren er aan dat wij in deel 7, nl. aan het slot van de paragraaf 'Val van het Naziregime' van hoofdstuk 9, de negatieve beoordeling door de Enquêtecommis sie van het beleid van Six in die 'spionage'-affaire 'al in haar eenzijdigheid' hebben afgewezen; de Enquêtecommissie is er namelijk aan voorbijgegaan dat het inderdaad in januari '44 de intentie geweest is van de groepen van en om zonder machtiging van de regering in een door die groepen verwacht 'vacuüm' een tijdelijk bewind te vormen: 'een stap die', zo schreven wij, 'slechts de grootste verwarring had doen ontstaan.' 2 De ietwat vreemde naam van deze, uit het restant van de groep-'Zwaantje' voortgekomen groep bestond uit de eerste letters van de Duitse zin: 3 Six had van maart-april '43 af een eigen radioverbinding met Londen en hem werd injuni '43 een verbindingsagent toegezonden, van Borssum Buisman, die een eigen marconist met zender had. Van. Borssum Buisman werd in februari '44 gearresteerd en in juni viel de overgebleven zender uit doordat de 'SD' de marconist met zijn toestel inrekende. De nieuwe verbindingsagent, mr. F. TIl. Dijckmeester, die in de nacht van 5 op 6 juni '44 gedropt werd, had een telefonie-zender bij zich, maar daarvan ging bij de landing de speciale accu verloren. Gevolg was dat Six in de belangrijke maanden juli en augustus geen eigen radioverbinding had met het Bureau Inlichtingen. Pas begin september kreeg Dijckmeester een nieuwe speciale accu. Voordien had Six zijn berichten doorgegeven aan de groep-'Albrecht' en 'Albrecht' had hem in die tijd ook de instructies uit Londen doen toekomen. Jegens de Enquêtecommissie zei Six dat hij na de bevrijding in het archiefvan BI had geconstateerd dat 'Albrecht' de van hem afkomstige telegrammen niet had doorgeseind, ondanks de mededeling dat dit wel het geval was geweest; dit was, aldus Six, gevolg van 'overladen werk en er niet voor

den, en voorts de groep-'Harry' - een schepping van een van de hoogste functionarissen van de Philips-fabrieken te Eindhoven, ir. Th. P. Tromp; deze maakte voor het doorgeven van zijn rapporten gebruik van Weg B.

XCSpoedberichten (men denke aan het bericht over de verplaatsing van de uite Luftwaffe-Felddivision) werden natuurlijk steeds per radio doorgegeven, in de regel tegelijk of vrijwel tegelijk door verschillende spionagegroepen; die overlapping was niet in het minst bezwaarlijkhet Bureau Inlichtingen en de Geallieerde Intelligence zagen graag dat belangrijke berichten van één groep door een of meer andere groepen werden bevestigd. Het aantal door BI met bezet gebied gewisselde telegrammen steeg voortdurend; het waren er, telegrammen over technische aangelegenheden van het zendverkeer niet meegerekend, in de drie maanden maart t.e.m. mei '44 ruim 400 geweest, het werden er in de drie maanden juni t.e.m. augustus ruim 900.

XCHet is moeilijk, zo niet onmogelijk, de spionagegroepen wat hun betekenis betreft, onderling te vergelijken. De rapporten van Sectie V van de OD, samengesteld onder leiding van de majoor der genie]. Kok, waren van speciaal belang omdat er o.m. de waterstaatkundige toestand van Nederland nauwkeurig in werd beschreven (Kok en Six maakten er zich grote zorgen over dat de bezetter vroeg of laat dijken zou doorsteken en grote keersluizen zou opblazen zodat een aanzienlijk deel van het westen des lands onder water zou lopen). De berichten van de Radiodienst konden van grote waarde zijn doordat Jan Thijssen die die dienst had opgericht, in 'binnenlandse' zendverbinding stond met een aantal posten in het land. Hoogst belangrijk was ook het werk van de door mr. e. Brouwer geleide groep-'Albrecht'; deze groep maakte voor het binnenslands doorgeven van berichten in Noord-Brabant sinds februari en in Limburg sinds juni gebruik van de diensttelefoonnetten van resp. de Provinciale Noordbrabantse en Provinciale Limburgse Electriciteitsmaatschappij en zij had sinds begin juni twee uit Londen gekomen marconisten (W. Visser en K eh. Mooiweer ') op een eenzame boerderij in de Biesbos zitten, goed beschermd door cordons van 'waarnemers' (de zendpost werd bij de grote Duitse razzia in de Biesbos welke wij eerder vermeldden, niet ontdekt). Brouwers hoofdkwartier bevond zich in Rotterdam; van daaruit werden verbindingen met het gehele land door9

1 Visser was in mei gearriveerd, maar zijn zendapparaat was bij de landing onherstel baar beschadigd.

koeriersters onderhouden. In augustus '44 was het, aldus het gedenkboek Albrecht meldt zich,

XC'vaste gewoonte dat elke middag tegen 18 uur de post voor de radiozender Rotterdam verliet. Deze post, die voornamelijk spoedberichten van militaire aard bevatte, kwam nog dezelfde avond bij de marconisten in de Brabantse Biesbos aan, waar - dank zij een uitstekend contact met Engeland - voor vlotte doorzending werd zorggedragen. Het verbindingennet met Rotterdam als middelpunt was nu zo opgezet, dat alle post uiterlijk om 17.30 uur binnen moest zijn. Dan vond een snelle schifting plaats van de kopij, die voor fotografie bestemd was, en de spoedberichten, die naar de zender gebracht werden. In de regel werd aan dit tijdschema goed voldaan. De koerierster uit Amsterdam kwam nooit over tijd. Pasklaar voor de fotografie bevatte haar kopij, die werd vervoerd over het traject met de talrijkste 'SD' -controles, de pas binnengekomen gegevens uit geheel Noord-Holland. Alles, wat om 12 uur te Amsterdam was, werd hierin verwerkt, waarbij dus ochtendmeldingen uit Den Helder over binnengelopen of uitgevaren Duitse convooien konden zijn. De post van 'Adriaau', die omstreeks 12 uur uit Zwolle ging, was vaak op het nippertje, daar er niet zelden vertraging was op dit lange traject, doelwit van veel treinbeschietingen. De Zwolle-kopij bevatte enkele ochtendmeldingen, maar over het algemeen nieuws van de vorige dag uit het oosten en noorden des lands. Een speciale koerierster arriveerde uit Utrecht, waar de post van Midden-Nederland werd geredigeerd. Het was beter een aparte dienst hiervoor in te lassen, dan de koerierster [uit Zwolle] in Utrecht een half uur oponthoud te bezorgen, waardoor ze de kans liep, in Rotterdam de aansluiting op de zender te missen. Ook de medewerkers uit de omgeving van het centrum wisten, hoe laat hun melding ter plaatse moest zijn om snel behandeld te kunnen worden.

XCOm 18 uur was de drukte op het centrale contactadres afgelopen. De koerierster voor de zender was naar Brabant gegaan en zou pas om 23 uur terugkeren, ook op haar terugreis beladen met materiaal, namelijk de stof voor de fotografie uit het gebied van 'Frans' [het zuiden des lands] en ingekomen telegrammen uit Engeland. De koeriersters uit Amsterdam, Utrecht en Zwolle reisden terug naar hun haardsteden, allen voorzien van een brief voor hun chef, waarin organisatorische aanwijzingen, kritiek op het geleverde werk, en nieuws over het wel en wee van de groep. Na 18 uur draaide de centrale administratie op volle toeren. Het ingekomen materiaal werd geordend, voorzover nodig getypt, en - als het de daarvoor bestemde dag was - diezelfde nacht gefotografeerd. De volgende ochtend vroeg bracht een koerierster het filmrolletje naar de plaats van verzending"Albrecht meldt zich p.9

1 (1945), 57-58.

de groep-'Albrecht' maakte in de regel gebruik van de Weg B; zij gafin de maanden januari-augustus '44 vijftien militaire spionagerapporten door: meer dan 1000 pagina's gegevens met daarbij gevoegd bijna 400 schetskaarten.

XCWij vermeldden het gebruik door de groep-'Albrecht' van de diensttelefoonnetten van provinciale electriciteitsmaatschappijen. Daaraan voegen wij nu toe dat enkele PTT-technici van eind '42 af in de districtscentrales van het 'gewone' Nederlandse telefoonnet (niet al die districten waren onderling automatisch bereikbaar) clandestiene schakelingen hadden aangebracht zodat degeen die de desbetreffende nummers kende, buiten de telefonistes om door het gehele land kon opbellen. Een ondergedoken politie-inspecteur, W. E. Sanders, die met de bedoelde technici in contact was gekomen, had dat clandestiene net aangehaakt aan het LOjLKP-complex; hij had zich voorts (hetzelfde deden ook anderen) beijverd om V-Männer van de 'SD' en andere verraders op te sporen. Zijn Centrale Inlichtingendienst had in de zomer van '44 dertig dag en nacht bezette telefoonposten in het gehele land, de staf van de CID in Den Haag stond daarmee in vaste verbinding.

XCNog zijn wij niet klaar met ons overzicht. Wij moeten nog melding maken van de financiële hulp die aan de illegaliteit werd gegeven, van de illegale CPN, van de Raad van Verzet, van het Nationaal Comité van Verzet, van de Ordedienst en van de 'Natura'-organisatie.

XCEerst dan de financiële hulp.

XCToen wij over de illegale pers schreven, deden wij al uitkomen dat illegale groepen voor hun eigen werk geld inzamelden. Ook de LO, ja elke verzorgingsgroep deed dat; sommige onderduikers konden in hun eigen kosten van levensonderhoud voorzien, andere hadden financiële hulp nodig. Bijna steeds was die hulp nodig voor de gezinnen van onderduikers. In dat opzicht deden de kerken veel (tot eind september '44 werd door het Fonds voor Bijzondere Noden van het katholiek Episcopaat f 8 mln uitgekeerd, door gemeenten van de Nederlandse Hervormde Kerk vermoedelijk niet zoveel minder en door de Gereformeerde Kerken enkele miljoenen) - daarnaast had het uit 'De Zeemanspot' in de loop van '43 voortgekomen Nationaal Steunfonds het verstrekken van gelden aan onderduikers, aan hun gezinnen en aan illegale groepen ter hand genomen.

XCDit NSF, een schepping vooral van de Zaandamse bankier Walraven van Hall, had in januari '44 van de regering vernomen dat deze garant stond voor zijn uitgaven tot een voorlopig maximum van f 10 mln (het bedrag werd begin augustus '44 tot f 20 mln verhoogd en in de tweede 9

'garantie' die van Hall van een der geheime agenten ontving', werd hij uitdrukkelijk gemachtigd, gelden te gebruiken 'voor steunverlening aan ondergrondse groepen en organisaties in hun strijd tegen de vijand'). Het NSF, de 'bankier van het verzet' (als zodanig uniek in de bezette landen van Europa), ontving giften van particulieren en particuliere instellingen, sloot leningen af (minimumbedrag f 25000) en kreeg grote bedragen die met het NSF samenwerkende belastinginspecteurs ('het Belastingverzet') door allerlei manipulaties wisten vrij te maken. Wat gebeurde met dit geld? Een deel ging via 'De Zeeman spot' als aanvullende steun naar de gezinnen van bijna vijfduizend opvarenden van de koopvaardij, van ca. veertienhonderd opvarenden van de marine en van ca. driehonderd andere militairen die in dienst stonden van de Nederlandse regering. Voorts liet het NSF in de zomer van' 44 aan naar schatting tienduizend gezinnen van onderduikers of van gearresteerde illegale werkers gemiddeld f 100 per maand uitbetalen en overeenkomstige bedragen aan wellicht achtduizend Joodse onderduikers. Tenslotte stelde het gelden ter beschikking aan illegale groepen (zulks al voordat de 'tweede machtiging' uit Londen was ontvangen), in de zomer van' 44 naar schatting f 100 000 per maand. Er was een groot net van medewerkers, bijna tweeduizend in het gehele land, elke steunaanvraag werd zorgvuldig bekeken, voor uitbetaalde bedragen werden (behalve door de Joodse onderduikers) kwitanties getekend. Van Hall was een groot organisator, een bij uitstek inspirerende leidersfiguur bovendien - hij gaf zich veel moeite, fricties binnen en tussen de illegale groepen te overwinnen; hij werd dan ook vaak aangeduid als 'de olieman'.

XCZo bestond er bij sommige organisaties groot wantrouwen tegen de illegale CPN. Zeker, de nieuwe partijleiding welke in de lente van '43 op advies van de Komintern-verbindingsman Daan Goulooze door Jan Postma was gevormd, stelde zich ruimer op dan de vorige welke door Paul de Groot was gedomineerd, maar wie De Waarheid las, kreeg toch menigmaal het gevoel dat de communisten het achterdeurtje van de z.g. dictatuur van het proletariaat lieten openstaan. Anders dan in de eerste jaren van de bezetting het geval was geweest, had de CPN van de tweede helft van '43 af geen eigen sabotageploegen meer - wat van die ploegen over was, werd via Gerben Wagenaar, lid van de Raad van Verzet, aan die Raad als het ware aangehaakt. De CPN verdween daarmee ietwat uit het zicht van de 'SD'. 'Eine illegale kommunistische Partei', aldus het laatste

1 Tekst in (RvO) P. Sanders: 1941-1945 (1960), p. 37-38.

bewaard gebleven geheime weekoverzicht van de Sicherheitsdienst (15 augustus '44), 'Ieonnte bis jetzt nicht festgestellt werden. Bei der Aufrollung verschiedener Terrotgruppen wurden aber nicht selten ehemalige Kommunisten als die Aktivisten dey einxelnen Terrorgruppenfestgestellt."

XCVermoedelij k zullen wij de zin: 'Eine illegale kommunistische Partei konnte bisjetzt nicht festgestellt werden', zo moeten interpreteren dat aan de 'SD' na de arrestatie van Goulooze en Postma (14 november '43) geen communisten in handen waren gevallen van wie hij wist dat zij de communistische partij organisatorisch bijeenhielden en daar leiding aan gaven. In werkelijkheid had Jaap Brandenburg na Postma's uitschakeling een nieuw partijbestuur gevormd waarin o.m. Wagenaar en A. J. Koejemans zitting hadden; deze laatste trad als hoofdredacteur van De Waarheid op waarvan elk nummer aantoonde dat de illegale CPN wel degelijk nog bestond; ook het Solidariteitsfonds waarin gelden terechtkwamen die voor ondergedoken communisten en voor de gezinnen van hen en van gearresteerden bestemd waren, bleef bestaan.

XCVan de CPN komen wij bij de in maart-april '43 door Jan Thijssen opgerichte Raad van Verzet (RVV).

XCToen Thijssen tot die oprichting overging, deed hij dat mede uit weerzin tegen de zijns inziens te passieve OD. In die OD vervulde hij een belangrijke functie: hij was hoofd van het binnenlandse zendernet, de Radiodienst. Daarnaast had hij sinds april '43 een eigen zendverbinding met Londen. Die zendverbinding verloor hij in september '43 en korte tijd later verbrak Six alle banden met hem waardoor hij ook het binnenlandse zendernet kwijtraakte. Begin '44 evenwel kwam hij opnieuw in rechtstreeks contact met Londen doordat een vertrouwde medewerker die hij naar Engeland had gezonden, A. W. M. Ausems, als agent van BI terugkeerde; bij Ausems voegde zich begin j uni een tweede BI-agent, J. de Blooys, en wij vermeldden al dat Thijssen aan BI belangrijke informatie kon doorgeven mede doordat hij zijn (binnenlandse) Radiodienst opnieuw had opgebouwd. Men moet de dubbele functie van Thijssen goed in het oog houden: hij was hoofd van de Radiodienst welke hij als het ware als zijn particuliere eigendom beschouwde, en hij was lid van de Raad van Verzet. In die Raad zaten van meet af aan ook andere illegale werkers die leiding gaven aan bepaalde vormen van illegale activiteit welke niet het etiket van de RVV droegen: Gerrit- Jan van der Veen had zijn Persoonsbewijzencentrale, Johan Doorn gaf een eigen illegaal blad uit, De Oranjekrant.

XC1 Meidunoen aus den Niederlanden, 182 (IS aug. 1944), p. ]2.

XCDe RVVals zodanig had tot eindjuni '44 enkele helpers van de vijand uit de weg geruimd, een paar overvallen uitgevoerd op distributiekantoren en bevolkingsregisters (maar niet in de verste verte zoveel als de Knokploegen), enkele gevangenen weten te bevrijden, 'kleinere' sabotage bedreven (telefoonkabels doorgesneden, stro-opslagplaatsen in brand gestoken, goederenwagons onklaar gemaakt) en in vier gevallen het productieproces in enkele fabrieken voor enige tijd onderbroken. Grote omvang had die sabotage dus niet aangenomen; sabotagemiddelen waren schaars - die konden in grote hoeveelheden slechts uit Engeland komen. Op dat laatste bleef Thijssen hopen en toen eenmaal de strijd in Normandië was ontbrand, deed hij aan zijn medeleden van de Raad van Verzet (van der Veen was in mei in Duitse handen gevallen en in juni gefusilleerd) het voorstel, een door hem geleid Operatie-Centrum (OC) te vormen hetwelk de groepen van de RVV op militaire leest zou schoeien - groepen die zich geheel op de sabotage zouden toeleggen. Het voorstel werd begin juli aanvaard. Er vloeide uit voort dat, in het perspectief van Thijssen, de RVV-groepen (zoals al met de Radiodienst het geval was) alleen met hèm te maken hadden, niet met de overige leden van de Raad.

XCWat die overige leden betreft: Wagenaar was commandant van de RVV-groepen in Noord-Holland en vertegenwoordigde de RVV in de linker-sectie van de gecoördineerde illegaliteit, Johan Engel vertegenwoordigde de RVV in de 'Kern' (daarover straks meer), J. J. van der Gaag onderhield de contacten met de OD en de LKP op de z.g. Donderdagmiddag-bijeenkomsten (ook daar komen wij op terug) en Doorn en Marinus Couvée hadden geen speciale uitvoerende taak. De Raad kwam in de regel eenmaal per week bijeen.

XCHoe talrijk en hoe sterk waren de groepen van de RVV?

XCIn de zomer van '44 was de RVV in het zuiden des lands nog pas in opbouw, mede doordat Thijssen medio juli de commandant-Zuid, dr. J. Hoekstra, een chemicus van Philips die zich zeer had geërgerd aan de autoritaire toon waarin Thijssen zijn missives placht te stellen, bruusk had ontslagen. Er waren RVV-groepen in Noord-Brabant, enkele in Limburg, geen in Zeeland. Ook waren er groepen in Twente, bijeengebracht door een beroepsofficier, de kapitein der infanterie A. F. Lancker, op de Veluwe, in Utrecht, in de Zaanstreek (in die Zaanstreek zaten er talrijke communisten in) en in Rotterdam (sinds kort), Den Haag en Leiden. Met de drie noordelijke provincies had Thijssen geen contact. Spreken wij hier van 'groepen', dan moet men die niet zien als eenheden die in juli en in de eerste weken van augustus '44 al veelvuldig daadwerkelijk ingrepen

- eerder was het zo dat plaatselijke commandanten beschikten over de namen en adressen van illegale werkers (in het gehele land wellicht een duizendtal) die bereid waren aan sabotage-acties deel te nemen, zodra daartoe middelen ter beschikking kwamen. Men had nauwelijks wapens en in het algemeen ook weinig andere hulpmiddelen; de groep in Maastricht bijvoorbeeld beschikte op 23 augustus '44 over twee fletsen waarvan slechts één bruikbare banden had; enkele dagen later (de Geallieerden naderden België) kon zij evenwel driebanden, een personenauto" een vrachtauto en drie schrijfmachines buitmaken door overvallen bij beruchte zwarthandelaren.

XCNu het Nationaal Comité van Verzet, het Ne.

XCDit was een illegale groep, in juni '43 opgericht door L. Neher, de door de bezetter ontslagen directeur van de telefoondiensten in Rotterdam en Den Haag, de oud-planter A. van Velsen en een van de directeuren van het Nationaal Luchtvaartlaboratorium, J. L. Chaillet. Deze laatste was in de herfst van '43 gearresteerd en zijn plaats in de leiding was toen na enkele maanden ingenomen door een vrouw: mr. M. A. Tellegen. Het NC (verscheidene ondergedoken studenten verleenden er belangrijke medewerking aan) gaf door middel van gestencilde stukken aanwijzingen door aan ambtenaren en bedrijfsleiders hoe zij de Duitse maatregelen met name op het gebied van de arbeidsinzet het effectiefst konden tegengaan. Het was oorspronkelijk bedoeld als samenbundeling van bestaande illegale groeperingen (de wil daartoe had ook bij Thijssen voorgezeten toen deze de Raad van Verzet oprichtte) - in feite was het NC (evenals trouwens de RVV) een illegale organisatie naast andere geworden en stond het met slechts enkele van die andere in vast contact, het NC vooral met het Nationaal Steunfonds en met de Ordedienst; die contacten werden door Neher onderhouden; deze was, evenals trouwens Six, van een diep wantrouwen jegens de communisten vervuld.

XCBij Six (wij komen nu tot de OD) had dat wantrouwen een nog wat breder karakter; in zijn opvattingen speelde, zoals wij in de delen 6 en 7 uiteengezet en in deel 9 herhaald hebben, beduchtheid voor wat in de bevrijdingsdagen, in de z.g. vacuüm-periode, kon gebeuren, een belangrijke rol, hij vreesde bovenal een herhaling van 'november '18'. Bij die bevrijding moest, meende hij, zoals in buitengewone omstandigheden gebruikelijk was, onmiddellijk de staat van beleg afgekondigd worden, hetgeen zou betekenen dat het gehele land onder militair gezag zou worden geplaatst. Voor de uitoefening van dat gezag was een goed voorbereide organisatie nodig die zich, was de bevrijding eenmaal een feit, met eigen bekendmakingen

bekendmakingen had Six laten opstellen en drukken (de laatste versie was, schreef hij in '46, 'tot in alle details' met mr. J. Donner, lid van het Vaderlands Comité, besproken en door deze goedgekeurd ') en die organisatie was hij van de zomer van '42 af van zijn Algemeen Hoofdkwartier uit (dit was van eind maart '43 af gevestigd in de kosterij vim de Koepelkerk aan het Leidsebosje te Amsterdam) weer gaan opbouwen; in dat kader waren in de gewesten, in de districten of plaatselijk enkele honderden commandanten onverdroten bezig geweest om, conform de .uit Amsterdam ontvangen aanwijzingen, in samenwerking met 'goede' Nederlandse autoriteiten die of nog in functie of afgezet waren, nadere regelingen voor te bereiden. Wel te verstaan: ook directe steun aan de Geallieerden achtte Six wenselijk; wij herinneren aan het belangrijke spionagewerk van Sectie V van het Algemeen Hoofdkwartier en voegen toe dat Six op 1 mei '44 de commandanten van de 19 gewesten waarin het land door zijn voorgangers was ingedeeld, opdracht had gegeven, 'stoottroepen' te vormen welke, als men er voldoende middelen voor kreeg, sabotage dienden te bedrijven en guerrilla-acties dienden uit te voeren. Van de vorming van die 'stoottroepen' was in de zomer van '44 nog niet veel terechtgekomen behalve in delen van Noord-Brabant. Six liet in die tijd zijn gewestelijke commandanten vragen over hoeveel manschappen zij beschikten; de cijfers optellend die zij op hun beurt van hun districts- (en dezen weer van de plaatselijke) commandanten hadden gekregen, kwam hij tot een totaal van honderdduizend man - voorshands waren dat, daargelaten of de ondercommandanten niet in sommige gevallen te hoge cijfers hadden opgegeven, papieren vrijwilligers. Sabotagemiddelen ontbraken en hier en daar waren wel wat wapens bijeengebracht maar dat waren er maar weinige; de OD-groep op Tholen bijvoorbeeld die eind augustus van de gewestelijke OD-commandant opdracht gekregen had, 'een wapenarsenaal aan te leggen', kreeg de beschikking over acht handvuurwapens, met inbegrip van 'een ganzenroer uit het jaar 1650'2; voor de twee bruikbare revolvers waren welgeteld 14 patronen beschikbaar.' In Nijmegen bezat de OD zeven geweren met 'onvoldoende of zeer slechte munitie die soms nog niet eens paste." Naar verhouding stond het er elders in het land niet beter voor, zij het dat men .soms wel meer wapens bezat." Dat alles wil niet zeggen dat gewes

XC1 P.]. Six: 'Verslag over de OD' (1946), p. 33-34 (Doc 11-582, a-r). 2 G. Heyboer: .Slechts een plicht. Geschiedenis van de OD op het eiland Tholen (1948), p. 12. 3 A.v., p.20. 4 P. Nuis: Nijmegen in de branding (1945), p. 14. 5 Zo hadden OD'ers in Venlo

telijke-, districts- en plaatselijke commandanten zich niet veel moeite hadden gegeven om voorbereidingen te treffen voor een actief optreden tegen de bezetter, als dat nodig zou blijken.' In Friesland had de gewestelijke commandant van de OD, de reserve-kapitein der artillerie A. Meijer, die eigen formaties liet oprichten, in mei of juni bovendien met de Friese KP-leiding, toen bestaande uit Krijn van der Helm en Pieter Wybenga, de afspraak gemaakt dat, als de bevrijding naderde, de Friese Knokploegen onder de OD zouden komen te ressorteren; van der Helm was evenwel in juli gearresteerd en Wybenga had zich uit het KP-werk moeten terugtrekken - aan de nieuwe Friese KP-leider Oberman was die afspraak onbekend gebleven.

XCGelijk gezegd: wat de OD in de zomer van '44 aan 'stoottroepen' op de been kon brengen, had niet veel om het lijf. Men moet daarbij in het oog houden dat het Six moeilijk viel, regelmatig in verbinding te blijven met zijn gewestelijke commandanten. Hij had opdracht gegeven, een binnenlands zendernet op te bouwen met 24 zend- en ontvangstposten maar dat net was wegens zijn kwetsbaarheid nog niet in gebruik gesteld. Hij had voorts in Amsterdam en omgeving een door J. Carels opgebouwd elandestien telefoonnet tot zijn beschikking hetwelk een eigen centrale had die op het geheime PIT-net (het net van de Centrale Inlichtingendienst) was aangesloten, maar buiten Amsterdam functioneerden die verbindingen slecht; men kon eind augustus alleen Alkmaar, Haarlem, Den Haag, Rotterdam, Utrecht en Hilversum bereiken. De gewestelijke commandant-Limburg, generaal-majoor b.d. J. R L. Jans, schreef in '46 in zijn verslag onder de datum 5 september ('Dolle Dinsdag') dat hij van het Algemeen Hoofdkwartier van de OD 'sedert weken geen bevelen, aanwijzingen of berichten (had) ontvangen."positie in Zuid-Amerika. 2 J. R L. Jans: 'Gewest 19 (Limburg) OD (B5). Uittreksel verslag in journaalvorm' (9 febr. 1946), p. I

een klein arsenaal waarin men in augustus '44 een antitankkanon met acht granaten, elf machinegeweren, ca. dertig geweren en ruim twintig revolvers bijeen had; onder de geweren waren vier Duitse die in ruil voor burgerkleding van Duitse deserteurs waren verkregen. Er was voor die wapens tamelijk veel munitie beschikbaar. Een deel van de machinegeweren was gedemonteerd uit Geallieerde vliegtuigen die een noodlanding hadden moeten maken - de bedoelde OD'ers waren actief op het gebied van de 'pilotenhulp'. 1 De districtscommandant van de OD in Dordrecht had met de afgesproken dat deze de vernieling van de grote bruggen over de Merwede en het Hollands Diep en van andere belangrijke objecten zou trachten te voorkomen, in ruil waarvoor hem een onderduikadres werd verschaft en uitzicht werd geboden op een

XCVan groot belang was bij dit alles dat de OD, al had Six daar ook herhaaldelijk op aangedrongen, uit Engeland geen wapens ontving; waren die wapens wèl gearriveerd, dan had stellig de vorming van de 'stoottroepen' een belangrijke impuls gekregen nu bleef het accent vallen op de spionage en op de voorbereiding van de uitoefening van het militair gezag. Op dat laatste gebied kende de regering aan de OD evenwel slechts de taak toe om als een soort hulppolitie te fungeren. Eind juni '44 deed de minister van oorlog, van Lidth de Jeude, een brief naar Six uitgaan (door ons al in deel 7 aangehaald) waarin opnieuw gewezen werd op de in Londen opgebouwde organisatie van het Militair Gezag en waarin voorts o.m. stond:

XC'Bijzondere staat van beleg ... treedt in werking wanneer en naarmate grondgebied door vijand ontruimd Regering acht hoogst ongewenst dat gedurende daaraan voorafgaande vacuüm-periode een ander militair gezag onder ander regime zou optreden ... Taak OD in eventuele vacuüm-periode moet zijn, zich plaatselijk organiseren en beschikbaar stellen aan betrouwbare plaatselijke overheid tot handhaving orde en rust ... OD niet bevoegd, personen in militaire dienst te roepen.'

XCDie brief bereikte Six pas op 16 augustus. Voordien had hij (het regeringsstandpunt was hem al maanden bekend) jegens de ContactCommissie en jegens het Vaderlands Comité laten betogen dat de regering onverantwoordelijk handelde door in die 'vacuüm-periode' of 'eventuele vacuüm-periode' het gezag in de lucht te laten hangen. De Contact-Commissie had terzake geen oordeel uitgesproken, maar wèl geconstateerd dat de opinies van Six en van het Vaderlands Comité (ook het VC zag de OD als een orgaan dat slechts bijstand zou verlenen aan civiele autoriteiten) diametraal tegenover elkaar stonden - de Commissie gaf derhalve Six in overweging, het conflict aan de regering voor te leggen en haar om een nieuwe uitspraak te vragen. Six deed dat, telegrafisch (via 'Albrecht' dus), zijn eigen opinie aldus weergevend: 'KB' (met die initialen duidde hij zich of de OD in zijn telegrammen naar Londen aan) 'ziet in mogelijk en zelfs waarschijnlijk dominerend militair aspect der vacuümsituatie' (d.w.z. dat het 'mogelijk en zelfs waarschijnlijk' was dat dan gewapenderhand zou moeten worden opgetreden, althans dat daarmee zou moeten worden gedreigd) 'een reden om dringend te verzoeken oppergezag voor korte tijd vacuüm in handen harer provinciale en gewestelijke commandanten te leggen." 'Naar aanleiding

XC, Het is mogelijk dat de groep-' Albrecht' dit telegram pas veel later heeft overgeseind, Gerbrandy's departement althans ontving de uitgewerkte tekst pas op 6 december '44·

van uw onlangs ontvangen berichten' 1, zo seinde van Lidth hem op 2 I augustus '44,

XC'delen wij u uitdrukkelijk het volgende mede. Wij wensen in geen geval een militair bestuur als door u bedoeld. In afwachting van spoedigst mogelijke overkomst van enkele ministers zullen door ons vertegenwoordigers der regering worden aangewezen wier bevoegdheden uitsluitend zullen betreffen het nemen van maatregelen ter handhaving van orde en rust Uw taak zal uitsluitend daarin bestaan uw diensten ter ordehandhaving ter beschikking te stellen van de bedoelde vertegenwoordigers en van het over te komen Militair Gezag onder wiens bevelen u zult staan. Ter voorkoming van schromelijke verwarring en mede in verband met regelingen getroffen met Geallieerde autoriteiten, gelieve u zich strikt aan deze instructie te houden. In verband met vorenstaande kunnen de door u gereedgemaakte bekendmakingen terzijde gelegd daar zij van onjuiste premisse uitgingen."

XC'Onjuiste premisse'? Six vond dat de regering van een veel gevaarlijker onjuiste premisse uitging: dat in het 'vacuüm' geen bijzondere gevaren te duchten waren. Hij legde de regeringsinstructie naast zich neer en bewaarde zorgvuldig de pakken met de gedrukte bekendmakingen. Ook in andere opzichten ging hij het openlijk optreden van de OD verder voorbereiden; de meer dan 30000 speciale oranje-wit-blauwe armbanden welke hij voor OD'ers had laten vervaardigen, worden in die tijd bij de kosterij van de Amsterdamse Koepelkerk afgegeven, 'zo maar, midden op de dag', zoals de koster, H. F. Westerveld, in '70 liet publiceren; 'op die banden moest het waarmerkstempel van de OD worden afgedrukt. Dit werd in de kerk gedaan. Het moest snel gebeuren en de hele zaak moest weer snel uit de kerk.') Er werden pakketten van gemaakt, één voor elk gewest.

1 Het kan zijn dat die formulering sloeg op berichten van Six uit december '43 en april '44 waarin hij zijn voornemens duidelijk had ontvouwd. Van Lidths brief van eind juni begon met de woorden: 'Uit uw onlangs hier ontvangen berichten'. Is van Lidths telegram van 21 augustus verzonden zonder dat hij toen het telegram van Six onder ogen had gehad, dan moet, dunkt ons, van Lidths telegram gezien worden als een herhaling van zijn brief van eind juni; men wist in Londen niet wanneer die brief Six zou bereiken en met name van Heuven Goedhart zal er wel op hebben aange drongen, Six, mede gegeven de militaire situatie (het Duitse front in Normandië was ineengestort), precies te doen weten waaraan hij zich te houden had. 2 Telegram, 21 aug. 1944, van van Lidth aan Six (Vollgraff: 'Overzicht telegrammen', p. 45). l In terview met H. F. Westerveld, II april 1970.

Tot zover de OD en nu, tot slot, 'Natura'. 'Natura' was een organisatie die o.m. met medewerking van enkele ambtenaren van het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd elandestien bij fabrikanten en groothandelaren, soms ook bij de detailhandel, goederen inzamelde waar de onderduikers, de gezinnen van onderduikers en de illegale groepen, gegeven de heersende schaarste, behoefte aan hadden: levensmiddelen, rookartikelen, kleding, schoeisel, schrijfbehoeften, fietsbanden, enz. enz. De organisatie was (na een aanloop in Leiden en in het Gooi) begin '44 opgericht door het Nationaal Comité van Verzet, het Nationaal Steunfonds (dit fourneerde de gelden) en de LO. Er zijn van of omtrent haar, wat de zomer van '44 betreft, nauwelijks stukken bewaard gebleven. Wij veronderstellen dat zij naar verhouding niet veel te verdelen had - een aanwijzing in die richting verschaft het volgende, uit juli '44 daterende bericht in 'Mededelingen no. 3 van de Top van de LO'!: 'Behalve de hoeveelheid kleding die voor gedupeerde personen beschikbaar is' (bedoeld worden vermoedelijk: gezinnen waaruit de kostwinner was verdwenen) 'heeft het Naturaapparaat een beperkte hoeveelheid voor medewerkers' (van de LO dus) 'gereserveerd ... Er zijn beschikbaar: dekens, hemden, onderbroeken, overhemden, tricot onderkleding, katoenen hemden, dameskousen, sokken, zolen en hakken, costuums, overalls, damespantalons. Per provincie is beschikbaar 10 à 15 stuks' - hetgeen betekende één op elke honderd LO-medewerkers iets extra's kon krijgen.

XCJuist doordat het een overzicht is, geeft ons panorama van de illegaliteit", opgebouwd uit gegevens die na de bevrijding pas in de loop der jaren beschikbaar kwamen, in zoverre een onvolledig beeld dat er niet in uitkomt dat in die tijd zèlf niemand dat overzicht bezat. Wie lid was van een illegale organisatie, kende slechts de mensen met wie hij rechtstreeks

1 LO/LKP, I A. 2 Wij hebben slechts de grootste groepen vermeld; uiteraard waren er ook vele groepen en groepjes van louter regionale of plaatselijke betekenis.

samenwerkte. Een eenvoudige KP'er werd door zijn KP-leider voor een bepaalde actie opgeroepen en kreeg dan zijn instructies; die KP-leider kende zijn ware naam en wist op welk adres een koerierster hem kon bereiken; bij de instructie was, als het een belangrijke actie betrof, soms een van de leden van de Top-KP aanwezig, bijvoorbeeld Scheepstra die zich dan alleen bekendmaakte als 'Bob' of 'Jalt'. Was de actie uitgevoerd, dan keerde de KP'er naar zijn adres terug; was bij die actie bijvoorbeeld een grote hoeveelheid distributiebescheiden buitgemaakt, dan nam hij terecht aan dat de zakken met bonnen te bestemder plaatse zouden aankomen maar hoe dat in zijn werk ging, wist hij niet en zijn KP-leider wist niet méér dan dat zich bij hem een persoon zou vervoegen namens 'het CDK' die voor het transport van de zakken zou zorgen. De zakken met bonnen werden opgehaald en dan werd, alweer terecht, verondersteld dat zij via die grote, in het verborgen werkende organisatie, de LO, bij de onderduikers zouden belanden, maar hoe die LO was georganiseerd en wie daar plaatselijk of in de districten of landelijk leiding aan gaf, was aan de KP'ers niet bekend. In de illegaliteit wist in beginsel niemand méér dan hij voor zijn eigen taakrnoest weten; niemand overzag de gehele organisatie en ook het zicht van de leiders aan de toppen was beperkt. Het was als werkte men in een dikke mist waarbij de leiders aan de toppen op grond van allerlei berichten en rapporten wel konden vermoeden dat aan de basis goede resultaten werden bereikt, maar hoe dat precies in zijn werk was gegaan, bleef vaak ook voor hen verborgen.

XCHet gehele illegale werk berustte op onderling vertrouwen; daarom was het ook, gegeven het korte zicht en de beperkte controle-mogelijkheden, zo kwetsbaar. Had zich een verrader in de organisatie naar binnen weten te dringen, dan konden er grote gaten in geslagen worden - elke arrestatie van een illegale werker betekende dat de hem of haar bekende adressen haastig 'schoongemaakt' en ontruimd moesten worden. Daar kwam nog bij dat wie verantwoordelijkheid droeg, zijn werk niet kon uitvoeren zonder dat er bezwarend materiaal uit resulteerde. Het leven van een ieder die in de illegaliteit op welk niveau ook leiding gaf, was een aaneenschakeling van afspraken; die moesten genoteerd worden. Men deed dat kryptisch maar dat was aan de 'SD' maar al te goed bekend en als een illegale werker, doordat zijn persoonsbewijs niet deugde of door andere factoren, bij een van de veelvuldige straat- of treincontroles was gesnapt, dan was zijn agenda of wat daarvoor dienst deed, het eerste waar de 'SD' naar zocht; stonden er aantekeningen in waarvan men niet kon aantonen dat zij onschuldig waren (elk antwoord kon door 'SD'ers' of 'foute' elementen in de Nederlandse politie onmiddellijk geverifteerd

worden), dan was het de 'SD' wel toevertrouwd, de martelmethoden aan te wenden waartegen slechts weinigen blijvend bestand waren. Wie illegaal werk deed, liep voortdurend aan de rand van de afgrond. Dat wende wel, en niet weinigen waren er die hun taak met opgewektheid uitvoerden, maar dat betekende slechts dat men de angst, waar objectief alle reden voor was, had verdrongen; het werk wàs levensgevaarlijk en ging dus met grote spanningen gepaard.

XCBij die spanningen voegde zich na D-Dayeen nieuwe component: de bevrijding die, naar men meende, snel naderde. In zijn aan de landelijke leiding van de LO gewijde bijdrage in Het Grote Gebod, het gedenkboek van de LO/LKP, schreef Ad Goede met betrekking tot de zomer van '44:

XC'Men juicht bij de successen der Geallieerden en kreunt gelijktijdig: '0, mijn God, hoe lang nog? Wie onzer zal dit overleven? Men is roekeloos en voorzichtig op hetzelfde ogenblik. Er liggen nog tranen op het gezicht, als het zich reeds weer tot een gulle lacht plooit. Men haakt naar huiselijke rust en gezelligheid, maar de kans om deze te hervinden, wordt haast nooit gegrepen. Daar is een bezetenheid die deze mensen voortdrijft, die hen tot raadsels voor zichzelf maakt. Ze vragen zichzelf af, of dit nu niet het echte intense leven is, waarnaar ze dikwijls in hun hart gehunkerd hebben. Maar er is ook een hunkering naar rust, een groot verlangen dat deze waanzin eindelijk van hen zal kunnen afvallen"

XCsommigen onder de leidende figuren van de illegaliteit hielden zich slechts op de been door regelmatig het stimulerend middel pervitine te gebruiken. Er was voorshands geen ontsnappen aan de 'waanzin', het land was nog niet bevrijd.

Coördinatie / Wie krijgt hulp uit Engeland?

XCWij hebben in het voorafgaande enkele malen melding gemaakt van vormen van coördinatie die in de zomer van '44 in de illegaliteit bestonden. Dat waren er, afgezien van contacten die leidende figuren van illegale organisaties rechtstreeks onderhielden, drie: de bijeenkomsten

dl. !, p. 102.

van de op 3 juli in Amsterdam gevormde Contact-Commissie, de bijeenkomsten van de Kern en de Z.g. Donderdagmiddag-bijeenkomsten.

XCOmtrent de Contact-Commissie (zij kwam blijkens de bewaardgebleven beknopte verslagen in juli vijf-, in augustus viermaal bijeen) willen wij hier vermelden dat zij, zich er van bewust dat zij niet de gehele illegaliteit representeerde, besloot om behalve de twintig organisaties die bij de oprichting vertegenwoordigd waren geweest en die zich in een linker-, een middenen een rechter-sectie hadden gesplitst', andere illegale organisaties te 'erkennen', d.w.z. ze te vragen, zich in de vergaderingen van de secties te doen vertegenwoordigen; van die 'erkenning' zou evenwel alleen sprake zijn wanneer de vijf leden van de ContactCommissie (de drie sectie-vertegenwoordigers en de vertegenwoordigers van het Vaderlands Comité en van de OD) eenstemmig van mening waren dat die organisaties bonafide waren en een reëel aandeel hadden aan het illegale werk. 'Erkend' werden in augustus de 'Natura' -organisatie en het Belastingverzet.' Wij voegen hieraan toe dat het in die ContactCommissie van meet af aan tot een duidelijke politieke worsteling kwam, waarbij de vertegenwoordiger van de linker-sectie, Jan Meijer, tegenover de andere vier kwam te staan: voorzitter Drees (Vaderlands Comité), Caljé (OD), Neher (midden-sectie) en Bruins Slot (rechter-sectie). Die worsteling heeft voortgeduurd tot in de eerste maanden van' 45 en zij vormt één geheel; wij willen haar derhalve van juli '44 af in deel ro b beschrijven.

XCOver de bijeenkomsten van de Kern moeten wij kort zijn omdat er geen verslagen van bewaard zijn gebleven en er ook uit andere bronnen maar heel weinig van bekend is. De Kern was, zoals wij in deel 7 vermeldden, in februari '44 tot stand gekomen op initiatiefvan Walraven van Hall; hij had het nuttig gevonden dat vertegenwoordigers van enkele

, Linker-sectie: de Raad van Verzet, Midden-sectie: Medisch Contact, het Nationaal Comité van Verzet, het Nationaal Steunfonds, de Persoonsbewijzencentrale, het Studentenverzet (de 'Raad van Negen') en de Zeemanspot. Rechter-sectie: de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, de Lande lijke Knokploegen, het Schoolverzet en 2 Beide kwamen in de midden sectie terecht. Wij voegen daaraan toe dat het, vermoedelijk in de eerste plaats als gevolg van allerlei arrestaties, niet bij alle organisaties bekend bleef dat zij al op de oprichtingsvergadering vertegenwoordigd waren geweest. In september vroegen de Persoonsbewijzencentrale en om 'erkenning', in november deden dat en

grote illegale organisaties elkaar eens per week zouden ontmoeten om informatie uit te wisselen en gemeenschappelijke oplossingen te zoeken voor urgente problemen. Hoe kon men de arbeidsinzet het beste tegengaan, hoe inlichtingen over verraders snel doorgeven, hoe voorkomen dat voor onderduikers bestemde rantsoenbonnen in de zwarte handel terechtkwamen, hoe waarborgen dat wie geld nodig had, dat inderdaad kreeg, hoe bereiken dat tijdig officiële stukken, vrijstellingspapieren bijvoorbeeld, nagemaakt werden? Over deze en dergelijke vraagstukken vond elke donderdagochtend in Amsterdam een gesprek plaats tussen vertegenwoordigers van het NSF, de LO, de LKP, de Persoonsbewijzencentrale, de Trouw-groep (niet de redactie was er vertegenwoordigd maar het productieannex distributie-apparaat') en de Raad van Verzet. Wij nemen aan dat de Kern zich ook in de zomer van '44 met practische vraagstukken als de genoemde heeft beziggehouden; stellig zijn daar 'actuele' vraagstukken bijgekomen die met het naderen der Geallieerde bevrijdingslegers samenhingen, maar wij weten niet welke dat zijn geweest en evenmin welke conclusies men bereikte.

XCDie 'actuele' vraagstukken kwamen er bij uitstek voor in aanmerking om op de Donderdagmiddag-bijeenkomsten behandeld te worden; aan die bijeenkomsten, die in mei '44 begonnen, werd namelijk deelgenomen door vertegenwoordigers van de drie organisaties welke tijdens de bevrijding en in de daaraan onmiddellijk voorafgaande periode een belangrijke taak hadden of alsnog konden krijgen: de Ordedienst, de Landelijke Knokploegen en de Raad van Verzet. De bijeenkomsten vonden op voorstel van Six plaats en hij was er ook zelf bij aanwezig; bij hem voegden zich aanvankelijk Johannes Post (LKP) en Gerben Wagenaar (RVV) die dan des ochtends aan het beraad in de Kern hadden deelgenomen. Spoedig liet Six zich vergezellen door een van zijn naaste medewerkers, Caljé, het hoofd van de sectie Juridische Zaken van zijn Algemeen Hoofdkwartier, en door het hoofd van sectie V, majoor Kok, die zich evenwel spoedig liet vervangen door een van de andere naaste medewerkers van Six, kapitein M. de Boer, die specialist was op het gebied van springmiddelen en -technieken: de Boer had een functie bij de Nederlandse Spoorwegen en nam aan de Donderdagmiddag-bijeenkomsten deel met medeweten van de feitelijke president-directeur der Nederlandse Spoorwegen, ir. W. Hupkes, Ook Wagenaar ging slechts korte tijd naar de Donderdagmiddag-bijeenkomsten toe; in zijn plaats verscheen toen van der Gaag, een andersgeaarde figuur en een man ook

XC1 De Trouw-groep had ook de zorg voor enkele duizenden onderduikers.

van andere politieke opvattingen, niet erg duidelijke maar nogal censervatieve (hij had steeds anti-revolutionair gestemd).

XCOp die donderdagmiddagen stond bij Six centraal dat er coördinatie moest komen in de sabotage-acties; hij bereikte dat de Raad van Verzet (de Knokploegen bedreven toen nog geen sabotage) zijn eigen plannen ter sprake bracht. Toen de RVV, aldus Caljé, 'kwam met plannen tot vernieling van de sluizen in Vreeswijk, hebben wij dit door onze technici laten nagaan en op grond van hun adviezen werd besloten, de sluizen niet te vernielen." Veel aandacht werd besteed aan de Spoorwegen. Inzake een spoorwegstaking (meer hierover in hoofdstuk 6) ging men er van uit dat het sein daartoe door Londen zou worden gegeven (men wilde dan tegelijk het rollend materieel op grote schaal saboteren waartoe een handleiding werd opgesteld en verspreid); voorts werd nagegaan hoe men, zodra dit voor de Geallieerden van militaire betekenis was, de treinenloop kon verstoren. Voor die verstoring waren sabotagemiddelen nodig - de Knokploegen bezaten ze niet, de Raad van Verzet had er maar weinig en ook wapens waren er nauwelijks." Bij gebrek aan explosieven werd besloten, aanwijzingen op te stellen hoe treinen met het grootst mogelijke effect met andere middelen tot ontsporing konden worden gebracht. Overleg met enkele spoorwegtechnici leidde op 24 augustus tot de aanbeveling om in een bocht bij dubbelsporige banen de rails in de binnenbaan los te maken en buitenwaarts af te leiden - een trein welke die binnenbaan volgde, kwam dan tot ontsporing en versperde en beschadigde tegelijk de buitenbaan. Ook werden aanwijzingen opgesteld hoe men de gereedschappen die men voor deze vorm van sabotage nodig had, of hoe men metalen derailleurs die hetzelfde effect hadden, kon vervaardigen. In dit verband werd ook nog een opzichter van de Dienst Weg en Werken van de Spoorwegen in de arm genomen die zijn vertrouwde collega's ging opwekken, naar vermogen aan de sabotage mee te werken en het herstel van de schade te vertragen. De Spoorwegen hadden namelijk een eigen hersteldienst die zijn aanwijzingen uit Utrecht kreeg (en daar zou de Duitse Bahnbevollmächtigte op de directie stellig

XC1 Getuige C. J. F. Caljé, Enq., dl. VII c, p. 226. 2 In de eerste dagen van juni zond Six, wiens laatste zender toen nog in werking was, op verzoek van Johannes Post een telegram naar het Bureau Inlichtingen met enkele gegevens over het werk van de Knokploegen (men wist daar kennelijk in Londen niets van) en 'waarin', vertelde Six aan de Enquêtecommissie, 'tevens verzocht werd om een dertigtal wapens, zo bescheiden waren wij toen nog. Het kunnen er ook zestig zijn geweest Dit geeft u een beeld hoe buitengewoon karig men toen in de wapenen zat.' (getuige P. J. Six, a.v., dl. IV c, p. 859)

grote druk uitoefenen om met spoed de nodige reparaties uit te voeren), alsmede de Z.g.Railwacht: een in '42 onder pressie van Rauter opgericht corps van zestienhonderd 'schouwers' en honderd 'controleurs'; door die 'schouwers' werd op de hoofdlijnen elk baanvak dag en nacht elke drie uur gecontroleerd of er iets verdachts viel waar te nemen (de sabotageacties moesten uiteraard des nachts ondernomen worden, maar, gelijk gezegd, 's nachts mocht men zich zonder speciale vergunning niet buitenshuis bevinden).

XCHet beraad aangaande deze spoorwegsabotage was nuttig (de opzet was dat zij door de groepen van de Raad van Verzet en door de Knokploegen zou worden bedreven) maar voor Six was dit rechtstreekse contact met de RVV en de LKP van nog veel algemener betekenis. Hij wilde namelijk bereiken dat, zodra tot semi-militaire acties zou worden overgegaan, de groepen van de RVV en de Knokploegen zouden optreden volgens de bevelen van de gewestelijke commandanten van de OD; dat zou betekenen dat de RVV-groepen en de Knokploegen in de dagen van de bevrijding min of meer in de OD zouden zijn ingevoegd; de OD zou ze dus in de hand kunnen houden.' Hij betoogde dat voor semi-militaire acties militaire deskundigheid nodig was, anders gezegd: officieren moesten er leiding aan geven en zijn gewestelijke commandanten wáren officieren; hij betoogde óók dat in de bevrijdingsdagen rust en orde moesten heersen - de staat van beleg zou dan zijn afgekondigd, het gehele land zou dus onder militair gezag komen en het was niet wenselijk dat men dan nog aparte formaties zou kennen van de RVV en van de LKP. Deze argumenten maakten indruk op Johannes Post die als gereformeerde en anti-revolutionair een zeer gezagsgetrouw man was, en Post deed in juni of begin juli, zonder overleg overigens met de overige leden van de Top-LKP, aan Six de toezegging dat zodra men tot grootscheepse

XCI De kijk die veel OD'ers op de LKP hadden, vindt men duidelijk uitgedrukt in de volgende passage in Ik draag u op, een werk over de geschiedenis (en voorgeschiedenis) van de Binnenlandse Strijdkrachten in Apeldoorn en omgeving: 'De getalsterkte vandeze organisatie' (de LKP) , ... was zeer klein. Mgezien van het bestaansrecht en de noodzakelijkheid van dit nieuwe lichaam, hield het vele gevaren in. De geestelijke instelling van vele leden was te avontuurlijk in die zin dat hun zucht naar avontuur overheersend was. Het waren geen soldaten en ze hadden dus geen goed begrip van tucht en verhoudingen. Deze geestelijke instelling was niet gevaarlijk zolang de leiders van deze groepen op hun beurt ondergeschikt waren aan een verstandige topleiding, die te allen tijde het belang van het land in het oog hield. Het grootste gevaar van tegenacties van de bezetter was nl. een onvermijdelijk gevolg.' (Ik draag u op ... Systeem en werk der Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, getoetst aan de lotgevallen van locale eenheden (Apeldoorn en omgeving) (1945), p. 153) 10

sabotage en semi-militaire acties zou overgaan, de Knokploegen onder de OD zouden opereren. Midden juli werd Post gearresteerd en doodgeschoten. Enkele weken lang was de Top van de LKP niet op de Donderdagmiddag-bijeenkomsten vertegenwoordigd, 'de nieuwe vertegenwoordiger', aldus Six (dat was voorzitter Rombouts die wel niet vóór donderdag 17 augustus voor de eerste maal zal zijn verschenen) 'luisterde toe, zei niet veel, en als men hem vroeg een beslissing te nemen, antwoordde hij: 'Beslissen kan ik niet, dat moet ik eerst thuis bespreken."l Nu, 'thuis', d.w.z. in de Top van de LKP, werd er door niemand voor gevoeld, de leiding van de Knokploegen aan OD'ers toe te vertrouwen.

XCNiet anders lag het bU de Raad van Verzet: daar heerste verontwaardiging over de pretenties van de OD die, zo zag men het, het zware en gevaarlijke sabotage- en 'kraak' -werk aan de groepen van de RVV en aan de Knokploegen had overgelaten en blijkbaar op het allerlaatst 'met de eer wilde gaan strijken'. Onderschikking onder de OD wees de Raad van Verzet af (vooral Jan Thijssen had voor de OD slechts schampere woorden over) - de Raad voelde er wèl voor, alle krachten met de Knokploegen te bundelen, hetgeen door Thijssen warm werd bepleit. Binnen de Top van de LKP vond hij een medestander in van Bijnen die met de voorbereiding van de grootscheepse sabotage was belast, maar van Bijnen bleef binnen de Top alleen staan: die Top was er niet van overtuigd dat de Raad van Verzet een gelijkwaardige partner was, d.W.Z.veel krachten op de been kon brengen, en hij wenste in elk geval dat de Knokploegen hun zelfstandigheid niet zouden prijsgeven.

XCDat Thijssen het samengaan met de Knokploegen had bepleit, hing samen met zijn verwachting dat dan in feite de Raad van Verzet, d.w.z. het Operatie-Centrum, d.w.z. hijzelf, de opperleiding zou krijgen. Zonder het te beseffen was hij bezig, met zijn driftige dadendrang, maar ook met zijn autoritair optreden en met wat als zijn eerzucht werd gezien, sterke weerstanden tegen zich te wekken ook binnen de Raad van Verzet - het kan zijn dat van der Gaag precies als Johannes Post gedaan had, aan Six had toegezegd dat ook de groepen van de Raad van Verzet aan de OD ondergeschikt gemaakt zouden worden", althans: op maandag 4 september, daags voor 'Dolle Dinsdag' dus, lichtte Six zijn gewestelijke commandanten in,J.

1 Getuige P. Six, dl. VII c, P: 2 Van der Gaag schreef ons in januari '80 dat hij geen toezegging had gedaan maar slechts had geluisterd naar de herhaalde uiteenzettingen van Six zonder hierop te reageren; men kan zich indenken dat, als dat juist is, Six er de conclusie aan verbond: wie zwijgt, stemt toe.

'dat in het bijzonder met de RW is overeengekomen, dat zodra moet worden opgetreden in georganiseerd verband de onderdelen van de RW zich volledig scharen onder de leiding van de Gewestelijke Commandanten van de OD, zulks teneinde coördinatie in te voeren acties te verkrijgen. Met de KP's is in principe dezelfde overeenstemming bereikt. Echter is door het uitvallen van het grootste deel der leiders van de KP's ca. 2 maanden geleden deze overeenstemming niet bij alle onderdelen der KP's bekend ... Hoewel op het ogenblik noch de OD, noch de RW, noch de KP's over wapens van enige betekenis beschikken, is het in verschillende onderdelen van ons land, gezien de uiterst geringe Duitse bezetting, ongetwijfeld mogelijk als maquis op te treden. In dat gevalligt dan de leiding in handen van de gewestelijke, districts- of plaatselijke commandanten [van de OD]. U gelieve zich terzake te verstaan met de commandanten van de RW en van de KP's ... ter verzekering van een doeltreffende coördinatie'.'

XCMet dat al had de OD aan de vooravond van 'Dolle Dinsdag', hoewel Six al enkele malen geschikte droppingterreinen aan Londen had opgegeven, nog in het geheel geen explosieven en wapens ontvangen - de Raad van Verzet en de Knokploegen wèl. In Londen was namelijk eind juni besloten, opnieuw te pogen wat in '42-'43 door het Englandspiel zo deerlijk was mislukt: na het uitzenden van speciale agenten explosieven en wapens boven bezet Nederland te droppen die volgens de aanwijzingen van de Geallieerde militaire leiding gebruikt zouden kunnen worden. In '42-'43 had de Dutch Section van de Special Operations Executive (SOE) getracht, daartoe een aparte organisatie op te richten - nu werd de zaak anders aangepakt, zulks in samenwerking met het begin februari '44 opgerichte, onder Oorlog ressorterende Bureau Bijzondere Opdrachten (het BBO). Aangezien de Nederlandse regering voor de OD slechts een taak weggelegd zag wanneer de bevrijding eenmaal daar was, werd vastgesteld dat men zich niet tot de OD zou wenden; wat de Raad van Verzet precies vermocht, was in Londen niet geheel duidelijk en wat de Landelijke Knokploegen waard waren, was aan niemand bekend. Zo geviel het dat aan de twee geheime agenten L. G. Mulholland en L. A. de Goede die samen met de marconist A. van Duyn in de nacht van 5 op 6 juli bij Epe landden", een zeer algemene opdracht was gegeven: te

XC, Tekst in Doe 11-582, b-I. 2 In diezelfde nacht werd een toestel met vier andere BBO-agenten boven het Ijsselmeer neergeschoten; allen verdronken. Wat het latere lot van de Goede, Mulholland en van Duyn betreft, vermelden wij dat de Goede tot de bevrijding actief bleef; Mulholland werd als gevolg van de grote razzia te Rotterdam (10 en II november '44) naar Duitsland afgevoerd waar hij in Bamberg terecht kwam; van Duyn werd medio december '44 gearresteerd maar kort

zoeken naar illegale groepen die, anders dan de OD, geschikt werden geacht om explosieven en wapens in ontvangst te nemen; men had hun gewezen op de Raad van Verzet en de bedoeling was dat zij zich via de RVV nader zouden oriënteren. Zij konden, schijnt het, de RVV niet vinden. Beiden hadden in bezet gebied deelgenomen aan het illegale werk en Mulholland had daarbij nauw samengewerkt met 'Witte Piet' oftewel Piet de Beer, een vooraanstaand KP'er maar in juli '44 nog niet lid van de Top van de LKP. Mulholland gaf bericht door naar Rotterdam en kon zich bij de Beer melden. Deze nam onmiddellijk contact op met Scheepstra die er uiteraard van Bijnen ('Frank') bijhaalde. 'Bij die bespreking zei ik', aldus Scheepstra aan de Enquêtecommissie,

XC'dat ik op dat ogenblik niet alle wapens het land in durfde brengen en direct met sabotage aanvangen. Frank wilde dat wel en Piet zat tussen ons in met zijn mening. Ik wilde daarom niet direct beginnen omdat ik de mensen zeer goed kende en ik wist dat er een aantal was dat zodanig zou beginnen te saboteren dat wij hier binnen zeer korte tijd, terwijl de Geallieerden nog in Normandië zaten opgesloten, een bloedbad zouden hebben ... Ik heb gezocht naar richtlijnen. Ik heb ook gezocht naar een figuur die ons kon vertellen in hoeverre wij verantwoord waren om aan de sabotage te beginnen vóórdat de Geallieerde legers onze grenzen naderden. Ik heb toen aan mr. Donner ... advies gevraagd. Die heeft gezegd: 'Ik kan het niet direct zeggen, ik wil daarover eens een dagje denken.' Uiteindelijk heeft 'Witte Piet' ... bij mr. Donner ... een briefje vandaan gehaald waarin deze ons adviseerde, via de OD-lijn contact op te nemen met Londen om de mening van de regering te vernemen. Dit was eind juli I944."

XCDat advies werd door Scheepstra niet opgevolgd. Los nog van het feit dat de Beer en van Bijnen (en wellicht ook andere leden van de Top van de LKP) vonden dat hij te veel scrupules had, bleek al uit het radionieuws van de eerste drie weken van augustus dat de voorwaarde die Scheepstra had gesteld, bezig was werkelijkheid te worden: het Duitse front in Normandië stortte ineen, Parijs werd bevrijd, de Geallieerden passeerden de Seine en leken onweerstaanbaar op te rukken, anders gezegd: zij naderden Nederland. Scheepstra hakte de knoop door: op 25 augustus benoemde de Top van de LKP met zijn volledige instemming van Bijnen tot Landelijk Sabotage-Commandant (deze mocht als zodanig over alle Knokploegen beschikken) en via marconist van Duyn werd geregeld dat in de nacht van 27 op 28 augustus de eerste dropping plaatsvond ten behoeve van de Knokploegen, zulks bij Voorthuizen op de Veluwe.

XC, Getuige L. Scheepstra, Bnq., dl. VII c, p. 210.

XCDe Goede en Mulholland hadden inmiddels in juli en de eerste weken van augustus van de Beer, wellicht ook van anderen, over het werk van de Raad van Verzet niet veel goeds gehoord (een feit was dat de Knokploegen niet alleen talrijker en beter gedisciplineerd waren dan de groepen van de RVV maar ook veel spectaculairder en succesvoller acties hadden ondernomen) - 'laat de Raad van Verzet barsten', was hun eerste reactie geweest.' Mulholland evenwel herzag spoedig die opinie en ging, zulks in tegenstelling tot de Goede die de LKP trouw bleef, eind augustus met Thijssen in zee die, nu hij via Mulholland in rechtstreeks contact was gekomen met de militaire autoriteiten in Londen, bij besluit van de Raad eenzelfde positie kreeg ten aanzien van de RVV-groepen als van Bijnen al gekregen had ten aanzien van de Knokploegen: hij kon hun zonder overleg met de Raad bevelen geven; zijn Operatie-Centrum trad daarmee in werking. Spoedig met hooggespannen verwachtingen zijnerzijds!

XCIn Londen namelijk waar men de behoefte had, in bezet Nederland slechts met één instantie te maken te hebben, te vergelijken met de Farces Françaises de l'Intérieur, en waar men kennelijk door de Goede en Mulholland nog onvoldoende was ingelicht over de Landelijke Knokploegen maar daarentegen de Raad van Verzet nu redelijk goed kende, had men besloten, deze Raad naar voren te schuiven. Er ging op I september een telegram naar de OD uit" (het kwam dus bij de groep-'Albrecht' binnen en wij nemen aan dat het Six eerst een aantal dagen later heeft bereikt) waarin Six gevraagd werd, onmiddellijk contact te zoeken 'met leiding RVV voor ontvangst van wapenen die door bureau-verzet Supreme Com mander aan RVV geleverd zullen worden Uitvoering operaties en verzending telegrammen door en onder naam RVV via agenten bij RVV', en er ging op de r ste september óók een telegram uit naar Thijssen ', die gevraagd werd, in verbinding te treden 'met topgroep OD ... Zij dienen na u herhaal na u door bureau-verzet Supreme Commander van wapenen te worden voorzien via u herhaal via u. Telegrammen en operaties geschieden door u en onder uw naam.' Ook van dit telegram nemen wij aan dat het pas enkele dagen na I september gedecodeerd voor Thijssen lag, althans: zonder er melding van te maken maar wel onder verwijzing naar een mededeling van een nieuwe BBO-agent (vermoedelijk was dat J. M. van der Meer') die op 28 augustus in het zuiden des lands was

XC1 Ad Goede: 'Verslag gesprek met P. Hordijk' (z.d.), p. 2 (LO;LKP, EE-I). 2 Tekst in Vollgraff: 'Overzicht telegrammen', p. 50. 3 A. v. • Er zijn helaas van het Bureau Bijzondere Opdrachten en van de Dutch Sec/ion van SOE maar heel weinig stukken bewaard gebleven, zodat wij van de BBO-agenten veel minder weten dan van de agenten van het Bureau Inlichtingen.

.gedropt om zich ter beschikking te stellen van de Raad van Verzet, schreef Thijssen op 2 september aan een illegale relatie, dat het 'in de bedoeling van A[l/ied] S[upreme] qommand] ligt dat alle verzetsgroepen in Nederland zich aansluiten bij of richten naar de aanwijzingen van RVV; zulks mede met het oog op mogelijke KP-contacten." Dat het moeite zou kosten, het gezag van de RVV, d.w.z. zijn gezag, door de Knokploegen erkend te krijgen, besefte Thijssen. Hij was sinds begin '44 in nauw contact gebleven met Ausems, de geheime agent van het Bureau Inlichtingen; Ausems had er begin juli een codist bij gekregen, G. B. Buunk, en met gebruikmaking van diens code werd op zondag 3 september door de zender van Thijssens Radiodienst het volgende telegram aan Londen toegestuurd 2: 'Hoewel de samenwerking tussen de organisaties reeds veel bereikt heeft, is het wenselijk nogmaals aan verschillende groepen duidelijk te maken dat RVV op het gebied van sabotage de enige uitvoerder is van Allied High Command. OD is ordebewaring na de invasie. Staat echter mensen en materiaal af aan RVV in gemeenschappelijk overleg."

XCNu, dat laatste had Thijssen wel in de stad Utrecht weten te bereiken' maar, voorzover bekend, uitsluitend dáár, en hij kan geen moment aangenomen hebben dat de chef-staf van de OD bereid zou zijn, 'mensen en materiaal' aan de Raad van Verzet af te staan. Notabene: in de Donderdagmiddag-bijeenkomsten was, aldus Six, 'uitdrukkelijk afgesproken dat wat er aan wapens zou komen, en voor wie ook bestemd, onderling zou worden verdeeld naar behoefte ... Van die afspraak kwam natuurlijk niets." Inderdaad, er leefde bij Thijssen en van Bijnen slechts 'één wens: de OD buiten alle acties te houden en datgene wat men

XC, Brief, 2 sept. 1944, van J. Thijssen aan E. J. Bosch van Rosenthal (RVV, 1 f). 2 Tekst in Vollgraff: 'Overzicht telegrammen', p. SI. Op pag. 508, dl. II van Het Grote Gebod wordt dit telegram abusievelijk aangegeven als komende 'uit Londen'. 4 In de stad Utrecht was een van de z.g. kwartiercommandanten van de OD benoemd tot RVV-commandant van de gehele stad en deze zei aan de overige kwartiercommandanten dat, aldus zijn naoorlogs verslag, 'leden van de OD van de Top-OD machtiging hadden gekregen tijdelijk naar de RVV als vrijwilliger over te gaan tot de omslag, waarna zij weer terug zouden keren onder de vleugels van de OD.' Alle kwartiercommandanten stelden zich daarop voor de RVV ter beschikking, 'ruim 80% naar schatting van de leden van de OD (hebben) zich opgegeven voor het actieve verzet.' (L. op ten Noort: 'Beknopte illegale geschiedenis van de OD (RVV en NBS) in Utrecht' (z.d.), p. 37-38 (Min. v. Def., Centraal Archieven-Depot, 126/76)) 5 Getuige P. J. Six, Enq., dl. VII c, p. 53.

eindelijk had ontvangen, zelf onmiddellijk te gebruiken. Er was één dropping gekomen voor de Knokploegen - er kwamen er nog vóór Dolle Dinsdag twee voor de Raad van Verzet: één in de nacht van 3 I augustus op I september in Zuid-Limburg, één in de nacht van 2 op 3 september op de Veluwe.

Begin van de spoorwegsabotage

XCZo was dus, gelijk vermeld, van Bijnen eind augustus door de Top van de LKP benoemd tot Landelijk Sabotage-Commandant - hij had zich duchtig voorbereid op de nieuwe functie en oefende deze met zoveel succes uit dat wij eerst bij de mens van Bijnen willen stilstaan.

XCJohannes Adrianus van Bijnen was in mei 1910 in Oosterhout (NoordBrabant) in een katholiek gezin geboren (en dus vier-en-dertig toen hij Landelijk Sabotage-Commandant werd) en opgegroeid in uiterst bescheiden omstandigheden. Een hbs-opleiding kon er nog van af maar geld om de begaafde jongeman een universitaire studie te laten volgen, was er niet en bij de zich van '29 af in Nederland snel uitbreidende werkloosheid wist hij eerst nergens aan de slag te komen. In zijn vrije tijd breidde hij zijn kennis van het Engels uit, af en toe verdiende hij een gering bedrag door lessen in het Nederlands te geven en de boekhouding van kleine neringdoenden bij te houden. In '35 (hij was inmiddels getrouwd) droeg een van de wethouders van Bergen op Zoom er zorg voor dat hij een bescheiden functie kreeg bij de gemeentelijke dienst voor Maatschappelijk Hulpbetoon. 'Daar heeft hij zich', vertelde die wethouder later, 'in twee jaar tijd weten te ontwikkelen tot een persoon van bijzondere kracht ... , hij wist het klaar te spelen om in de top van de dienst te komen ... hij had het vermogen om eontrasterende personen bij elkaar te brengen. Hij was een geboren leider.' Niet anders oordeelde zijn jeugdvriend die zijn kameraad werd in de militaire dienst en later in het illegale werk, J. J. F. Borghouts: 'Hij was een man met een enorme energie en werkkracht, zoals men zelden ziet." Misschien schonken vóór de oorlog zijn promoties in Bergen op Zoom, zijn benoeming tot reserve-officier (in de Meidagen diende hij als eerste luitenant der infanterie) en het feit dat hij het damkampioenschap van Noord-Brabant verwierf (hij was ook een goed schaker) hem wel enige bevrediging maar

XCI Ad Goede: Verslag van gesprek met A. Meerbach (z.d.), p. I (Collectie LO/LKP, ED-2). 2 Getuige J. J. F. Borghouts, Enq., dl. VII c, p. 371.

hij kon toch het gevoel niet van zich afzetten dat de maatschappij hem hoogst onvoldoende kansen had geboden. Er stak een sombere, ietwat verbitterde trek in zijn karakter, hij was 'ook niet lollig', aldus de steeds opgewekte, goedlachse 'tante Spiek' uit Arnhem (H. Spieksma-van Zwol, bij wie de Top van de LKP menigmaal vergaderde), 'je kon nooit om hem lachen. Zijn uiterlijk had hij ook niet mee. Hij had een erg nors uiterlij k.' 1 Achter dat norse uiterlijk ging bij van Bijnen mede een grote gevoeligheid schuil die zich vaak in gedichten uitte - gedichten met een onmiskenbaar pessimistische inslag. 'Wij gaan aan dit werk allen kapot', stond in een van de laatste te lezen, geschreven kort voor hij eind november '44 in Apeldoorn zou sterven, en dat 'kapot gaan' sloeg dan niet alleen op de niet-aflatende, intense spanningen van de illegale activiteit (hij leed bovendien onder de gedwongen scheiding van zijn gezin en moest om de nadelen van het tekort aan slaap op te heffen steeds meer pervitine gebruiken) maar ook op de botsingen van persoonlijkheden, stromingen en groeperingen - botsingen waarmee hij, vooral toen hij Landelijk Sabotage-Commandant was geworden, geconfronteerd werd; want maar al te spoedig bleek dat hij in die functie zowel een gevecht moest leveren tegen de bezetter en zijn handlangers als een gevecht v66r de zelfstandigheid van zijn Knokploegen waarmee hij zich met hart en ziel verbonden voelde. Dat tweede gevecht vrat nog meer aan hem dan het eerste.

XCHij was in '42 hulp gaan bieden aan Joodse en andere onderduikers en vrij spoedig in de LO terechtgekomen. Toen hij in juli '43 als reserve-officier werd opgeroepen om zich aan te melden voor terugvoering naar Duitsland, weigerde hij, hoewel hij op vrijstelling mocht rekenen, aan die oproep gehoor te geven en dook onder. In zijn onderduik werd hij KP'er en als zodanig kreeg hij spoedig alle Knokploegen in het westen van Noord-Brabant onder zich. Hij maakte naam onder de leiders van Knokploegen in andere provincies, met name in Utrecht, en in april '44 kwam hij met enkelen van die Utrechtse leiders in Doorn samen. Natuurlijk was hij er zich van bewust dat de Knokploegen met hun overvallen een groot deel van de basis legden voor de hulp aan onderduikers - hij vroeg zich evenwel af of diezelfde Knokploegen in een later stadium niet beter door middel van grootscheepse spoorwegsabotage tot directe steun aan de Geallieerde oorlogvoering konden overgaan. Hij

1 Mej. Ditmarsch: Verslag van gesprek met H. Spieksma-van Zwol (3 okt. 1946), p.2 (Collectie LO/LKP, ED-I).

stelde zijn denkbeelden op schrift en legde het stuk aan de Top van de LKP voor. Het kwam tot een bespreking met die Top waar van Bijnen vooral op Leendert Valstar grote indruk maakte. Scheepstra liep minder hard van stapel en voorlopig kreeg van Bijnen geen andere opdracht dan na te gaan hoe zijn sabotage-plan in het zuiden des lands kon worden verwezenlijkt. Die opdracht voerde hij samen met zijn vriend Borghouts uit. Zij gingen precies na welke spoorweglijnen en welke belangrijke telefoonkabels waar onklaar moesten worden gemaakt - trouwens, zou het verstoren van het Duitse spoorwegvervoer wel voldoende zijn? Moest niet ook het vervoer langs de weg gehinderd worden? Om dat laatste te bereiken stelde van Bijnen een plan op schrift voor de vorming van wat hij 'burgerverzetsgroepen' noemde; hij gaf in een tweede stuk 'algemene richtlijnen' voor sabotage aan.'

XCEr waren, betoogde hij, vier groeperingen die in staat waren ' 'explosieve' sabotage' te bedrijven: de Knokploegen ('kwantitatief zwak, kwalitatief sterk'), de groepen van de Raad van Verzet ('kwantitatief en kwalitatief zwak'), 'wilde groepen' ('kwantitatief zwak, kwalitatief over het algemeen matig') en 'de communistische groepen' ('kwantitatief waarschijnlijk zwak ... kwalitatief, voorzover bekend, uitstekend'); die vier groeperingen samen waren niet in staat, de vrijheid van handelen van de Wehrmacht'in beslissende mate te beperken', 'wel echter lijkt het mogelijk, de vijand in zijn bewegingen te hinderen'. Dat laatste zou moeten geschieden door 'burgerverzetsgroepen' ('ik geef de naam graag voor een betere'): groepen van zes man (een commandant en vijf manschappen) die bijvoorbeeld bij de spoorwegen stukken rails zouden losschroeven, wissels omzetten en zand in de oliepotten der spoorwagons doen, die op de wegen versperringen zouden aanbrengen en grote hoeveelheden glasscherven en kopspijkers strooien, die wegwijzers zouden verwijderen, staaldraden over de wegen zouden spannen en vijandelijke transportmiddelen in brand zouden steken, 'enz.' 'Het is', schreef van Bijnen, 'de massale actie die hier tot resultaten moet leiden.' Iedere burgerverzetsgroep moest daarbij 'vanaf het ogenblik van handelen' autonoom optreden. Gemiddeld wenste hij in het land één burgerverzetsgroep per vijfduizend inwoners; er zouden dus ongeveer I 800 groepen gevormd moeten worden met een totale sterkte van bijna elfduizend man. De LO beschouwde hij als het beste recruteringsreservoir en de actie der burgerverzetsgroepen zou ontketend moeten worden door de Top van de LKP. De organisatie, aldus zijn'Slot',

XC, Teksten in Ik draag u op, p. 45-53.

'moet nu landelijk worden gesticht, wil zij enige kans op succes hebben, maar al zou men 18000 in plaats van 1800 groepen stichten - als de geest van weerbaarheid uit de harten der Nederlanders is verdwenen, is dit plan het papier niet waard waarop het is geschreven ... Een volk ... dat niet bereid is tegen de verdrukker op te staan en voor zijn vrijheid te vechten, verdient slechts 'roemloos onder te gaan in de oceaan der vergetelheid'.'

XCIn het tweede stuk dat van Bijnen aan de Top van de LKP voorlegde, de 'algemene richtlijnen' voor sabotage, bepleitte hij dat deze landelijk goed gecoördineerd en in nauwoverleg met het 'Allied High Command' zou geschieden ('Conclusie - absoluut noodzakelijk is een buitenlandse radioverbinding en een binnenlands radionet') en dat het land daarbij in vier 'rayons' zou worden ingedeeld. 'Beslissend zijn', zo eindigde hij dit stuk, 'ons fanatisme, getemperd door intellect, onze voorzichtigheid, onze werklust. Het zijn nooit de massa's die geschiedenis maken, maar de minderheden die bereid waren zichzelf te verliezen in iets groters dan zij zelf.'

XCNa D-Day verschenen in de illegale bladen oproepen waarin voor de burgerij taken werden aangegeven, te vergelijken met die welke van Bijnen in zijn stuk over de burgerverzetsgroepen had genoemd (dit geschiedde o.m. in een gemeenschappelijke oproep van de redacties van twaalf illegale bladen' welke in de nummers van juli en augustus werd gepubliceerd en dus enkele honderdduizenden Nederlanders onder ogen kwam) - het verschil was dat die illegale bladen op een als het ware spontaan en onmiddellijk optreden van burgers aandrongen maar dat van Bijnen had bepleit dat de vorming van zijn burgerverzetsgroepen tevoren en systematisch ter hand zou worden genomen.

XCDe Top van de LKP gaf van Bijnen daar verlof toe en keurde daarnaast goed dat hij zou nagaan hoe met inschakeling van de beschikbare Knokploegen te zijner tijd vooral de spoorwegsabotage ter hand genomen kon worden.

XCIn de maanden mei, juni en juli was 'Frank-KP' voortdurend onderweg. Hij wilde voor de burgerverzetsgroepen vijf-en-twintig 'districtsorganisators' vinden die elk omstreeks 70 'groepscommandanten' zouden selecteren; dezen moesten evenveel burgerverzetsgroepen vormen; elke groep moest worden geïnstrueerd en van hulpmiddelen voorzien. Tegelijkertijd ging hij na hoe hij de bestaande Knokploegen kon opnemen in

een landelijke organisatie voor het bedrijven van grootscheepse sabotage volgens de aanwijzingen der Geallieerden. Daartoe diende hij ook een binnenlands zendernet op te bouwen. Uiteraard had hij het gevoel met zijn voorbereidingen op de goede weg te zijn toen hij in juli via de Beer en Scheepstra in contact kwam met de twee BBO-agenten de Goede en Mulholland.

XCVan de vorming van de burgerverzetsgroepen is niet veel terechtgekomen. Er was weinig tijd voor en die vorming stuitte, schijnt het, nogal op weerstanden waarbij, naar wij veronderstellen, werd opgemerkt dat de Wehrmacht, zodra bijvoorbeeld wegversperringen zouden worden opgericht en glasscherven e.d. op de wegen zouden worden gestrooid, onmiddellijk met scherpe represailles zou gaan dreigen zodat men de actie even spoedig zou moeten afbreken als men haar had ingezet. 'Slechts in de provincies Utrecht, Brabant en Limburg is getracht', schreef van Bijrien in oktober, 'het idee in praktijk te brengen', en daarbij zouden 'speciaal in de provincie Utrecht' successen zijn behaald 1 (wij zullen nog doen uitkomen dat de Wehrmacht inderdaad met represailles is gaan dreigen en dat die dreigementen effectief zijn geweest).

XCBij de omvorming van de Knokploegen tot sabotagegroepen verdeelde van Bijnen het land volgens zijn plan in vier rayons, vier 'gewesten'. Hij benoemde vier ervaren KP'ers tot 'gewestelijk sabotage-commandant', in gewest I (Friesland, Groningen en Drente) E. J. Gernaat, in gewest II (Overijssel en Gelderland) K. Stoove, in gewest III (Zeeland, NoordBrabant en Limburg) Borghouts ('Peter-Zuid'), in gewest IV (NoordHolland, Zuid-Holland en Utrecht) P. W. Hordijk ('Peter-Noord'); de gewestelijke commandanten kozen provinciale commandanten uit en dezen op hun beurt districtscommandanten; elke districtscommandant ging na, welke KP'ers het geschiktst waren voor de sabotageploegen. Voor de spoorwegsabotage werden de aanwijzingen doorgegeven waarover men het op de Donderdagmiddag-bijeenkomsten eens was geworden (er werden ook talrijke metalen dérailleurs vervaardigd); daarnaast werd met name in Rotterdam (daar had van Bijnen zijn 'vaste' onderduikadres) nagegaan hoe men kon voorkomen dat de Duitsers de toegang tot de havens zouden versperren door schepen tot zinken te brengen in de Nieuwe Waterweg.

XCAl die voorbereidingen werden niet zonder frictie met Scheepstra getroffen - wij deden al uitkomen dat van Bijnen, zodra het eerste contact met de Goede en Mulholland was gelegd, de sabotage ter hand wilde

XCI J. A. van Bijnen: 'Burgerverzetsgroepen' (2 okt. 1944), (LO/LKP, 4 E).

nemen maar dat Scheepstra ('Bob') deze toen nog niet verantwoord achtte. 'Bob (moest)', aldus Het Grote Gebod,'aan zijn verantwoordelijkheid tegenover de LO ... voldoen en Frank moest dat wel accepteren, omdat Bob de organisatie in handen had." Via de Goede en Mulholland werden begin augustus wapens en explosieven aangevraagd (de Knokploegen hadden na D-Day al enkele wapens en ook uniformen van Duitse deserteurs gekregen maar veel was dat niet) - Scheepstra had toen het gezag over de Knokploegen nog niet aan van Bijnen overgedragen. Dat laatste deed hij, gelijk vermeld, op 25 augustus: van Bijnen werd Landelijk Sabotage-Commandant en kreeg dus de Knokploegen onder zijn bevelen."

XCVan Bijnen had op die dag (de Geallieerde legers waren al op enkele plaatsen over de Seine heen) zijn organisatie op papier gereed maar er ontbrak nog veel aan de verbindingen. Het binnenlands radionet was nog niet klaar, de normale telefoon (nauwelijks te gebruiken in verband met het afl.uistergevaar) werkte met grote vertragingen en zijn organisatie was nog niet ingewerkt in het clandestiene PTT-net van de Centrale Inlichtingendienst (die verbinding kwam pas op 4 september tot stand - van Bijnen kon toen zijn telefoonverkeer laten lopen via het Haagse kantoor van de CID dat voor zijn verbindingen in het gehele land elandestien gebruik maakte van de aparte dienstlijnen van de Centrale Directie der PTT); bovendien waren op 25 augustus de in Engeland aangevraagde wapens en explosieven nog niet gearriveerd. Eindjuli was een droppingterrein opgegeven bij Voorthuizen op de Veluwe en van Bijnen had er zorg voor gedragen dat Hordijk zich daar van die tijd af bevond samen met een tiental KP'ers uit Apeldoorn. Aanvankelijk bleef de zending uit. Hordijk werd op de ochtend van zondag 27 augustus naar Rotterdam geroepen maar kreeg daar op het station te horen dat hij onmiddellijk naar Voorthuizen terug moest keren: de dropping was voor de nacht van de 27ste op de z Sste aangekondigd. Zij kwam. Omstreeks 15 containersJ.(J.

1 Rogier van Aerde (ps. van A. H. F. van Rijen) in dl. I, p. 392. 2 Ook in de LO was men er in juli en augustus toe overgegaan, uit onderduikers en illegale werkers aparte groepen te formeren die semi-militair konden worden ingezet; die telden, schijnt het, in het gehele land ca. tweeduizend man. Toen die groepen aan van Bijnen werden aangeboden, maakte hij van dat aanbod geen gebruik, hetgeen door de geschiedschrijver van de LO-Amsterdam in is betreurd. A. van Bennekom in dl. I, p. 268) Wij nemen aan dat van Bijnen van mening was dat hij voor wat hij in eerste instantie aan wapens en explosieven mocht verwachten al voldoende illegale werkers bijeen had; hij werkte voorts het liefst via de vertrouwde kanalen en dat waren de kanalen van de Knokploegen.

werden afgeworpen. 'Wij hebben', vertelde Hordijk aan de Enquêtecommissie,

XC'het materiaal in bos en hei gecamoufleerd. De omgeving was ons onbekend. De enige aanwijzing die wij hadden, was dat op anderhalve kilometer afstand van het terrein een NSB-boer woonde. Wij hebben toen contact gezocht met een jachtopziener die gealarmeerd was door het vliegtuig en de volgende morgen bespeurde dat onbevoegden zich op de onder zijn toezicht staande terreinen bevonden, waarin was gegraven om het materiaal te verbergen. De heidegrond was namelijk keihard en het materiaal dat wij hadden, was slecht om mee te werken.' I

XCVan de LKP uit was enige tijd tevoren een afspraak gemaakt met functionarissen van de centrale transportafdeling van de Nederlandse Arbeidsdienst dat deze afdeling, die de beschikking had over enkele opleggers welke nog op benzine liepen, in voorkomende gevallen voor het vervoer van uit Engeland gedropte wapens en explosieven zou zorgen (de bedoelde functionarissen van de NAD die eigenlijk liever ontslag hadden genomen, waren ter wille van die eventuele hulpverlening in dienst gebleven). Inderdaad, met een oplegger van de Arbeidsdienst werden de containers van de eerste dropping op donderdag 3 I augustus naar Apeldoorn gebracht waar zij eerst in een garage, vervolgens in een opslagplaats van steenkolen verborgen werden. De inhoud werd nog niet verspreid. Voor die verspreiding had van Bijnen aanwijzingen gegeven: zodra Londen het sein gaf tot verdere actie, moest de helft van de wapens naar Rotterdam worden gebracht (van Bijnen wilde ze gebruiken om het de Duitsers moeilijk, wellicht onmogelijk te maken belangrijke objecten te vernielen) en het grootste deel van de explosieven moest naar de sabotage-commandanten toegaan in die districten waar de belangrijkste spoorlijnen liepen welke de Wehrmacht voor de bevoorrading van de troepen in België gebruikte: de districten dus in het midden, zuiden en oosten van Nederland.

XCOp zaterdagochtend 2 september nu (wij herinneren er aan dat de Geallieerde legerleiding in die dagen verwachtte dat de Duitsers in West-Europa geen samenhangend front meer zouden kunnen opbouwen) kwam bij van Duyn, de marconist van de Goede en Mulholland, de instructie binnen dat de Raad van Verzet (deze was immers als leidende organisatie gedacht) onmiddellijk tot spoorwegsabotage moest overgaan. Van Bijnen werd ingelicht en zond de Beer naar Apeldoorn, waar Hordijk de verdeling ter hand nam. Zaterdagavond laat was men er mee klaar,

XCI Getuige P. W. Hordijk, Enq., dl. VII c, p. 400.

zondagmorgen werd het materiaal verder getransporteerd naar de genoemde districten, zulks met vijf auto's: twee personenauto's, een vrachtauto van de Arbeidsdienst, een van de PTT en een van een particuliere ondernemer. Er heerste op die zondag (de dag waarop Brussel bevrijd zou worden) aan Duitse kant zoveel verwarring dat de inhoud van de auto's nergens werd gecontroleerd. Van Bijnen reisde die dag naar Breda, Hordijk werd met een personenauto van de Arbeidsdienst naar Swalmen gebracht waar Crasborn die tot provinciaal sabotage-commandant in Limburg was benoemd, de voor die provincie bestemde explosieven in ontvangst nam (hij kreeg geen wapens): I4 stukken explosieve plastic met de daarbij behorende Z.g. time-pencils. de nacht van zondag 3 op maandag 4 september werd tot actie overgegaan. Van Bijnen en zijn ondercommandanten hadden de zaak goed voorbereid. De sabotageploegen beschikten over de aanwijzingen. voor ontsporingen, over dérailleurs en in een aantal gevallen ook over de net op tijd gearriveerde plastic-explosieven, soms ook over buitgemaakte Duitse handgranaten die, tot een bundel samengebonden, met een ruk aan een touw tot ontploffing gebracht konden worden onder een rijdende trein; voorts was nauwkeurig aangegeven, welke baanvakken vernield moesten worden. Niet alleen Knokploegen werden door de ondercommandanten ingeschakeld maar in Eindhoven en omgeving ook enkele groepen van de Partisanen-Actie Nederland met welke Borghouts contact had onderhouden. In de voorafgaande maanden en weken was (naar wij vermoeden: hoofdzakelijk door groepen van de Raad van Verzet) al enkele malen spoorwegsabotage gepleegd" maar die had maar weinig effect gehad. De door van Bijnen bevolen actie daarentegen werd een groot succes: in de vroege ochtend van maandag 4 september kon op de grote lijnen in het zuiden, midden en oosten des lands geen trein meer rijden, bovendien waren in twee gevallen wagons met munitie de lucht ingegaan, was een Duitse hospitaaltrein beschadigd en was een spoorbrug in de lijn Zutfen

XC1 Een bewaardgebleven Duits overzicht over de maand juni (LXXXVIII Armee-Korps, Abt. Ic; 'Tätigkeitsberichtfür den Monat funi 194/, CD!, I2.0249-56 a) vermeldt twee . gevallen: een op het baanvak Roosendaal-Esschen (I7 juni), een op het baanvak Haarlem-Den Haag; volgens de gegevens van de Spoorwegen waren bovendien in de nacht van 6 op 7 juni wissel- en seindraden bij Zaandam doorgesneden. Gegevens over juli bezitten wij niet - volgens de gegevens van de Spoorwegen kwam van I7 juni tot 4 augustus geen enkel geval van spoorwegsabotage voor. In de periode 5-I5 augustus werd volgens de gegevens van de 'SD'('Meldungen aus den Niederlanden', I82) sabotage gepleegd aan spoorwegwagons te Spekholzerheide.

Hengelo vernield. Vermoedelijk werden op die maandag hier en daar al herstellingen uitgevoerd door de Nederlandse Spoorwegen (enkele aanslagen waren mislukt doordat 'schouwers' van de Railwacht tijdig ter plaatse waren verschenen), maar dat baatte niet: in de nacht van maandag 4 op dinsdag 5 september gingen de sabotageploegen wéér aan het werk en hun succes was even groot. Vermeld zij tenslotte dat Knokploegen in Overijssel de afvoer van goederen naar Duitsland bemoeilijkten door in twee kanalen sluisdeuren te vernielen en hun draaimechanismen onklaar te maken: in het kanaal Almelo-Nordhorn bij Albergen en in het Twentekanaal bij Wiene.

XCZondag en maandag waren ook de burgerverzetsgroepen tot actie overgegaan, namelijk (gelijk al vermeld) in Limburg, in het oosten van Noord-Brabant en in de provincie Utrecht. 'De wegen wareri', aldus Het Grote Gebod I, 'bezaaid met spijkers, spijkerlatten, Spaanse ruiters en [glasJscherven. Over de wegen gespannen staaldraden vernielden auto's en motoren. Langs de wegen in het zuiden lagen de lijken van Duitsers wier wapens verdwenen waren."

XCAl met al kon van Bijnen slechts constateren dat onder zijn algemene leiding en volgens zijn aanwijzingen voldaan was aan de opdracht welke de Geallieerde legerleiding had verstrekt - verstrekt overigens niet aan de Knokploegen maar aan de Raad van Verzet.

XCVoor de Raad van Verzet hadden, zoals wij eerder vermeldden, twee droppings plaatsgevonden: één in de nacht van 3 I augustus op I september in Zuid-Limburg, één in de nacht van 2 op 3 september op de Veluwe.

XCVlak tevoren, nl. in de nacht van 30 op 3 I augustus, hadden de actiegroepen van de Raad van Verzet (Thijssen duidde ze aan met de wat weidse term 'brigades') als demonstratie ter gelegenheid van Koninginnedag (koningin Wilhelmina werd op 3 I augustus vier-en-zestig jaar) in de buurt van Den Bosch en Eindhoven op minstens twee plaatsen telefoonkabels van de Wehrmacht en op minstens acht plaatsen grote kabels van de PTT vernield; elders in het land kwam het toen vermoe

I dJ. !, p. 393. 2 Er deden zich in Brabant ook gevallen voor waarbij Duitse militairen hun wapens eenvoudig afgaven aan illegale werkers.

delijk hier en daar ook tot dergelijke vernielingen. De actie was goedgekeurd op een van de Donderdagmiddag-bijeenkomsten maar bleek onmiddellijk ook voor de illegaliteit grote nadelen te hebben (van Bijnen was in die kritieke periode niet in staat zijn gewestelijke sabotagecommandanten telefonisch te bereiken) - herhaling werd enkele dagen later op advies van geraadpleegde PTT-deskundigen verboden.

XCIn de laatste dagen van augustus en de eerste van september had Thijssen als hoofd van het Operatie-Centrum van de Raad van Verzet de beschikking over sabotagegroepen op de Veluwe, in Twente, in Noorden Zuid-Limburg, in Eindhoven, Den Bosch en Breda, in Utrecht, in Rotterdam en Den Haag, en in de Zaanstreek; in de stad Utrecht was daar een groep OD'ers bijgekomen en in de Achterhoek had hij contact gekregen met een groep die onder leiding stond van dr. ir. E. J. Bosch van Rosenthal, een broer van de ontslagen commissaris van de provincie Utrecht, mr. dr. L. H. N. Bosch van Rosenthal. Numeriek waren deze groepen zwakker dan de Knokploegen; zij kregen ook minder materiaal uit Engeland, pI. bij de twee droppings samen slechts 12 containers' 'een karige zending', vond Thijssen." De dropping op de Veluwe (bij Vaassen) kwam te laat om het materiaal nog vóór Dolle Dinsdag te gebruiken. Berend Dijkman ('Piet van de Veluwe'), een ontslagen politieman uit Ermelo die als commandant van de 'brigade-Veluwe' optrad, was, zo schreef hij op S september aan een van Thijssens naaste medewerkers, met vier helpers twee nachten bezig geweest om de zending uit te pakken en te inventariseren en had ook op die yde nog geen kans gezien om het materiaal te transporteren ('bestaat er nog een mogelijkheid om aan benzinebonnen te komen? Dan graag spoedige toezending, daar ik dan de beschikking over (een 1 ziekenauto kan krijgen' 3).

XCIn Zuid-Limburg kwam de eerste voor de RVV bestemde dropping bij Treebeek terecht. De wapens, o.m. 28 stenguns, werden aan een RVV-groep gegeven (er zaten in die groep ook OD'ers) die voornemens was Duitse vernielingen aan de steenkolenmijnen te voorkomen - het kan zijn dat het sabotagemateriaal in de nachten van 3 op 4 en van 4 op S september is gebruikt bij pogingen om enkele seinhuizen op te blazen maar wij hebben daaromtrent geen zekerheid", zoals wij in het algemeen

XCI Elk van de twee zendingen bevatte I2 stenguns, ca. 70 pistolen len een flinke hoeveelheid sabotagemateriaal - ook wat tabak, thee, cacao, suiker, chocoladerepen en één pakje scheermesjes. 2 Brief, 7 sept. I944, van J. Thijssen aan E. H. M. Hoogeweegen (RVV, I f). 3 Brief, 5 sept. I944, van B. Dijkman aan W. van Hoorn Alkema (a.v.). 4 Het bewaardgebleven 'Dagboek Zuid-Limburg' van de 'brigade"Zuid-Limburg van de RVV (RVV, 3 m) vermeldt samenvattende gegevens voor de

niet nauwkeurig weten tot welke acties de RVV-groepen in de twee genoemde nachten zijn overgegaan. De bewaardgebleven gegevens van de RVV beslaan namelijk een periode welke die nachten insluit maar maken niet duidelijk wat men toen precies heeft kunnen doen. Duidelijk is wel dat de RVV-groepen, behalve de Zuidlimburgse, niet de beschikking hadden over explosieven van Engelse oorsprong (de RVV had een kleine eigen voorraad van Nederlandse oorsprong) en evenmin over Engelse wapens'; zij waren dus, naar wij vermoeden, hoofdzakelijk periode 13 augustus-o september '44 maar doet niet uitkomen op welke data de beschreven acties werden uitgevoerd.

XCDeze 'brigade' (ze telde, in 13 groepen verdeeld, ca. tachtig man) had (hetzelfde is elders gebeurd) vermoedelijk nog in augustus een aantal dorsmachines vernield, zulks op grond van de overweging dat het, nu de Geallieerden naderden, aanbeveling verdiende de oogstwerkzaamheden te vertragen zodat de Duitsers niet in staar zouden zijn een deel van de oogst naar Duitsland af te voeren. In feite had de bezetter de landbouwoogst steeds in Nederland gelaten zodat men met de vernieling van dorsmachines Nederlandse belangen schaadde en niet Duitse. Op aandrang van Louwes verzocht het College van Vertrouwensmannen op 12 september de regering via Radio Oranje 'mee te delen dat vernieling dorsmachines schadelijk is voor voedselvoorziening en op te roepen tot volledig afwerken en afleveren van de oogst.' (telegram, 12 sept. 1944, van Vertrouwensmannen aan de regering, Enq., dl. V b, p. 516) Radio Oranje zond deze mededeling annex oproep op 16 september uit.

XCI Een RVV-groepje van een kleine twintigjongeren dat 'omstreeks midden augustus' in de buurt van Barehem tot stand was gekomen, had, aldus dr. W. H. Vermooten, aanvankelijk slechts de beschikking over 'boksbeugels, verzwaarde gummistokken, een jachtgeweer en een oude revolver.' (W. H. Vermooten: Strijders zonder uniform. Het ondergrondse verzet in degemeente Laren (Geld.) tijdens de Duitse overheersing 1940-1945 ([945), p. 36) De RVV-'brigade' in Twente was in de eerste septemberdagen in het bezit van 'zes revolvers en drie karabijnen van Duitsers (meest Oostenrijkers) die', zo schreef de commandant, kapitein Lancker, 'de wapens graag afstonden voor een oude overall en verzorging voor de rest van de oorlog, en door het overmeesteren van drie Ned. SS-leden, die thans gevangen worden gehouden.' (rondschrijven, 8 sept. 1944, van A. F. Lancker aan zijn kringcommandanten (RVV, I f))

XCHet is plausibel dat die wapens afkomstig zijn geweest uit de twee door illegale werkers geïmproviseerde 'krijgsgevangenenkampen' die M. van Amerongen (deze heeft ten onrechte aangenomen dat hij met een uniek geval te maken had) in 1979 heeft beschreven in De ongelooflijke geschiedenis van het krijgsgevangenenkamp 'Prins Bernhard'. Tot de oprichting van het genoemde kamp werd op zaterdagavond 2 september '44 besloten door vier jongemannen die in Heeten bezuiden Raalte waren ondergedoken. Aanleiding tot die oprichting was de desertie van een Rijksduitser uit Hengelo die de KP om een onderduikadres had gevraagd. Hij werd ondergebracht bij een boerderij en daar kwamen spoedig ook anderen terecht: enkele andere deserteurs, een paar als het ware van de weg geplukte Duitse militairen, enkele uit Deventer opgehaalde Oostenrijkse deserteurs en zes gedeserteerde Italiaanse Hilfswilligen. Hoeveel militairen in totaal 'krijgsgevangenen' werden, staar niet vast, wellicht ca. zeven12

aangewezen op de aanwijzingen voor 'niet-explosieve' sabotage, wellicht ook op dérailleurs. Het is overigens mogelijk, ja waarschijnlijk, dat de RVV in de twee genoemde nachten nog in het geheel niet tot spoorwegsabotage is overgegaan, althans: Thijssen deed op 3 september om negen uur 's morgens een opdracht uitgaan naar zijn districtscommandanten, waarin hij met betrekking tot de spoorwegsabotage schreef: 'Het begin van deze actie welke gedurende drie weken moet kunnen worden voortgezet, is bepaald op: de nacht van 5 op 6 september voor Zuid, tenzij nadere orders; boven Nijmegen wachten; nadere orders." Dat die 'nadere orders' zijn uitgegaan, blijkt niet uit de bewaardgebleven stukken.

Verwarring aan Duitse kant

XCIn de streken waar de sabotage was gepleegd die wij in het voorafgaande beschreven, bleef zij aan de bevolking niet verborgen: daar lagen de grote wegen op een aantal plaatsen bezaaid met spijkerlatten en glasscherven. Wie van de trein gebruik moest maken, kreeg met grote vertragingen te maken en de telefoonverbindingen vooral met het zuiden des lands waren verstoord. De burgerverzetsgroepen waren evenwel lang niet overal in actie gekomen, gereisd per trein werd er minder dan tevoren en bijna alle particulieren hadden hun telefoonaansluiting verloren. Veel belangrijker in hun effect op de bevolking waren andere factoren: ten eerste de radio berichten omtrent de snelle nadering der Geallieerde legers en de bij uitstek optimistische uitlatingen van oorlogscorrespondenten en commentatoren ('het nieuws van iedere dag', zei ik op vrijdagavond 1 september voor Radio Oranje in de aanhef van mijn buitenlands weekoverzicht, 'spreekt van de snel-naderende ineenstorting van DuitsJ.12

tien, wellicht dertig. Zij werden in een vertimmerd kippenhok ondergebracht en de vier initiatiefnemers ('de staf') trokken drie-en-dertig andere onderduikers aan die in ploegen als bewakers gingen fungeren. Naast het 'Prins Bernhard'-kamp was er nog een tweede kamp in een villa in het gehucht Luttenberg ten noordoosten van Raalte; hier werden enkele Duitse militairen en twaalf gedeserteerde SS'ers vastgehouden. De villa werd in december '44 door de 'SD' overvallen en het schijnt dat twee Duitse deserteurs gefusilleerd zijn. De gevangenen uit het 'Prins Bernhard'-kamp waren toen al verspreid ondergebracht. Geen van de 'krijgsgevangenen' heeft jegens diegenen die de kampen in stand hadden gehouden, verraad gepleegd; zij waren correct behan deld. I Brief, 3 sept. 1944, van Thijssen aan zijn districtscommandanten (RVV, I f).

land") en ten tweede, met name in het zuiden des lands, de evidente verwarring aan Duitse kant.

XCDie verwarring vond goeddeels haar oorsprong in de ongeorganiseerde terugtocht van Duitse militairen die in hoofdzaak hadden behoord tot de uiteengeslagen divisies van het Duitse Zevende Leger; zij zagen dat in Noord-Frankrijk en België geen enkele verdedigingslinie was ingericht en vloeiden derhalve met gebruikmaking van alle middelen waarop zij de hand hadden kunnen leggen, terug in de richting van de Duitse grens, in de richting van de in '39-'40 gebouwde Westwall; dat doende, sleepten zij de etappediensten mee. Het betrof hier niet alleen militairen van het leger maar ook, ja vaak in de eerste plaats, militairen van de Luftwaffe, voorzover dezen niet als gevechtsvliegers plaats konden nemen in hun toestellen die overhaast naar Duitsland terugvlogen. Ve!en van die Duitse militairen vervoerden particuliere buit; daarnaast werden uit de étappe-depots goederen oostwaarts getransporteerd op welker behoud prijs werd gesteld. Sommige van die laatste transporten begonnen al toen de Geallieerden nog slechts de Seine hadden bereikt. Zo werd een groot dee! van het Bisschoppelijk College te Roermond al in de tweede helft van augustus als pakhuis ingericht. 'Een week lang', aldus het bezettingsgedenkboek van het College, 'werd daar ... het beste afgeladen wat Frankrijk, België en Nederland te bieden hadden, en dat in ontstellende hoeveelheden: cognac, champagne, Bordeauxwijnen, likeuren, bonbons, textiel, zeep, odeuren en toiletartikelen, leren handschoenen, rozijnen, conserven en specerijen. Er waren honderdduizenden sigaren en miljoenen sigaretten. De laatste vracht die binnenkwam, bestond uit een vijf tons auto boordevol biscuits. Drie okshoofden Bordeaux-wijn lagen ... op de cour; daarachter, onder het afdak, was een hoop tabak opgestapeld van anderhalve meter hoogte, drie meter lengte en een meter diepte."

XCWij nemen aan dat elders in Limburg en in het oosten van Brabant in de tweede helft van augustus overeenkomstige stapelplaatsen werden geïmproviseerd. Het was slechts een begin. De grote ongeorganiseerde terugtocht manifesteerde zich pas in de laatste dagen van augustus en de eerste van september.

XC1 Nog enkele citaten uit deze tekst: 'Sommige Duitse wapens zijn nog uitstekend; sommige Duitse formaties vechten nog fanatiek. Maar het Duitse leger als geheel is geworden tot een strijdinstrument van de tweede rang ... Zelfs wanneer we de zware Duitse verliezen in Zuid-Frankrijk geheel buiten beschouwing laten, blijkt dat de Duitsers van hun oorspronkelijke 65 divisies welgeteld I9 over hebben.' 2 Bisschoppelijk College Roermond: Collegeklok 1941-1945.Jaarboek 1941-1945 (z.j.), p. 200-01. 12

XC'Wat wij hier zien', schreef op zondag 3 september een onbekende inwoner van Maastricht,

XC'is ongelooflijk. Deze indrukken zijn niet onder woorden te brengen. Ik wil toch mijn best doen en enige punten vermelden. Wij hebben geen tijd om te eten. Wij weten niet meer of wij leven, vermoedelijk door het ongelooflijke, het innerlijk geluk.

XCDag en nacht trekken over alle wegen onafgebroken autocolonnes, troepenonderdelen van infanterie, tanks, paarden, geschut in de richting van de Duitse grens. Allerlei soorten auto's, overladen met soldaten en goederen. Ook vele Rode Kruis-colonnes met personeel. De soldaten hebben allemaal handgranaten en liggen met mitrailleurs boven op de kappen. Op de spatborden zitten ze ofliggen ze met geweren of automatische pistolen in de aanslag. Alles is natuurlijk zwaar gecamoufleerd. Alle mogelijke goederen slepen ze mee, zoals fietsbanden, fornuizen, stapels Franse renfietsen, en alles wat maar naam heeft en alles nieuw .

XC... De colonnes komen soms wel vijf- tot zesmaallangs en weten waarschijnlijk niet waar zij heen moeten. Zij komen alle van België en worden in de richting van de Duitse grens gezonden tot Roermond toe ... Het zijn Duitse, Franse en Belgische auto's die hier voorbij trekken, alles hebben ze meegenomen. Ik heb in een auto voor onze deur dode kippen en geslachte koebeesten zien liggen ... Op alle binnenwegen, weilanden en overal staan de wagens van Vaals tot Valkenburg en zo tot Roermond aaneengesloten .

XC.. . Van orde en tucht is geen sprake meer. Voor ons huis ligt momenteel weer een brandweerauto uit Gent met gebroken as. Varkens worden verkocht voor f 90, een rijwiel voor f 60. Ze hebben bij zich; ik zou beter kunnen opsommen wat zij niet bij zich hebben."

XCEen inwoner van Hoensbroek, F. Faro, fietste maandagochtend 4 september in de richting van de Maas waar, naar hij bij geruchte had gehoord, Belgische illegale werkers ('de Witte Brigade') bezig waren Duitse militairen te ontwapenen - ' 't was echter niet waar.' Maar:

XC'Een tiental Duitse soldaten komt al hozend in een lekke boot over het Julianakanaal. Van Beek naar Sittard passeer ik honderden Moffen (ongeregelde troepen) op fietsen zonder banden, met massieve banden en ook op splinternieuwe Nederlandse damesfietsen. Ook gekaapte boerenwagens rijden er en allerlei beschlagnahmte auto's. Wie loopt, heeft in ieder geval ergens een kinderwagen organisiert waarin de bagage wordt gereden of ook wel wordt deze achter de fiets aan getrokken."

XC, Brief, 3 sept. 1944, van een onbekende inwoner van Maastricht (Doc 11-416, a-3). F. Faro: Aantekeningen 31 aug.---6sept. 1944, p. 1 (Doc 1-458 A, a-r),

XCBreda, 4 september (waarnemingen van een inwoner, Joris van den Bergh):

XC'Op de Graaf Engelbrechtlaan (de nieuwe nog onbebouwde brede autoweg, die de Rijsbergse weg met de Baronielaan verbindt) trokken de vluchtende wereldveroveraars langs mij heen. Het was een verheugende, echt verkwikkende janboel. Men leefde er totaal van op. Feldgrauen die gisteren nog beefden voor de Duitse godheid die Olfizier heet, staken nu de tong tegen die geweldige uit. Nog geen tien meter van mij vandaan bleef een auto, waarin vier hoofdofficieren waren gezeten, en panne. Zij zeulden de auto aan de kant van de weg en prutsten met hun hoogmoedige vingers aan de motor. Deze bleef halsstarrig weigeren. Twee der officieren snelden toen de weg op om te trachten een open vrachtauto, die vol soldaten zat, aan te houden. Zij wilden hun wagen door hen laten slepen. 'Scheisse' schreeuwden de soldaten en de vrachtauto reed door. Kameraadschap bestond niet meer. Halflege auto's weigerden te stoppen om nog wat afgetobde soldaten op te nemen. Links van mij lag een soldaat kreunend op het betonnen wegdek. Slapend was hij van een auto gevallen. Zijn kameraden zagen hem vallen, maar de auto reed door. 'n Vrachtwagen vol soldaten sleepte een andere auto vol soldaten. Het touw waaraan de auto werd gesleept, brak. Men schreeuwde en vloekte, en 'n onderofficier trok woedend zijn revolver. 'Scheisse!' ... en de voorste wagen reed door.

XC... Bezopen soldaten zaten op een wagen te zingen' Wir haben den Krieg verloren!' Anderen zwaaiden met cognacflessen en bralden dat de oorlog afgelopen was en dat ze nach Hause gingen. En deze wilde jachtende bende werd geflankeerd door rijen afgesloofde wrakkige soldaten die zich voortsleepten tot zij niet meer konden en aan de rand van de weg neerzegen Er waren er die hun laarzen hadden uitgetrokken en op gezwollen kousenvoeten voortsjokten."

XCDe schrijver Antoon Coolen, ondergedoken in Vught, zag een week lang de Duitse colonnes in de richting van Hedel of Nijmegen rijden:

XC'Het is alles door elkaar. Een kleine pantserkolonne, fouragewagens, Rode Kruis-wagens, infanterie, artillerie, veldkeukens met zwaar gewapende jongens er op, die, puilend van de granaten, soms halthouden. naar beneden springen en geweldig stoken in hun fornuis, jongens van de Lufi[waifeJ, van de organisatie Todt, maar 't rijdt allemaal en alles heeft geweldig haast. Honderden auto's met slechts één inzittende: de man aan het stuur. Motoren met twee, drie man er op. Volgeladen vrachtwagens, en van alles wordt meegesjouwd: kachels, ketels, wasmachines, dorsmachines, zaaimachines, geslachte varkens, ganzen, kippen, schapen, geiten, kasten, stoelen, stofzuigers, paarden twee, drie aan leidsels mee. Soms, bij een oponthoud, proberen ze handel te drijven, maar veel succes hebben

XC, Joris van den Bergh: De post in de Vloeiweide (1945), p. 2-3. 12

ze niet. Er rijden sproeiwagens met een paar man er op, gemeentelijke vuilniswagens, lange rijen autobussen met de opvallende Belgische en Brabantse plaatsnamen hunner routes, rijtuigen, koetsen, landouwers, sulkies met een dravertje er voor. Velen zijn ook te voet, maar wie met een fiets langs die weg staar, is die fiets kwijt, de vordering is een kwestie van een seconde .

XC. . . Tussen de colonnes en door de auto's telkens gepasseerd, rijdt een stoomwals, die van alle kanten door Duitsers is beklommen. Er lopen Duitsers met volgeladen kinderwagens, en er zijn er zowaar, die zich met een vermoeid slingerbeen voortduwen op autopeds. Er is niet de minste orde meer. Niemand trekt zich van een ander iets aan. Wat voort kan, snort voort en passeert zo haastig mogelijk een kameraad te voet die niet meer kan ofhet troepje, dat langs de weg staat met een auto waar iets aan hapert .

XC. . . In de middag houden sommige colonnes rust, de wagens rijden een zijweg in. Daar, onder de bomen, gaan de soldaten liggen. Anderen stappen brutaal de tuintjes der huizen in, zetten zich op de tuinmeubels, kaarten of schaken, halen drinkwater, luieren en hangen."

XCUit een rapport van een Arnhemmer, C. F. van Oosterhout, geschreven op donderdag 7 september:

XC'Sinds vorige week vrijdag gaat een vrijwel nimmer onderbroken en soms tot drie naast elkaar rijdende files aangedikte colonne Duits oorlogsmateriaal door Arnhem. Aanvankelijk reden de formaties kennelijk bijeen doch langzamerhand manifesteerde zich een steeds groter wordende mate van gebrek aan ordelijkheid. Wagens van allerlei legeronderdelen reden dooreen ... Het betrof in den beginne troepenonderdelen, die uit Parijs en onmiddellijke omgeving kwamen met als bestemming plaatsen achter de Ijssel. In der haast was van alles meegevoerd, ook burgers. Verschillende vrouwen bevonden zich in de wagens. Maandag trof ik soldaten die uit België werden geëvacueerd. Ook hier verscheidene vrouwen en hele gezinnen van Rexisten. Ook kwamen met deze troepen mee Vlaamse nationaal-socialisten, die deel uitmaakten van Duitse militaire formaties. Alles ging richting Achterhoek en Twente?

XCverder kwamen de troepen vooreerst niet. Het Oberkommando der Wehr macht had namelijk opdracht gegeven, gedesorganiseerde eenheden en alleen of in kleine groepjes vluchtende Duitse militairen aan de Duitse grens tegen te houden; men wilde voorkomen dat de Duitse burgerbevolking te zien kreeg wat de Nederlandse zag.

XCWaar de in Nederland aangekomen militairen onder te brengen?

XC, Antoon CooJen: Bevrijd vaderland (1945), p. 130-31. 2 C. F. van Oosterhout: Rapport, 7 sept. 1944, p. 1 (Doc II-59, a-I2).

Alleen de Kriegsmarine had in ons land, nl. bij Zwolle, een kampement ingericht, kort na D-Day al, om eventueel verspreid' terugtrekkende militairen op te vangen - de Wehrmachtbefehlshaber, generaal Christiansen dus, had niets voorbereid. Ortskommandanten troffen snel de eerste maatregelen. In de Achterhoek en in grote delen van Overijssel werden op zondag 3 september bijna alle schoolgebouwen gevorderd I en een dag later, maandag 4 september, werd in het centrum en westen des lands, wellicht ook elders, van de vrachtauto's en autobussen die nog reden, een groot deel in beslag genomen; de gemeente Utrecht verloor die dag alle autobussen die nog in rijdbare staat waren. De Wehrmacht had het meeste van dit materieel nodig, maar aannemelijk is dat een deel gebruikt werd om Duitse burgers te vervoeren - de Reichskommissar had namelijk op zaterdag de evacuatie gelast van alle Rijksduitsers ; wij komen hier in hoofdstuk 4 nog op terug maar stippen hier al aan dat het vertrek van enkele tienduizenden van die Rijksduitsers op zondag en maandag natuurlijk allerwegen de indruk versterkte dat er voor de Wehrmacht geen houden meer aan was.

XCTot die indruk werd in het zuiden des lands door de daar gestationeerde formaties van de Wehrmacht bijgedragen. De Kriegsmarine ontruimde op maandag haar depots in Vlissingen en elders in de Zeeuwse wateren (in Vlissingen werden alle machinerieën van een reparatiebedrijf van de Kriegsmarine vernield), en eigener beweging trok de staf van een lazaret van de Kriegsmarine uit Bergen op Zoom noordwaarts en die van de grote wasserij van de Kriegsmarine uit Haarlem oostwaarts. Groter nog was de verwarring bij de onderdelen van de Luftwaffe. Van de vliegvelden in het zuiden des lands stegen de Duitse toestellen op. Startbanen, hangars en munitie-bergplaatsen werden opgeblazen - het geluid van die explosies was in grote delen van Limburg en Noord-Brabant te horen. 'Bilder fast panikartigen Zurückflutens waren', aldus de Admiral in den Niederlanden in een terugblik op de periode 3-21 september '44, 'im ganzen südlichen Raum festzustellen, daarunter zivi/e Dienststellen, NSB'er usur., Lufiwaffedienststellen aller Art, auch Flakeinheiten gaben (ob mit Befehl, ist unbekannt) Einsatzorte und Stellungen auf unter meist gleichzeitiger Vernichtung qft umfangreicher Vorräte, z.B. Benzin, Minen, Bomben, Munition und Verpfiegung. Selbst aus dem Raume Amsterdam sind Lufiwaffendienststellen ausgewichen, z.B. Flakgruppe und Lufi waffenlazarett'?

XC1 Die vordering werd verlengd; in die delen des lands moest dus in geïmproviseerde lokalen onderwijs worden gegeven. 2 Admiral in den Niederlanden: 'Abschliessender Stimmungsbericht fûr die Zeit 3.-21. IX (25 sept. 1944) (CD!, 16.103-04). 12

XCEr heerste, aldus een rapport van de het zuiden des lands bestrijkende Feldkommandantur 674, 'eine gefährlich um sich greifende Sprengpsychose ; in Tilburg en Den Bosch konden Wehrmachtkommandanturen slechts op het nippertje voorkomen dat grote benzinedepots in vlammen opgingen en in Venlo had de Ortskommandant een telefonisch bevel van generaal Christiansen nodig om te verhinderen dat een Duitse genie-officier de bruggen over de Maas liet opblazen. Veel hinder hadden de Wehrmacht kommandanturen voorts van de wilde requisities. 'Solche Zugriffe, die', aldus opnieuw Feldkommandantur 674,

XC"zunächst durck zurûckziehende Truppen, in Gebiet ostwärts der Maas auch durch Hitler-Jugend und Organisation Todt, erfo/gten, u/urden sou/ohl in Ti/burg als auch in Eindhoven und Venlo auf die Fahrzeuge der Wehrmachtkommandantur ausgedehnt. Aus gesehlossenen Caragen u/urden Krafifahrzeuge ... herausgeholt ... In Hertogenbosch gingen Pormationen des Fallschirm-Armeeoberkommandos ... ge/egen.tlieh dazu über, allen in. nordlicher Richtung marschierenden oder [ahrenden kleineren Trupps ... die Waffen, und zwar mil besonderer Vor/iebe Pis to/en (' da se/bst benötigt') wegzunehmen ... Auch mit Fällen von Plünderung von Lebens- und Genussmitteln tourden aile Kommandanturen wiederholt befasst'?

XCdie Duitse militairen 'trokken' (een beeld uit Roermond) 'boerderijen en weiden binnen en stalen als raven. Het leek wel wat op toestanden in de Dertigjarige Oorlog." Burgers werden (een beeld uit Breda) 'op straat zelfs beroofd van armbanden, horloges, gouden ringen, vulpennen en -potloden enz., terwijl uit de winkels en kantoren schrijfmachines, kasregisters e.d. werden weggehaald."

XCKon men aan deze en dergelijke verschijnselen die zich vrij onverhoeds hadden voorgedaan en die in een paar dagen tijds in het zuiden des lands het beeld van de gedisciplineerde Wehrmacht radicaal hadden weggevaagd, een andere conclusie verbinden dan dat Nederland eenvoudig open lag voor de naderende Geallieerde overwinnaars? Zo dacht men er kennelijk ook in Londen over. Op zondagavond 3 september maakte Radio Oranje bekend dat koningin Wilhelmina prins Bernhard had benoemd tot bevelhebber der Nederlandse strijdkrachten en die bekendmaking was in 'een belangrijke mededeling namens Hare Majesteit de Koningin' vervat waarin tot de luisteraars in bezet gebied (dat waren toch

1 674, [ (sept, I944), p. 5 (CD!). 2 A.v., P.3. 3 Bisschoppelijk College Roermond: 1941-1945, p. 205. 4 A. Hal lema: 1944 (I947), p. 80.

nog wel enkele honderdduizenden) als haar woorden werd weergegeven: 'Gij weet dat de bevrijding voor de deur staat'; in diezelfde uitzending werd de tekst van een boodschap van generaal Eisenhower voorgelezen waarin het heette: 'Het uur der bevrijding, waarop Nederland zo lang heeft gewacht, is nu zeer nabij.'

XCVier-en-twintig uur later, op maandagavond, hoorde men ministerpresident Gerbrandy een toespraak houden waarin hij, 'nu de Geallieerde legers in hun onweerstaanbare opmars de Nederlandse grens overschreden hebben', de bondgenoten namens de bevolking 'een hartelijk welkom' toeriep; toen enkele uren later, kort voor middernacht, in het Nederlands Nieuws van de BBC nader werd gepreciseerd dat de Geallieerden Breda hadden bereikt, was dit de vonk die het kruitvat van hooggespannen verwachtingen op dinsdag 5 september in nagenoeg het

Hoofdstuk 3: Londen, zomer '44

XCOp D-Day, 6 juni 1944, had het Nederlandse kabinet (het tweede ministerie-Gerbrandy, dat in juli '41 tot stand was gekomen) juist een gevaarlijke crisis doorstaan die in allerlei politieke en persoonlijke tegenstellingen haar oorsprong had gevonden.' Zo er al eenstemmigheid heerste onder de ministers dat op het gebied van de oorlogvoering alle krachten (maar dat waren slechts weinige) moesten worden ingezet, er was verdeeldheid inzake tal van belangrijke regelingen welke bij de bevrijding van kracht zouden worden. Bovendien werd over een aantal van die regelingen allerminst gelijk-op gedacht door de koningin en het kabinet, ja het was een hartewens van de vorstin om van het kabinet-Oerbrandy verlost te worden; zij had alle vertrouwen in de minister-president verloren, zij wenste te kunnen gaan regeren met een kabinet dat reeds in Londen de uitdrukking zou zijn van het 'vernieuwde' Nederland dat, zo hoopte zij vurig, na de bevrijding zou kunnen worden opgebouwd.

XCEen deel van de regelingen die bij die bevrijding in werking moesten treden, lag klaar in de vorm van wetsbesluiten waaromtrent de in '42 door de regering ingestelde Buitengewone Raad van Advies positief had gerapporteerd en welke vervolgens door de koningin waren ondertekend en door de betrokken ministers (en de minister van justitie) gecontrasigneerd; onder de belangrijkste van die wetsbesluiten hadden zelfs alle ministers hun handtekening geplaatst.

XCGeregeld was in de eerste plaats dat in bevrijd Nederland een bijzondere staat van beleg zou worden afgekondigd, onder welke een nieuw, in Londen gevormd gezagsapparaat: het Militair Gezag, vèrgaande bevoegdheden zou hebben. Dat Militair Gezag zou in de z.g. eerste fase van de bevrijding (men zou kunnen zeggen: de fase vóór en onmiddellijk na de wapenstilstand) generaal Eisenhower als Supreme Commander van de Allied Expeditionary Forces ten dienste staan; hij zou in Nederland de hoogste instantie zijn. In de z.g. tweede fase zou alle gezag weer bij de Nederlandse regering komen te berusten. Nederlandse instanties en

XC1 Men vindt de samenstelling van het tweede en derde kabiner-Oerbrandy als bijlage achter in dit deel.

Eisenhowers hoofdkwartier Shaej (Supreme Headquarters Allied Expeditio nary Farces) zouden met elkaar in contact staan via het Militair Gezag en de Civil Affairs Division van Shaej. 1 Dat alles was vastgelegd in aceoorden die de Nederlandse regering in mei had gesloten met de Britse regering (voor Groot-Brittannië) en met Eisenhower (voor de Verenigde Staten). Het apparaat van het Militair Gezag was in Londen voorbereid door kolonel Kruls: dat apparaat, dat geheel gemilitariseerd was, telde in juni '44 ruim zevenhonderd krachten (onder wie honderdvijf-en-zeventig officieren). De bedoeling was dat het in bevrijd gebied met aldaar aan te trekken personen zou worden uitgebreid; dat was ook noodzakelijk, want het Militair Gezag zou boven de provinciale en gemeentelijke besturen komen te staan en een veelheid aan taken te verrichten krijgen. Kruls had het niet zonder tegenkanting opgebouwd: van den Tempel, minister van sociale zaken, wilde eigenlijk van dat Militair Gezag niets weten (hij had voor de repatriëring van Nederlanders die zich, als Duitsland verslagen was, buiten Nederland zouden bevinden, een apart Regeringscommissariaat opgericht dat niet gemilitariseerd en door de Geallieerden ook nog niet 'erkend' was) en Kruls had persoonlijk geen zekerheid dat hij in bevrijd gebied aan het hoofd van het Militair Gezag zou komen te staan - de koningin kon hem niet vergeven dat hij zich in '40 niet had gekeerd tegen zijn defaitistische minister van defensie Dijxhoorn, wiens adjudant hij was geweest.

XCIn '43 hadden de betrokken ministers gemeend dat het Militair Gezag een orgaan zou worden van een (onder de regering geplaatste) Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht - een functie welke de (ministeriële) Commissie-Terugkeer had toegedacht aan prins Bernhard. Die benoeming kon evenwel niet doorgaan; in april '44 had Eisenhower doen weten dat hij voor zulk een opperbevelhebber geen zinvolle taak zag en dat hij bovendien meende dat de prins beter Chief Liaison Officer kon blijven; nadien had men overwogen, voor bevrijd gebied (het was de bedoeling dat daar onmiddellijk z.g. gezagsbataljons geformeerd zouden worden) niet een opperbevelhebber van land- en zeemacht maar een Bevelhebber der Nederlandse Strijdkrachten te benoemen. Wie dat zou worden, was begin juni '44 nog een open vraag.

XCGeregeld was toen voorts de instelling, na de bevrijding, van Bijzondere Gerechtshoven die een buitengewoon strafrecht zouden gaan toepassen - niet geregeld was de instelling van Tribunalen (rechtbanken met

XC1 Daartoe had die Civil Affairs Division een aparte verbindingsstaf gevormd, de z.g. Shaef-Mission Netherlands; meer hierover in hoofdstuk 8.

leken er in, voor welke bijvoorbeeld personen die slechts lid van de NSB waren geweest, zich zouden moeten verantwoorden). Over dat Tribunaalbesluit heerste nog verdeeldheid doordat Burger, die in augustus '43 op wens van de koningin in het kabinet was opgenomen, bezwaar maakte tegen de centrale aangifte, bij de minister van justitie, van Tribunaalzaken en er zich bovendien (als enig lid van het kabinet overigens) niet mee kon verenigen dat Justitie en het Militair Gezag 'in zeer bijzondere gevallen' bevoegd zouden zijn, de internering van personen die volgens een Tribunaal vrijgelaten moesten worden, te verlengen.

XCGeregeld was verder de Z.g. zuivering van het overheidspersoneel: functionarissen die 'fout' waren geweest of anderszin~ aanstoot hadden gegeven, zouden 'gestaakt' dan wel 'geschorst' en tenslotte ook ontslagen kunnen worden. Over de perszuivering (Burger had voorgesteld dat aan alle Z.g.legale bladen die nog na I januari '43 waren blijven verschijnen, een publikatieverbod zou worden opgelegd en dat de Z.g. illegale pers legaal zou kunnen worden) was het kabinet het nog niet eens geworden, evenmin over wat er met de radio-omroep diende te geschieden.

XCOok op financieel, economisch en sociaal gebied waren tal van regelingen getroffen, en in vergevorderde staat van voorbereiding verkeerden weer andere regelingen op het gebied van het rechtsherstel; geen van deze had onder de ministers tot diepgaande meningsverschillen geleid.

XCDie meningsverschillen waren wèl gerezen op het gebied van de bestuursvoorziening. Enkele dagen voor D-Day had de Buitengewone Raad van Advies met tien tegen vijf stemmen besloten, geen positief advies te hechten aan de concept-wetsbesluiten der ministers en de Raad had zich tegelijk met acht tegen zeven stemmen uitgesproken voor een nieuwe regeling waarin voorzien zou worden in de onmiddellijke terugkeer van het 'oude' parlement (ook Burger en van den Tempel waren daar voorstander van). Die terugkeer werd door de overige ministers en met name ook door de koningin hoogst ongewenst geacht; men kon daarbij wijzen op betogen in een groot deel van de illegale pers waarin bepleit was dat een soort noodparlement zou worden gevormd waarin ook vertegenwoordigers van de illegaliteit zitting zouden krijgen. Uit de kring dier illegaliteit wenste de koningin bij de bevrijding haar eerste adviseurs aan te trekken en ter bevordering daarvan werd enkele dagen na D-Day het al eerder gememoreerde telegram naar bezet gebied gezonden waarin werd aangedrongen op coördinatie der illegale organisaties, zodat een groep van voormannen zou ontstaan die, om te beginnen, bij een 'vacuüm' opdracht zou krijgen, 'één of meer personen aan te wijzen als tijdelijke vertegenwoordigers der regering tot handhaving van

orde en rust' (die vertegenwoordigers zouden dus boven de OD worden geplaatst) en vervolgens verzocht zou worden, in de eerste tijd na de bevrijding 'de Kroon van advies te dienen'. Wat de ministers betrof, waren van dat telegram slechts Gerbrandyen de minister van oorlog, van Lidth, op de hoogte - beiden meenden dat het nodeloze risico's schiep, aangelegenheden met betrekking tot de illegaliteit in de ministerraad te bespreken; de wens om een zo groot mogelijke beveili~ing te bieden aan diegenen die in bezet gebied hun leven waagden in de strijd tegen de bezetter, nam ook in het denken van de koningin een belangrijke plaats In.

XCIn het persoonlijke vlak ontbrak veel aan de goede verhoudingen in het kabinet, waartoe de hevige spanningen waarmee de oorlog gepaard ging (van negen van de twaalf ministers woonden gezinsleden of zelfs het gehele gezin in bezet gebied), hadden bijgedragen. Er waren krachtige weerstanden tegen de eigenzinnig geachte minister van koloniën, van Mook, die overigens telkens lange perioden in Australië werkzaam was. Van den Tempel had zich in sterke mate geïsoleerd, Gerbrandyen Burger konden in het geheel niet met elkaar opschieten, van Kleffens (buitenlandse zaken) en admiraal Furstner (marine) evenmin. Gerbrandy, door velen in Nederlandse kring in Engeland, door de ambtenaren met wie hij het meest te maken had (onder hen de redacteuren van Radio Oranje van wie ik er een was) en door talrijke luisteraars in bezet gebied nog steeds warm gewaardeerd om zijn strijdbaarheid (zijn radiotoespraken getuigden er van), had een groot deel van zijn greep op de regeringsploeg verloren, mede door zijn impulsiviteit en door zijn neiging, belangrijke beslissingen zelf of met slechts enkele andere ministers te nemen. Doordat hij op menig punt klem zat tussen de koningin en sommige ambtgenoten, had hij het extra moeilijk gekregen. HU voerde een worsteling op twee fronten: één met de koningin die al bij de formatie van zijn eerste kabinet (zomer '40) graag gezien had dat hij een deel van zijn ambtgenoten (vertegenwoordigers van partijen die, zo meende zij, hun tijd hadden gehad) had laten vallen - een tweede worsteling met ministers die van oordeel waren dat hij teveel aan de koningin toegaf. Om te voorkomen dat drie ministers: van den Broek (financiën), van Kleffens en Michiels van Verduynen (minister zonder portefeuille, tevens ambassadeur te Londen) het kabinet zouden verlaten, had hij in april de minister van handel, nijverheid en scheepvaart alsmede van landbouwen visserij, Kerstens, de wacht moeten aanzeggen - met deze had zich evenwel de minister van justitie, van Angeren, solidair verklaard; van Angeren had in een nieuwe regeling voor de politie een bevoegdheid tot internering

opgenomen (Burger was daar weer de enige tegenstander van) welke de koningin hem niet wilde toevertrouwen. Op 2 juni was bekendgemaakt dat Kerstens het kabinet had verlaten (Scheepvaart en Visserij waren aan de Booy, tevoren lid van de Nederlandse Scheepvaart- en Handelscommissie, toebedeeld, Handel, Nijverheid en Landbouw ad interim aan van den Broek), dat Burger Binnenlandse Zaken had overgenomen van de gegriefde van Boeyen (gegriefd omdat hij wegens zijn doofheid ongeschikt was geoordeeld om tot de Z.g. kwartiermakers te behoren: de ministers die als eersten naar bevrijd gebied zouden oversteken)' en dat de ontslagaanvraag van van Angeren voorshands was geweigerd.

XCDie ministeriële crisis, zich voordoend terwijl kennelijk een climax in de oorlog op handen was, had bij de Nederlanders in Engeland en ook in bezet gebied een akelige indruk gemaakt. Bovendien: nadat in november '41 de twee vertegenwoordigers van de Rooms-Katholieke Staatspartij, Steenberghe en Welter, hun portefeuilles hadden neergelegd, had zich dus nu weer een scherp conflict voorgedaan met de enige twee ministers die als katholieken bekend waren (dat ook Michiels van katholieke afkomst was, was niet algemeen bekend); in Londen werd geprotesteerd door de katholieke leden van de Buitengewone Raad van Advies en uit bezet gebied zond het Vaderlands Comité een bezorgd telegram? aangaande 'de wijzigingen in regering ... Geheelontbreken van vertegenwoordiger van zo groot volksdeel wordt ook door niet-rooms-katholieken pijnlijk gevoeld als versmalling van vertrouwensbasis.'

XCToen dit telegram verzonden werd, 17 augustus, was van Angerens opvolger van Heuven Goedhart ruim een maand in functie als minister van justitie; deze was evenwel zozeer in tegenstellingen verwikkeld geraakt dat hij wellicht toen reeds niet zonder nostalgie terugdacht aan de tijd waarin hij, vervolgd door de 'SD', in bezet gebied redactionele leiding had gegeven aan Het Parool.

Van Heuven Goedharts eerste weken in Londen

XCNa een lange, moeilijke en gevaarlijke tocht die twee maanden in beslag had genomen, was van Heuven Goedhart op 17 juni in Engeland aangekomen. Voor zijn overtocht uit Spanje naar het in verband met D-Day

XCI Van Boeyen had Algemene Zaken behouden. 2 Tekst in het verhoor van H. A. M. T. Kolfschoten, Enq., dl. VII c, p. 466.

strikt geïsoleerde Engeland had Gerbrandy persoonlijk bij Churchill moeten interveniëren. Bij de organisatie van die tocht was, zoals wij in ons vorige deel beschreven, Visser 't Hoofts bureau van de Zwitserse Weg (Weg A) ingeschakeld geweest; er waren verscheidene telegrammen voor naar Genève gezonden welke aan het Bureau Inlichtingen bekend waren. Het hoofd van BI, kapitein Somer, en zijn naaste medewerker, kapitein van Houten, hadden maandenlang vergeefs getracht, aan de jegens BI zelfstandige positie van Visser 't Hooft een einde te maken (gelijk reeds vermeld, ressorteerde deze onder Gerbrandy's departement voor algemene oorlogvoering van het koninkrijk) - beiden hadden daarnaast veel bezwaren tegen de strekking van de commentaren welke de Politieke Commissie in bezet gebied en Visser 't Hooft in Zwitserland aan de zendingen van Weg A hadden toegevoegd (uit die commentaren was in de laatste maanden van '43 van sterke oppositie tegen het Militair Gezag en de OD gebleken). Geen wonder dat Somer en van Houten zich niet zonder zorg afvroegen wat het effect zou zijn van de komst in Londen van een figuur, aangetrokken uit de kring waarmee Visser 't Hooft in contact stond; van die kring uit was in januari voorgesteld om, als Hitler ten val gebracht zou worden (wij herinneren aan het contact van van Heuven Goedhart en Cramer met Oberst Staehle), in Nederland in het 'vacuüm' een interimbewind te vormen onder leiding van Bosch van Rosenthal, de afgezette commissaris van de provincie Utrecht, in de naar Londen verzonden stukken als 'B.S.' aangeduid; dat denkbeeld was door Gerbrandy, van Lidth en de koningin verworpen, door de koningin mede omdat zij tegen Bosch grote persoonlijke bezwaren had en wilde voorkomen dat hij via de illegaliteit een positie van bijzonder gezag zou verwerven. Op 26 mei, de dag waarop Gerbrandy hoorde dat het van Heuven Goedhart was die men in Londen mocht verwachten, legde de ministerpresident aan de koningin het denkbeeld voor, de boodschapper uit bezet gebied, voor wiens werk vóór de bezetting hij veel waardering had (van Heuven Goedhart had zich een strijdbaar hoofdredacteur getoond van het Utrechts Nieuwsblad) in het kabinet op te nemen. De koningin wees het denkbeeld niet af, maar stelde een voorwaarde: haar moest blijken dat van Heuven Goedhart, zo schreef zij, 'IOO% is voortgekomen uit de niet-politieke verzetsorganisaties.'! Nu, Somer en van Houten waren van het tegendeelovertuigd! 'Ik hamer er bij Gerbrandy in, en Somer staat

XCI 'Blocnoot', 26 mei 1944, van de koningin aan Gerbrandy (AOK, map 'Voorbereiding GAC').

miJ hierin bij', had van Houten daags tevoren, 25 mei, in zijn dagboek geschreven,

XC'dat deze nieuweling ongetwijfeld een schat aan gegevens brengt ... maar dat de minister-president toch te allen tijde moet bedenken en onthouden, dat deze afgezant zeer waarschijnlijk uit één bepaalde organisatie of groep van organisaties komt (ik weet het zelfs vrijwel zeker) en dus alleen als spreektrompet mag gelden voor een gedeelte van het verzet in Nederland, niet van iedereen ... Ik meen alle reden te hebben om dit standpunt in te nemen, omdat het met de dag duidelijker wordt wie hem gestuurd heeft en waarom!'!

XCVan Houten trachtte onmiddellijk ook de koningin te beïnvloeden; van eind '43 af was hij haar naaste adviseur in alle kwesties welke de Nederlandse illegaliteit raakten - wat zou van die invloedrijke, hem zeer strelende positie overblijven als van Heuven Goedhart eenmaal in persoonlijk contact met de koningin kwam? 'Ik kan niet nalaten', schreef van Houten haar op dezelfde dag waarop hij zijn dagboekaantekening noteerde, 'als mijn persoonlijke mening te geven dat ik alle drukte die om deze man gemaakt wordt' (Gerbrandy had van Houten omtrent zijn stap bij Churchill ingelicht) 'vooralsnog als lichtelijk overdreven beschouw."

XC'Lichtelijk overdreven'? Gerbrandy wist beter toen hij in zijn weekendhuisje in Essendon benoorden Londen op zaterdag 7 juni een eerste lang gesprek met van Heuven Goedhart had kunnen voeren. Dit was een man naar zijn hart! Een persoonlijkheid van groot formaat! Iemand bovendien die hem precies kon vertellen hoe de Nederlandse illegaliteit in elkaar zat, voorstander van een snelle coördinatie dier illegaliteit en van een grondige 'vernieuwing' van Nederland, en verklaard tegenstander tenslotte (evenals Gerbrandy) van een min of meer automatische terugkeer van het 'oude' parlement. De minister-president had geen inzicht gehad in de samenstelling van de Nederlandse illegaliteit en dus de conflicten die er zich in hadden voorgedaan, rond de OD bijvoorbeeld, ook nooit ten volle begrepen; 'al die dingen', verklaarde hij later aan de Enquêtecommissie, 'zijn ons pas voor honderd procent duidelijk geworden toen ... van Heuven Goedhart overkwam." Ook luisterde Gerbrandy graag naar zijn gast toen deze vertelde dat de lastige Burger door zijnJ.J.

I Ch. H. F. van Houten: 'Dagboek', 25 mei 1944. 2 Brief, 25 mei 1944, van Ch. H. F. van Houten aan de koningin (archief kab. der koningin). 3 Getuige Gerbrandy, dl. VII c, p. 682.

eigen sociaal-democratische partijgenoten in bezet gebied niet capabel was geacht om als minister op te treden.

XCWoensdag 2I juni werd van Heuven Goedhart door van Lidth ontvangen, die dag of de volgende door de koningin. 'Maakt een verstandige, voorzichtige indruk', noteerde van Lidth.

XC'Roemt zeer Bosch v. Rosenthal Van mr. Burger moet hij niets hebben; in Nederland zijn de mensen (ook zijn eigen partijgenoten zoals Drees) verbaasd dat hij tot minister werd benoemd. Hij acht ... herstel van de Tweede Kamer absurd en spreekt tegen dat de ondergrondse pers zich daarvóór verklaard heeft Over militair gezag is men wel te spreken. Het optreden van [de] 00 acht hij verkeerd en autoritair ... Invloed Albarda en van den Tempel zeer getaand. Gerbrandy wordt gewaardeerd. Communisten verrichten nuttig werk in verzetsbewegingen, A.R.'s houden zich afzijdig, R.K gedragen zich goed. Tijd gunnen tot vorming van politieke mening"

XCanders gezegd: ook van Heuven Goedhart meende dat algemene verkiezingen pas enige tijd na de bevrijding moesten worden gehouden.

XC'Geruststellend is', schreef de koningin na haar eerste gesprek met hem aan van Houten,

XC'dat betrokkene kon verklaren dat het Nederlandse volk niet wenst de terugkeer van de Kamer zoals deze zich zoude voordoen indien zij ter vergadering werd opgeroepen. Ditzelfde geldt ook van het representatief karakter dat hij toekende als adviserend lichaam dadelijk na de bevrijding aan de voormannen der verzetsbeweging ... Ik zal hem spoedig verzoeken nogmaals bij mij te komen .. Dit betekent natuurlijk niet dat ik hem zal volgen op de weg B.S."

XCTwee weekeinden bracht van Heuven Goedhart vervolgens bij de koningin door. Spoedig was hij door een van bewondering en enthousiasme overlopende Gerbrandy (van Heuven Goedhart bleef meer dan vier maanden bij deze wonen) ook met enkele andere ministers in contact gebracht. Van Kleffens vond hem 'zonder uitzondering de belangrijkste Engelandvaarder die dusver hier is aangeland'), hij was volgens van Angeren uit die groep 'de eerste van wie men kon zeggen: het is iemand die ruim had kunnen rondkijken, en die zijn hersens kon gebruiken."J.J.

, Van Lidth: 'Dagboek', 21 juni 1944. "Blocnoot', 22 juni 1944, van de koningin aan Ch. H. F. van Houten (collectie-Ch. H. F. van Houten, 'Londense tijd', 9) (RvO). 3 Van Kleffens: 'Dagboek', 26 juni 1944. 4 Getuige van Angeren, dl. VII c, P.725·

Van Lidth daarentegen ging zich gereserveerder opstellen en was bang (26 juni), 'dat Gerbrandy bezig is, mr. Goedhart over het paardje te beuren, en daaraan doet iedereen mee." Gunstig oordeelden, merkwaardig genoeg, óók Somer en van Houten na hun eerste gesprekken met de nieuwaangekomene. Mede namens zijn vriendenjhr. mr. P. Th. Six (niet te verwarren met de chef-staf van de OD, jhr. P. J. Six!) en mr. H. P. Linthorst Homan (beiden waren betrokken bij de opbouw van het Militair Gezag) alsmede namens Somer zei van Houten op I juli tegen de koningin, 'dat onze indruk van de man goed is en dat hij ideeën voorstaat, die ons allen steeds bijzonder sympathiek zijn geweest ... Haar indruk is ook goed', noteerde hij verder,

XC'en zij is erg blij dat dit het geval is - want zij heeft er (net als wij) om bepaalde redenen wel een beetje tegenop gezien! ... De man is belangrijk, vervolgt zij dan, en heeft haar veel geleerd. Zij zegt zich te realiseren dat ook met van Heuven Goedhart de wind natuurlijk min of meer uit één hoek waait ... , maar acht hem van voldoende formaat om representatief te zijn voor wat er in grote kringen in ondergronds Nederland leeft en ook door het Nederlandse volk in het algemeen verlangd en verwacht wordt. Daarin ben ik het eerlijk ook met haar eens."

XCMet dat al aarzelde de koningin nog of zij er mee accoord kon gaan dat van Heuven Goedhart de portefeuille van justitie van van Angeren zou overnemen; 'dit zoude', noteerde zij voor een gesprek terzake met Gerbrandy, 'kunnen worden opgevat als vooruitlopen op mijn beleid na thuiskomst en dit nog wel vóórdat contact voormannen [der illegaliteit 1 die kunnen overkomen mogelijk is'; zou een benoeming van van Heuven Goedhart voorts niet ook door Duitse represailles diens gezin (hij had in bezet gebied zijn Noorse echtgenote en twee dochters achtergelaten) en de illegaliteit in gevaar brengenj?

XCOp 6 juli bood Burger zijn mede-Engelandvaarder een lunch aan. Diens komst had hem steun geboden omdat van Heuven Goedhart met aile welbespraaktheid waarover hij beschikte, een perszuivering had bepleit in de door Burger voorgestelde geest. Bij die lunch zat het gehele kabinet met een aantal andere gasten mee aan tafel, van Houten naast Gerbrandy's naaste medewerker van Haersma de With, de vroegere gezant te Berlijn. 'De oude de With', schreef van Houten die avond, 'zegt tegen mij met een verheerlijkte glimlach: 'Wàt een zegen, vindt u niet,

XCI Van Lidth: 'Dagboek', 26 juni 1944. 2 eh. H. J. F. van Houten: 'Dagboek', 1 juli 1944. 'Aant. z.d. (1 juli 1944 of een der volgende dagen) van de koningin ('Dagaantekeningen', archief kab. der kon.).

meneer van Houten, wàt een zegen dat deze meneer van Heuven Goedhart hier aangekomen is - net op tijd!' '1 Op I I juli stelde Gerbrandy het kabinet voor, van Heuven Goedhart tot minister vanjustitie te benoemen, 'welk voorstel', aldus van Kleffens, 'unaniem zeer gunstig werd ontvangen." Unaniem! Dat was een unicum bij alle aanvullingen van de ministerraad die Gerbrandy ooit had voorgesteld. Daags daarna vond de benoeming plaats. Van Angeren werd weer secretaris-generaal en in Londen deed het verhaal de ronde dat de nieuwe minister na de kennismaking met zijn ambtenaren gezegd had: ' 'En nu, heren, heb ik u nog een grote gunst te vragen: wilt u iets voor me doen?' Koor: 'Ja, Excellentie.' Van Heuven Goedhart: 'Goed. Noem me dan nooit weer Excellentie.' Koor: 'Nee, Excellentie.' '3 Op 20 juli, acht dagen nadat hij minister was geworden, behaalde van Heuven Goedhart een grote persoonlijke triomf: de aanslag op Hitler, hoewel mislukt, toonde aan dat hij in Coevorden in december samen met Cramer met een bonafide lid van de conspiratie tegen Hitler had gesproken en dat diens inlichtingen betrouwbaar waren geweest; van Heuven Goedhart was op dat moment de enige in Engeland die zeggen kon persoonlijk gesproken te hebben met een lid van de groep die Hitler uit de weg had willen ruimen. Churchill nodigde hem uit, hem precies te vertellen wat hij van de grote samenzwering had vernomen. Ook dat kwam zijn gezag in Nederlandse kring ten goede. Enkele dagen later noteerde de koningin: 'Aan Goedhart voorzitterschap geven van kwartiermakers. Onder Goedhart BI en bureau-van Oorschot [het BBO]. Zeggen aan v. Lidth dit mijn wens omdat Goedh. deskundiger is'" Somer en van Houten, zeer content met de mate waarin de gemoedelijke, in zaken van de illegaliteit weinig deskundige van Lidth hen hun gang liet gaan, moesten er Colonel Cordeaux, hoofd van de sectie- West-Europa van de Britse Intelligence (MI-6), bijhalen om te voorkomen dat zij onder van Heuven Goedhart werden geplaatst. In hun houding jegens deze was zich een wijziging gaan aftekenen: zij zagen nu zijn ster met klimmend wantrouwen, van Houten ook met toenemende jaloezie, rijzen.

XCWat hij van de illegaliteit wist, had van Heuven Goedhart enkele dagen na zijn aankomst in Engeland, vermoedelijk al op maandag 19 juni, op Gerbrandy's verzoek in niet veel meer dan een uur (hij was een razend snelle werker) aan de secretaresse van van Haersma de With gedicteerd - Gerbrandy had hem gezegd, aldus van Heuven Goedhart, 'het nodig te hebben voor een gesprek dat hij met de koningin ging voeren", en van Heuven Goedhart ging er van uit dat zijn rapport slechts de koningin en de minister-president onder ogen zou komen.

XCHet rapport ('Nota inzake de 'illegaliteit' in Nederland, de coördinatie daarvan en de mogelijke taak dier gecoördineerde illegaliteit") viel in twee delen uiteen; in het eerste legde van Heuven Goedhart 'het beeld van de illegaliteit per 1 april 1944' neer, in het tweede besprak hij de 'coördinatie van de illegaliteit'. De LOjLKP en de spionagegroepen vermeldde hij niet (evenmin trouwens de 'pilotenhulp'-organisaties), hij oefende scherpe kritiek uit op het Nationaal Comité van Verzet ('politiek zeer weinig ontwikkeld ... onoprechte tactiek ... ongegronde nationale

XC1 Getuige van Heuven Goedhart, Enq., dl. V c, p. 172. 2 Tekst: a.v., dl. V b, P·488-9

pretenties'), hij prees de Raad van Verzet ('aanvankelijk ietwat 'Indiaans' in zijn optreden, daarna sterk onder communistische invloed, heeft de RVV een reorganisatie ondergaan, waarna hij zich tot een belangrijke en uitnemende illegale groep ontwikkeld heeft'), hij karakteriseerde uitgebreid de meest verspreide illegale bladen waarbij hij Vrij Nederland en Het Parool als eerste noemde ('de verhouding VN-Parool is voortreffelijk en ook na de oorlog hopen zij VN zal als weekblad, Het Parool als dagblad blijven verschijnen - nauw samen te werken'), hij prees Trouw, De Waarheid ('de communisten zijn, , , loyaa!'), Je Maintiendrai en De Geus en hij noemde Ons Volk'een mislukking', voorzover dit blad als 'populair bedoeld is.' Voor de OD had hij weinig goede woorden over: 'wordt geheel beheerst door een militaire mentaliteit, , , heeft zich met illegaal werk zelf nimmer ingelaten en in zekere zin goede krachten aan het werk onttrokken, Voorop is altijd de gedachte blijven staan dat de bevrijding een 'militaire dictatuur' zou inluiden en de OD heeft zich altijd gezien als de instantie die de leiding van het volk in handen zou hebben te nemen'; hij wees ook op de 'minderwaardige spionage ten opzichte van de Zwitserse documentenweg' welke in april was uitgekomen, Ook tegen het Vaderlands Comité had hij bezwaren, vooral tegen de leden van Schaik, voorman van de Rooms-Katholieke Staatspartij (deze was kort na van Heuven Goedharts vertrek uit Nederland door Kolfschoten vervangen), Reinink ('bij ons volk een volkomen onbekende') en van der Mandele ('is lid van de commissie- W oltersom die ' , , op bevel der Duitsers een groot aantal fabrieken, , , heeft moeten doen sluiten'),

XCNa dit overzicht gegeven te hebben, memoreerde van Heuven Goedhart de mislukking van de poging tot coördinatie der illegale groepen die in februari en maart ondernomen was door Bosch van Rosenthal. 'Ik stel er grote prijs op te verklaren', schreef hij, 'dat Bosch van Rosenthal geenszins zelf op de voorgrond wil treden, , " dat hij de illegaliteit door zijn adviezen uitnemende diensten bewijst en van vrijwel alle groepen (ik moet de OD uit de aard der zaak uitzonderen) bijzondere hoogachting en vertrouwen geniet.' Hij bepleitte de vorming van een commissie aan welke van Londen uit opdracht gegeven zou worden, een 'Raad van Advies' der illegaliteit op te richten; hij zag die commissie graag bestaan uit vijf personen: Bosch (voorzitter), van Randwijk, prof. Rutgers (het was nog onbekend dat deze twee maanden tevoren bij zijn poging om naar Engeland over te steken in Duitse handen was gevallen), Frans Goedhart (de oprichter van Het Parool) en prof. mr. J. H. W, Verzijl (als hoogleraar te Utrecht ontslagen, medewerker van Vrij Nederland);'deze samenstelling', schreef van Heuven Goedhart, 'waarborgt dat alle groepen

in redelijkheid zullen worden vertegenwoordigd', d.w.z. uitgenodigd zouden worden, tot de 'Raad van Advies' toe te treden; voor die Raad zag hij vooralook een taak bij het samenstellen van een tijdelijk parlement (' een groot deel des volks ... is in meerderheid stellig van oordeel dat wij niet'terug naar 1940' moeten').

XCHet voorstel van van Heuven Goedhart, van Londen uit door middel van de vorming van een commissie van vijf de coördinatie der illegaliteit te versnellen, sprak zowel de koningin als Gerbrandy aan. Geen van beiden wist op dat moment waartoe de opdracht had geleid die in het telegram van 8 juni was neergelegd. Dat Bosch van Rosenthal voorzitter zou worden van de commissie (en wellicht dus ook van de te vormen Raad van Advies) viel bij de koningin evenwel niet in goede aarde. Voor een bespreking met Gerbrandy op de ochtend van 1 juli noteerde zij: 'Rapport Blake' (van Heuven Goedhart had voor zijn contact met de Engelse geheime dienst die hem in Spanje had moeten opvangen, de naam 'Blake' gekregen) 'geeft m.a.w. situatie B.S. precies gelijk wij deze kennen. Blake [en] B.S. uit zelfde stad' (Utrecht) 'kan onderonsje zijn. Gezien uiteenlopend oordeelover B.S. zoude ik hem liever niet van hieruit als voorzitter aanwijzen. In ieder geval niet als voorzitter te vormen R van Advies. Hij moet naar zijn oude functie terug, in deze kwaliteit' (cornmissaris der koningin) 'rn.i, ongewenst als voorzitter."

XCBij die bespreking op 1 juli bracht Gerbrandy een door van Heuven Goedhart opgestelde concept-boodschap mee waarin de samenstelling van de commissie van vijf en haar taak werden aangegeven; of in dit concept ook stond dat Bosch als voorzitter zou optreden, weten wij niet, in elk geval kwam dit gegeven niet in de tekst" voor waarmee Gerbrandy, nu door van Heuven Goedhart vergezeld, zich naar het Bureau Inlichtingen spoedde. 'De stralende Gerbrandy vertelt', schreef van Houten die avond in zijn dagboek,

XC'hoe de tekst van het telegram er 'als koek' bij de koningin inging en is er zo trots als een pauwover. 'Dat haaltje de donder', denk ik bij mijzelf, 'het is precies wat de koningin sinds maanden gewild heeft!', maar ik zeg geen woord hardop. Verder kijkt hij v.H.G. met bewonderende ogen aan, klopt hem op de schouder en zegt tegen mij: 'Meneer van Houten, vindt u deze man niet reusachtig? Vroeger lukte niets - hij komt aan en ziedaar: nu is alles in orde!' '3J.

I Koningin Wilhelmina: 'Dagaantekeningen', 1 juli 1944. 2 dl. VII b, p. 33. 3 eh. H. F. van Houten: 'Dagboek', 1 juli 1944·

XCHet Bureau Inlichtingen gaf de boodschap (zij mocht, aldus van Lidth, 'in opdracht van H.M. aan niemand worden meegedeeld', d.w.z. aan geen der overige ministers') aan de geheime agent G. F. Hooyer mee die als marconist van de spionagegroep-'Kees' in de nacht van 5 op 6 juli werd gedropt" en reeds op de 6de of de 7de de microfoto te bestemder plaatse afgaf, vermoedelijk bij Frans Goedhart of van Randwijk. Beiden wisten van de coördinatievergadering af die enkele dagen eerder te Amsterdam had plaatsgevonden (van Randwijk had er persoonlijk aan deelgenomen) - er kon slechts geconstateerd worden dat de vorming van de commissie van vijf volmaakt overbodig was. Dat drong evenwel niet tot Londen door en het gevolg was dat van Heuven Goedhart, toen enige tijd later bericht binnenkwam dat de illegaliteit een Contact-Commissie had opgericht, meende dat die oprichting aan het door hem genomen initiatief te danken was. Daarmee had hij overigens nog niet bereikt wat hij zich ten doel had gesteld. Oprichting van het College van Vertrouwensmannen

XCAan de OD moest de pas worden afgesneden - dat stond voor van Heuven Goedhart al vast, lang voordat hij bezet gebied had verlaten. In dat opzicht dacht hij gelijk-op met de koningin, Gerbrandyen van Lidth die allen wensten te voorkomen dat de OD in een eventueel 'vacuüm' enige vorm van militair gezag zou gaan uitoefenen. Dat was ook duidelijk gesteld in het telegram dat op 8 juni (vóór van Heuven Goedharts aankomst te Londen dus) aan de geheime agent Ausems was toegezonden: zoveel mogelijk illegale organisaties, aldus stond daarin, moesten een 'groep van voormannen' benoemen (dat werd de Contact-Commissie) en aan die groep zou eventueelopdracht worden gegeven, 'één of meer regeringsvertegenwoordigers' te benoemen die in zulk een 'vacuüm' de regering zouden vertegenwoordigen - de OD zou onder die 'regeringsvertegenwoordiger(s)' geplaatst worden. Pas op 18 juli meldde de Contact-Commissie zich per telegram present en uit dat telegram bleek tegelijkertijd dat zich binnen de commissie verdeeldheid voordeed.

1 Van Lidth: 'Dagboek', 8 juli 1944. 2 Hooyer is tot 1 december '44 actief gebleven, werd toen gearresteerd en is op 8 maart '45 na de z.g. aanslag op Rauter doodgeschoten.

Negen dagen eerder evenwel, op 9 juli dus, had van Heuven Goedhart in een door hemzelf getypte nota aan Gerbrandy' onderstreept dat er in de bevrijdingsdagen geen enkele twijfel mocht bestaan bij wie het regeringsgezag berustte; 'zelfs indien zeker ware', schreef hij, 'dat de 'kwartiermakers' binnen één etmaal in het vaderland kunnen zijn, zou het nog van eminent belang blijven dat er gedurende dit etmaal regeringsgezag is'; men zou, 'wil men de uiteenlopende groepen zo evenwichtig mogelijk opvangen', dat regeringsgezag kunnen toevertrouwen aan een college van zeven personen waarin men ook 'de linkse elementen' zou moeten opvangen, 'temeer omdat eventuele pogingen om in troebel water te vissen van links zouden komen' (van Heuven Goedhart verwachtte die pogingen eerder van de OD - wij nemen aan dat hij met dit argument wilde inhaken op de beduchtheid voor een herhaling van 'november '18' die bij de koningin, Gerbrandyen van Lidth leefde). Hij noemde voor de samenstelling van het college dat hij bepleitte, vijf namen: Bosch van Rosenthal (als eerste), Drees, mr. dr. W. G. A. van Sonsbeeck (in '41 door Seyss-Inquart ontslagen als commissaris van Limburg), Cramer en prof. mr. R P. Cleveringa (de man van de befaamde Leidse toespraak van 26 november '40); die vijf moesten aan hun gezelschap een vertegenwoordiger van het Nationaal Comité toevoegen 'teneinde de meer rechts georiënteerde illegale groepen (de Kern) op te vangen' (een formulering die aantoonde dat van Heuven Goedhart geen denkbeeld had van doel en samenstelling van de Kern), alsmede een vertegenwoordiger van de Raad van Verzet, 'teneinde de links georiënteerde illegale stromingen op te vangen' (men kon de Raad van Verzet in werkelijkheid slechts in beperkte mate 'links' noemen). Graag had hij ook Rutgers 'genoemd maar van deze, wel vertrokken uit bezet gebied maar nog steeds niet in Londen aangekomen, moest nu verondersteld worden dat hij niet langer op vrije voeten was. Van Heuven Goedhart wist dat de politieke leider van de ARP, Jan Schouten, was gearresteerd, in april '43 al. Welke anti-revolutionair moest hij dàn voorstellen? 'Ik heb tegen Gerbrandy gezegd: ik weet niemand', zei hij later, en Gerbrandy wist er ook geen een te noemen, wat van Heuven Goedhart, 'eerlijk gezegd, veel erger' vond" (waarom beiden niet bedacht hebben, de vijf genoemden opdracht te geven, zèlf een anti-revolutionair aan te trekken, is niet duidelijk). De OD werd door van Heuven Goedhart uit het voorgestelde 'College van Vertrouwensmannen' geweerd; 'de OD toch',

XC1 Exemplaar in AOK, map 'Voorbereiding GAC'. 2 Getuige van Heuven Goedhart, Enq., dl. VII

zo legde hij in '48 aan de Enquêtecommissie uit (het leek de commissie 'een juist uitgangspunt' I), 'had geen andere taak dan 'sterke arm' te zijn van het regeringsgezag en ik zag en zie nog in het opnemen van een OD-vertegenwoordiger in het College van Vertrouwensmannen een vermenging van sferen, even foutief als het opnemen van een hoofdcommissaris van politie in een college van B. en W. zou zijn."

XCMet de benoeming van de commissie van vijf tot snelle coördinatie van de illegaliteit was de koningin vrijwel onmiddellijk accoord gegaan, maar met van Heuven Goedharts nieuwe voorstel deed zij dat niet. Twee factoren noopten haar toe te geven: ten eerste het feit dat het op 18 juli '44 verzonden eerste telegram van de Contact-Commissie deed vermoeden (wij komen er in deel 10 b op terug) dat van de commissie geen spoedige aanbeveling van 'regeringsvertegenwoordiger(s)' te verwachten was, ten tweede de zich aftekenende Geallieerde doorbraak door de Duitse linies in Normandië (eind juli). De koningin bracht evenwel in de door van Heuven Goedhart ontworpen 'instructie' voor Vertrouwensmannen een kenmerkende wijziging aan, zulks met goedvinden van Gerbrandy. Van Heuven Goedhart had voorgesteld dat in een proclamatie die de Vertrouwensmannen op de bevrijdingsdag zouden uitgeven, o.m. zou worden 'meegedeeld dat regelingen zijn getroffen tot onmiddellijk herstel der volksvertegenwoordigingen in staat, provincie en gemeente'.'In strijd met radiorede Ia mei', tekende de koningin hierbij aan', daarmee doelend op haar toespraak van Ia mei '44 waarin zij had gezegd dat zij terzake geen uitgewerkte regeling vastgesteld wilde zien voor zij met representatieve personen uit bezet gebied had kunnen spreken. Er kwam op dit punt in de instructie heel iets anders te staan: in de proclamatie moest er aan worden 'herinnerd, dat het kabinet voornemens is, zodra mogelijk plaats te maken voor een ander.'

XCTwee stukken werden nu definitief opgemaakt: een boodschap inzake de benoeming van Vertrouwensmannen en een daarbij behorende 'Instructie'." Krachtens die stukken zouden de Vertrouwensmannen 'bij bevrijding van deel of geheel vaderland' de regering vertegenwoordigen totdat de 'kwartiermakers' zouden zijn gearriveerd (over het Militair Gezag werd niet gesproken). De Vertrouwensmannen zouden zelf een

1 A.V., dl. V a, p. 780. 2 Van Heuven Goedhart: 'Nota ten behoeve van de Parle mentaire Enquêtecommissie inzake zijn beleid als minister van justitie' (juni 1948), a.v., dl. V b, p. 481. 3 Aantekening van de koningin op van Heuven Goedharts concept-telegram (archief kab. der koningin). 4 Teksten: dl. Va, p. 723-24.

voorzitter moeten kiezen, beslissen met meerderheid van stemmen en als hun 'hoofdtaak''handhaving van orde en rust' moeten beschouwen; zij moesten zorgdragen voor een proclamatie op bevrijdingsdag en waren gerechtigd, ambtenaren te 'staken' - 'vervanging van uitgeschakelde krachten of vervulling van vacatures', zo heette het tenslotte, 'geschiedt slechts bij strikte noodzakelijkheid en slechts voor periode gedurende welke Vertrouwensmannen zelf fungeren.'

XCBeide stukken werden door Gerbrandyen van Heuven Goedhart op 2 augustus ondertekend. Van Lidth werd ingelicht, als enige der ministers. Het was de uitdrukkelijke wens van de koningin en ook van van Heuven Goedhart dat men de namen van de benoemden in Londen geheim zou houden; daarom werd ook van de instelling van het college vooreerst aan het kabinet geen mededeling gedaan, ook niet aan de minister van binnenlandse zaken, Burger, onder wie de zuivering ressorteerde; verwacht werd namelijk dat zodanige mededeling er onmiddellijk toe zou leiden dat men het kabinet óók zou moeten inlichten, uit welke personen het college bestond.

XCNatuurlijk, de officieren van het Bureau Inlichtingen wisten het - zij immers moesten de stukken doorgeven naar bezet gebied. Dat geschiedde in dier voege dat de geheime agent jhr. R de Brauw die als verbindingsman met het nieuwe college zou fungeren, de namen van de Vertrouwensmannen in zijn geheugen prentte en dat zijn marconist, M. A. Smid, de stukken meenam (daarin kwamen slechts schuilnamen voor) die, tot microformaat verkleind, in een van zijn manchetknopen gesoldeerd waren. Beiden werden gedropt in de nacht van 7 op 8 augustus. I Somer en van Houten hadden daarmee hun technisch werk goed verricht - maar met welke gevoelens? Zoals zij het zagen, hadden zowel Gerbrandy (en van Lidth) als, wat erger was, de koningin zich door de welbespraakte van Heuven Goedhart volledig laten inpalmen. Notabene: deze, die in januari vergeefs getracht had, de macht in het 'vacuüm' aan een door Bosch van Rosenthal gepresideerd college toe te spelen, had nu, aldus hun visie, bereikt dat voor de coördinatie van de illegaliteit een commissie van vijf zou worden gevormd (Bosch, van Randwijk, Rutgers, Frans Goedhart en Verzijl) waarin de groepen van Vrij Nederland en Het Parool domineerden, en dat een college van Vertrouwensmannen was samengesteld (wéér Bosch, de 'rode' Drees, van Sons beeck, de 'rode'overleed op 4 mei '45 na de evacuatie van het concentratiekamp Neuengamme; Smid is tot aan de bevrijding actief gebleven

1 De Brauw had een telefonie-zender bij zich, is op 14 oktober '44 uitgepeild en

Cramer, Cleveringa, een man van het Nationaal Comité en een 'rode', zo niet 'vuurrode' van de Raad van Verzet) waarin 'links' wellicht een meerderheid zou hebben en waaruit in elk geval de OD was geweerd. Was dat toeval? Neen, het moest opzet zijn.

Augustus: een reeks conflicten

XCWij weten niet wanneer precies in het aanvankelijk gunstige oordeel van Somer en van Houten over van Heuven Goedhart wijziging is gekomen - wij vermoeden: eind juli. Voordien had zich al een incident met de twee officieren van BI voorgedaan. In een gesprek namelijk waarin de OD ter sprake kwam, had van Heuven Goedhart gezegd, 'dat men in de kring van VN, sprekende over KB.' (de twee letters waarmee Six, de chef-staf van de OD, zichzelf in zijn telegrammen aan Londen wel eens aanduidde), 'met een van die flauwe grapjes, waarmee de illegaliteit gelukkig zo vol zat, het altijd had over 'knotsie-baas'." Somer die een OD-functionaris was geweest voor hij in de lente van '42 bezet gebied had verlaten, had daar hevige aanstoot aan genomen, zo ook van Houten die overigens kort voor hij in mei '43 uit Nederland was vertrokken, uit de OD was getreden. Somer had zijn beklag gedaan bij van Lidth en door diens tussenkomst was het incident bijgelegd en, naar het scheen, gehéél bijgelegd, want nog op 18 juli schreef van Houten na een gesprek met van Heuven Goedhart in zijn dagboek dat hij in deze 'groot vertrouwen' had en hem zag 'als een figuur die ook in bevrijd Nederland in het voorste gelid zal staan ... Wij scheiden als goede vrienden." Eind juli evenwel ging de hemel betrekken en Somer en van Houten werden uitgesproken wantrouwend toen tot hen doordrong uit wie het College van Vertrouwensmannen zou bestaan. Op 2 augustus (de dag waarop Gerbrandyen van Heuven Goedhart de daartoe door het Bureau Inlichtingen te expediëren stukken ondertekenden) stortte van Houten zijn hart bij prins Bernhard uit. 'Het gaat', noteerde hij des avonds,

XC'hoofdzakelijk om de figuur van v. Heuven Goedhart. Mijn voorgevoelens betreffende deze man worden nl. door allerlei gebeurtenissen en ontwikkelingen bevestigd en ik voel mij er helemaal niet lekker over. Een voortreffelijk vader

XCI Getuige van Heuven Goedhart, Enq., dl. V c, p. 269. 2 eh. H. J. F. van Houten: 'Dagboek', 18 juli 1944.

lander, vurig overtuigd en fel, brenger van waardevolle gegevens en de laatste politieke wetenschap uit Nederland, enz. enz. Maar daarnaast: geweldig ambitieus ... , vertegenwoordiger van één bepaalde groepering die de 'politiek' tot hoofdzaak heeft gemaakt Een bemoeial en 'weet-alles' die bij elke gelegenheid vier-vijfden van de tijd zelf aan het woord is en blijft Hij is nu minister en heeft Gerbrandy aan een lijntje Ik zie daarachter een spel dat mij niet bevalt.'!

XCDe prins beloofde de koningin te zullen inlichten en deed uitkomen dat ook zij vond dat van Heuven Goedhart zich en de zijnen teveel op de voorgrond drong.

XCEen week later, 9 augustus, begon van Houten aan een lange persoonlijke brief aan van Heuven Goedhart, een brief niet van majoor van Houten (hij was inmiddels in rang verhoogd) tot minister van Heuven Goedhart, maar (zo duidde hij de brief aan) van de ene Engelandvaarder tot de andere. Hij was nog bezig het ellenlange stuk op te stellen (het zou, hier volledig afgedrukt, ca. 20 pagina's beslaan) toen hij op de ochtend van IQ augustus opnieuw de prins sprak ('ik verzwijg hier liever het onderwerp van ons gesprek"}"; hij werd op de avond van de volgende dag (de brief was inmiddels gereedgekomen) samen met kapitein Six door de koningin ontvangen die hem nu ook persoonlijk deed blijken dat zij op van Heuven Goedhart veel tegen had. Van Houten en Six bleven in Stubbings House logeren. De volgende ochtend, na het ontbijt, werd van Houten, zo noteerde hij, 'nog even apart genomen. De koningin is zo goed, uitdrukking te geven aan haar appreciatie voor hetgeen wij met haar zijn komen bespreken en geeft mij meteen de vertrouwelijke opdracht om een paar dingen voor haar uit te zoeken, waar ik voor zal zorgen." Welke dingen waren dat? Deze: zij vertelde van Houten in brede lijnen wat in van Heuven Goedharts 'Nota inzake de 'illegaliteit' in Nederland' stond en verzocht hem haar mee te delen of van Heuven Goedharts visie in overeenstemming was met de feiten zoals het Bureau Inlichtingen die zag.

XCVan Houten had voldoende vernomen om nu definitief te besluiten

XC! Ch. H. J. F. van Houten: 'Dagboek', 2 aug. 1944. 2 A.v., 10 aug. 1944. ' Wij vermoeden dat van Houten de prins bij die gelegenheid heeft ingelicht over de conclusie die Somer en hij hadden vastgeknoopt aan het rapport dat Six had laten opstellen op grondslag van de door de 'spionage' op de Zwitserse Weg verkregen gegevens; dat rapport was twee weken eerder bij BI gearriveerd - straks meer hierover. Prins Bernhard deelde ons in december '79 mee dat hij ons vermoeden plausibel achtte maar hij herinnerde zich de inhoud van het gesprek niet meer. 'Ch. H. J. F. van Houten: 'Dagboek',

de 'bemoeial en 'weet-alles" de handschoen toe te werpen. Zijn brief d.d. Ia augustus werd eerst in manuscript door Somer gelezen die het er van harte mee eens was; vervolgens liet van Houten de tekst, op een enkele plaats aangevuld met gegevens ontleend aan wat de koningin hem over van Heuven Goedharts nota had verteld, op papier van het Bureau Inlichtingen typen (een 'tactische fout', zei hij tegen de Enquêtecommissie') en op 14 augustus ging de auteur persoonlijk zijn geschrift" bij het bureau van de minister van justitie afgeven.

XCVan Heuven Goedhart las dat hij Bosch van Rosenthal 'als enige heldere ster aan het firmament''systematisch' naar voren had geschoven op een wijze die 'af en toe voor de objectieve toeschouwer' (als zodanig beschouwde van Houten zich) 'nauwelijks meer behoorlijk te noemen' was; hij toonde 'een gebrek aan objectiviteit t.a.v. zekere organisaties in Nederland' dat 'alarmerend en misleidend' was; hij had 'enorme vegen uit de pan' gegeven aan de OD, aan het Vaderlands Comité, aan het Nationaal Comité, aan de RVV en zelfs aan 'enkele collega's van de clandestiene pers'. Hij las voorts dat Visser 't Hooft 'een politicus' was I van 'een allervreemdste mentaliteit' - 'de aanwijzingen daaromtrent kunnen dezer dagen door de geïnteresseerde departementen en instanties' (de koningin) 'worden tegemoetgezien. Dat Visser 't Hooft door dik en dun geporteerd is geweest voor VN, Parool, Bosch van Rosenthal en alles wat daarmede samenhangt, is zo klaar als een klontje', las van Heuven Goedhart. 'Het is maandenlang geweest: Bosch hier, Bosch daar, en nog eens Bosch, de ideale figuur', maar deze Bosch stond, zo las hij verder, vóór de bezetting in Nederland al bekend 'als een intelligent maar ambitieus man' (van Houten gaf slechts weer wat hij van de koningin had gehoord). Wat de OD betrof: er was geen sprake van dat deze 'rnilitaristisch-autocratisch' zou zijn - trouwens, de regering had de OD duidelijke instructies gezonden, 'het ware dus rechtvaardiger en wijzer geweest om [de] OD te laten meedoen aan het uitverkoren gezelschap der 'Regeringsvertegenwoordiging' '. Het Bureau Inlichtingen was 'objectief' en liet zich 'door niemand in een hoek drukken of onrechtvaardig bejegenen.' Wilde van Heuven Goedhart diezelfde objectiviteit vooropstellen 'en het pousseren van enkelen vermijden', dan kon hij, zo las hij tenslotte, 'verzekerd (zijn) van de volle steun van Engelandvaarders die ook eens uw medestrijders waren ... Indien u echter voortgaat een subjectief standpunt in te nemen, dan vindt u ons tegenover u staan.'

XC1 Getuige eh. H. J. F. van Houten, Enq., dJ. V c, p. 5 I I. 2 Tekst: a.v., dl. V b, p. 494-5°1.

XCToen hij de lectuur beëindigd had, belde van Heuven Goedhart onmiddellijk het Bureau Inlichtingen op. 'Eerst door Somer te woord gestaan', schreef van Houten in zijn dagboek. 'Zeer verontwaardigd! Dreigt de brief in de ministerraad voor te brengen' (een loos dreigement want dan zou het gehele kabinet lezen dat een 'Regeringsvertegenwoordiging' was benoemd) 'waarop Somer terecht opmerkt dat hij het zelf moet weten, maar dat het een zuiver particulier schrijven is. Ik bel hem kort daarna zelf op. Hij zegt dat mijn brief en beschuldigingen zo minderwaardig zijn, dat 'het laken tussen ons doorgesneden is', maar hij wil er vanavond toch over praten." Dat gesprek nam vier uur in beslag en het laken blééf doorgesneden, zij het dat van Houten erkende (en daar excuses voor aanbood) dat hij van Heuven Goedhart 'als persoon mogelijkerwijze te zwart ingezien' had. 'De loyale Somer', noteerde hij voorts, 'heeft verklaard mijn zienswijze volkomen te delen ... Misschien zal het incident bij de minister-president en andere vriendjes van v. Heuven Goedhart nog veel stof doen opwaaien."

XCWel, enig stofwoei inderdaad op. Van Heuven Goedhart liet namelijk de brief (een 'ongepast' stuk, aldus de Enquêtecommissie') aan Gerbrandy lezen en deze, zo schreef van Heuven Goedhart na de oorlog, 'had er twee kwalificaties voor. De ene was dat hij in zijn gehele advocatenpraktijk nimmer een zo schandelijk stuk onder ogen had gehad, de andere dat de man, in staat om een dergelijk stuk te schrijven, bepaald 'een zwarte ziel' moest hebben'." Gerbrandy gaf de brief enkele dagen later aan van Lidth ter inzage. Ook die vond het 'een schandelijk document en ik sta er paf van dat al dit venijn wordt uitgespuwd door v. Houten die ik beschouwde als een zeer rustige, fatsoenlijke man, welke adjectiva ik beide moet intrekken ... Horen wij in een gekkenhuis?"

XCDe zaak moest uitgepraat worden. Dat gebeurde op 22 augustus (de Geallieerden stonden al vlakbij Parijs) in een bespreking van Gerbrandy, van Lidth, van Heuven Goedhart en van Haersma de With met de majoors Broekrnan (van Lidths adviseur in alle zaken BI betreffende), Somer en van Houten. De twee laatstgenoemden hadden het gevoel, in dat gesprek sterk te staan: Somer had onmiddellijk na het incident met van Heuven Goedhart aan van Lidth stukken doen toekomen waarin hij op grond van het rapport dat Six had laten opstellen, overtuigend meende te kunnen aantonen dat de berichtgeving van van Heuven GoedhartsJ.

I eh. H. F. van Houten: 'Dagboek', 14 aug. 1944. 2 A.v. dl. Va, p. 452. 4 Van Heuven Goedhart: 'Nota ten behoeve van de Parlementaire Enquêtecommis sie', a.v., dl. V b, P.481. 5 Van lidth: 'Dagboek', 21 aug. 1944.

relatie Visser't Hooft eenzijdig was, dat deze laatste een eigen spel speelde en dat hij met dat alles zijn boekje ver te buiten was gegaan; die stukken d.d. 12 augustus had van Houten al aangekondigd in zijn eigen 'persoonlijke' brief aan van Heuven Goedhart die de datum droeg van 10 augustus en die hij op de rade had bezorgd.

XCHet rapport dat Six als resultaat van de 'spionage' op de Zwitserse Weg (Weg A) had laten samenstellen en dat vooralook uittreksels bevatte uit de niet voor Londen bestemde correspondentie welke Visser 't Hooft en de Politieke Commissie onderling hadden gevoerd, was, gelijk eerder vermeld, medio mei '44 in gemicrofilmde vorm bij de Politieke Commissie beland, hetgeen (zoals in deel 7 beschreven) in bezet gebied tot grote deining bij de betrokkenen had geleid - Drees was er bij gehaald die de handelwijze van Six had afgekeurd; Bosch van Rosenthal was zo ver niet gegaan. De commissie zond de microfilm naar Genève en Visser 't Hooft berichtte de aankomst aan Londen, vragend of men daar prijsstelde op dit materiaal dat de 'spionage' op de Zwitserse Weg duidelijk aantoonde. Nog voordat Londen had gereageerd, kwam daar een tweede microfilm van het rapport aan welke, in een tube scheercrême verborgen, door Six was meegegeven aan een Nederlander die van de bezetter verlof had gekregen, zich voor een zakenbezoek naar Lissabon te begeven. Kapitein mr. C. L. W. Fock, hoofd van het Lissabonse bureau van BI, zond de microfilm op 18 juli naar Londen; acht dagen later lichtte Somer Fock in dat de zending was ontvangen.

XCAls meest bezwarend onderdeel van het rapport zag Somer een brief welke Visser 't Hooft op 24 januari '44 had geschreven aan de Politieke Commissie. Uit die brief bleek namelijk dat Visser 't Hooft zich geruime tijd verzet had tegen het leggen van een tweede vaste verbinding, Weg B, met een groep in bezet gebied, maar hij kon zich, had hij op schrift gesteld, 'niet erg opwinden over deze concurrentie omdat de kwaliteit van het materiaal, dat langs de nieuwe weg komt, niet bepaald indrukwekkend is. De groep bestaat blijkbaar uit personen, die op politiek gebied geheelonschuldig zijn.' Hij kon overigens niet 'op Londen appelleren, daar', zo las Somer, 'de OD aldaar' (Visser 't Hooft had 'GD' geschreven, 'Geheime Dienst', maar de letters waren door de typiste van BI hier en elders verkeerd gelezen) 'nu eenmaal veel interesse blijkt te

hebben voor zulke ietwat wilde groepen. Ook in deze richting moeten we ons verdedigen tegen de neiging om Onze Weg aan de OD te binden. Gelukkig zijn onze relaties met Gerbrandy sterk genoeg om te maken dat wij direct contact met hem houden.'

XCSomer meende in die passage zwart op wit te lezen dat Visser 't Hooft het Bureau Inlichtingen als een voorpost van de OD beschouwde, zulks terwijl BI in werkelijkheid het gehele beleid met betrekking tot de OD aan de koningin, Gerbrandyen van Lidth had overgelaten en er ook accoord mee was gegaan dat aan de OD verboden was, bij de bevrijding een 'eigen' staat van beleg af te kondigen en als zelfstandig militairgezag-apparaat naar voren te treden. Hij ontstak in hevige woede (daarvoor was meestal niet veel nodig), stuurde een rapport met uittreksels van de gemicrofilmde tekst en commentaren daarop naar van Lidth en schreef in een daarbij behorende brief d.d. 12 augustus' dat een en ander z.i. bewees:

XC'1. dat vele stukken uit Nederland door ds. Visser 't Hooft nooit naar Londen zijn doorgegeven;

XC2. dat commentaren op de stukken, door personen of groepen in Nederland geleverd, àf zijn weggelaten, óf zijn veranderd, waardoor te Londen dus een verkeerde indruk wordt verkregen;

XC3. dat soms delen uit de stukken zijn weggelaten;

XC4. dat ds. Visser 't Hooft door zijn onbekendheid met het werk van BI en het werk van diens agenten in Nederland veel verwarring in Nederland heeft gesticht;

XC5. dat hij BI en de groepen waarmede dat bureau in verbinding staat, volstrekt negeert en zelfs belachelijk maakt'

XCdat laatste terwijl BI bij zijn oprichting eind '42 bij koninklijk besluit de functie had gekregen om als enige instantie de contacten op informatiegebied met bezet Nederland te onderhouden. Keer op keer had Somer getracht, aan de zelfstandige positie van Visser 't Hooft een einde te maken, maar Gerbrandy had dat steeds geweigerd; een brief terzake welke Somer in maart aan van Haersma de With had toegezonden, was onbeantwoord gebleven. Nu zag men de gevolgen! 'Welke berichtgeving', merkte Somer op,

XC'zendt ds. Visser 't Hooft bijv. uit katholieke, communistische of specifiek anti-revolutionaire kring? Vrijwel niets. De OD mag niet meepraten, de 'wilde

XC1 Teksten van deze stukken: Enq., dl. IV b, p. 60-62.

groepen' doen aan het spelook al niet mee; feitelijk is er maar één groep die oorlog voert: de zijne - de groep B.S.

XC. . . Als onafwijsbaar gevolg van het gebeurde moet eindelijk door BI de eis worden gesteld dat aan de bepalingen van het k[oninklijk) b[ esluit) wordt vastgehouden en dat aan ds. Visser 't Hooft wordt meegedeeld zich voor eens en voor altijd van geheime dienst te onthouden en dat over te laten aan BI. Kan aan dit verzoek van ons niet worden voldaan, dan zal het ons onmogelijk zijn verder de verantwoordelijkheid voor ons werk in Nederland te blijven dragen.'

XCVan Lidth legde de stukken van Somer aan Gerbrandyen van Heuven Goedhart voor. Gelijk al gezegd, namen deze drie ministers deel aan de bespreking met Somer, van Houten en Broekman op 22 augustus waar twee zaken ter discussie stonden: de zaak-van Houten en de zaak-Visser 't Hooft. Tegen de achtergrond van de tweede zaak waarin, naar men meende (ten onrechte, zoals wij in deel 7 betoogden), aangetoond was dat Visser 't Hooft met laakbare eenzijdigheid had gerapporteerd, stond men bij de eerste niet lang stil. Van Heuven Goedhart had geen verweer tegen de door Somer geciteerde passages die ook hem leken te bevestigen dat Visser 't Hooft die hij ten volle had vertrouwd, een scheve schaats had gereden. Wel kreeg van Houten te horen dat zijn brief ongepast was geweest, maar toen deze aan het slot van de discussie zei dat hij bereid was, zijn functie neer te leggen, merkte van Heuven Goedhart op (aldus later van Lidth), 'dat hij die brief volkomen als een privé-aangelegenheid wenste te beschouwen waarvan wij kennis hadden genomen" - op verder persoonlijk contact met Somer en van Houten stelde van Heuven Goedhart overigens geen prijs. Het laken bleef dus doorgesneden.

XCWat de zaak-Visser 't Hooft betreft: de door Somer gestelde 'eis' werd niet ingewilligd maar in een in nogal scherpe termen gesteld telegram? (van Heuven Goedhart had er een eerste concept voor opgesteld 'in', aldus van Lidth, 'nog veel krassere termen") werd aan Visser 't Hooft verweten dat hij BI had tegengewerkt en werd hij geïnstrueerd zulks na te laten en voortaan alle uit bezet gebied ontvangen informatie 'volkomen ongecensureerd en zonder enige schifting' door te geven. Visser 't Hooft kreeg dit telegram op 8 of 9 september te lezen en antwoordde in een brief d.d. 17 september aan Gerbrandy dat hij de regering steeds de breedst mogelijke informatie had gestuurd. 'De enige vorm van censuur', schreef hij,

I Getuige van Lidth, a.v., dl. V c, p. 208. 'Tekst: a.v., dl. IVa, p. 237. 'Van Lidth: 'Dagboek', 25 aug. 1944.

'die onze mensen in Holland of ik hier toegepast hebben, was, dat wij onernstig of onverantwoordelijk gepraat meenden te moeten elimineren. Maar alle stemmen, die ook maar enigszins van belang leken om een volledig beeld van de toestand te geven, ook al weken die hemelsbreed af van mijn eigen opvattingen, heb ik altijd doorgestuurd, en dat zoveel mogelijk in de oorspronkelijke bewoordingen."

XCHij ontving geen antwoord.

XCEr had zich inmiddels rand van Heuven Goedhart nog méér afgespeeld: Somer en van Houten hadden geprotesteerd tegen zijn 'Nota inzake de 'illegaliteit' in Nederland' en Somer had geweigerd, een telegram van van Heuven Goedhart aan Jan Meijer door te sturen dat betrekking had op een toezegging van van Heuven Goedhart om na de bevrijding hoofdredacteur te worden van Het Parool, dat als dagblad zou gaan verschijnen.

XCVan Heuven Goedharts nota werd op 22 augustus door de koningin aan van Houten toegezonden. De koningin had hem, gelijk vermeld, de hoofdpunten uit de inhoud al meegedeeld - de bedoeling was dat Somer en hij nu op schrift het door van Heuven Goedhart neergelegde beeld zouden beoordelen en, voorzover nodig, aanvullen. Zij deden dat enkele dagen later in een rapport" waarin erkend werd dat, wat de 'documentatie' uit Nederland betrof, 'de Zwitserse lijn' (Weg A) 'voor het leeuwendeel (had) gezorgd' ('en voor de opbouwen de exploitatie daarvan kan men slechts de grootste bewondering hebben'), maar er waren ook andere wegen en o.m. van de belangrijke, in bezet gebied werkzame spionageen 'pilotenhulp'<groepen had van Heuven Goedhart in zijn nota geen melding gemaakt; het Nationaal Comité van Verzet deed 'zeer nuttig werk', de uitdrukking 'Indiaans' ten aanzien van de Raad van Verzet leek 'niet billijk', Ons Volk had een grote lezerskring, de 'steunorganisaties' (de begrippen LO en LKP stonden kennelijk Somer en van Houten nog niet helder voor ogen) waren ten onrechte niet genoemd en 'dat de OD 'militaire dictatuur' zou nastreven', was 'nonsens' ('de OD heeft altijd verklaard zich te zullen onderwerpen aan de wensen van de regering'), ook was 'pertinent onjuist, dat [de] OD zich met illegaal werk zelf

XC, Brief, 17 sept. 1944, van W. A. Visser 't Hooft aan Gerbrandy (Zwitserse Weg A, I b, A 38 (7)). 2 Tekst: Enq., dl. V b, p.

nimmer heeft ingelaten' - alleen al zijn talrijke spionagerapporten bewezen het tegendeel.

XCOver de van de koningin ontvangen opdracht lichtte Somer van Lidth in. Dat was het eerste wat deze vernam van het bestaan van van Heuven Goedharts nota en hem werd nu ook gezegd dat aan van Houten de hoofdpunten uit die nota door de koningin waren meegedeeld voor hij zijn lange brief bij van Heuven Goedhart had afgegeven. 'Welk een zonderlinge gang van zaken', schreef de minister in zijn dagboek. 'Alles even foutief" - een oordeel dat men slechts kan onderschrijven. Het zou overigens niet de laatste 'zonderlinge gang van zaken' zijn.

XCNu de kwestie van Het Parool.

XCGelijk al vermeld, had van Heuven Goedhart vóór zijn vertrek uit bezet gebied aan zijn mederedacteuren van Het Parool beloofd dat hij na de bevrijding hoofdredacteur van hun nieuwe dagblad zou worden. Toen hij eind april aan zijn tocht was begonnen, was afgesproken dat hij ca. zes weken na aankomst in Londen weer naar Nederland zou terugkeren. Dat bleek onmogelijk: voor het per parachute afspringen was hij te oud. Eenmaal minister geworden, voelde hij er evenwel niet voor, in bevrijd gebied hoofdredacteur van een dagblad te worden, liever bleef hij minister of zag hij zichzelf benoemd tot gezant of ambassadeur. Op 13 augustus nu (daags voor de bom van van Houtens brief ontplofte) kwam via de Radiodienst van de RVV bij BI een viertal hier en daar nogal onduidelijke telegrammen voor van Heuven Goedhart binnen? waarin Jan Meijer berichtte dat Het Parool na de bevrijding in zes centra als dagblad zou gaan verschijnen, 'afspraken functie hier beschouwd als gehandhaafd en zonder nader overleg doorvoerbaar evenals directe openlijke vermelding daarvan te zijner tijd.' Het zou de gewoonste zaak van de wereld zijn geweest indien BI van Heuven Goedhart in staat had gesteld, onmiddellijk te antwoorden, maar Somer maakte bezwaren 'dit was', zei hij aan de Enquêtecommissie, 'geen regeringspolitiek meer, doch het behandelen van privé-zaken, althans aangelegenheden van zakelijke aard." Nu was Somer, die in de lente van '43 in moeilijkheden was geraakt doordat hij via de officiële kanalen enkele door van Lidth als 'erotisch' aangeduide telegrammen aan een vriendin in New York had gezonden, wel de laatste die dit argument naar voren mocht brengen, maar daarvan nog afgezien, deugde het argument niet. Van Heuven Goedhart die op verzoek van de regering naar Londen was gekomen enJ.

1 Van Lidth: 'Dagboek', 25 aug. 1944. 2 Teksten: dl. Va, p. 667-68. 3 Getuige M. Somer, a.v., dl. V c, p. 182.

daar tot minister was benoemd, had het volste recht aan zijn relaties in bezet gebied te doen weten of hij zich aan de gemaakte afspraak kon houden. Hij stelde een tekst op' waarin hij o.m. zou laten seinen: 'Kan eerst weken na terugkeer aftreden en vermelding afgesproken functie ongewenst. Acht billijk dat jullie en directie jegens mij volkomen vrij zodat dezerzijds geen afspraken ... Hartelijkste wensen voor jullie welzijn en werk.' Somer weigerde die tekst uit te zenden en ging zelfs steun zoeken bij MI-6 en de koningin. Vergeefs! Van Lidth gelastte hem, het antwoord te verzenden. Aldus geschiedde, maar pas ruim twee weken later, 29 augustus. Men kan de houding van BI moeilijk anders kwalificeren dan als door politieke motieven ingegeven obstructie.

XCZoals weergegeven, had de koningin eind juli nog bepleit dat zowel BI als het BBO onder van Heuven Goedhart geplaatst zouden worden en dat deze (in plaats van Gerbrandy) te zijner tijd zou optreden als voorzitter van 'kwartiermakers'. Hoe was in vier weken tijd zijn positie verzwakt! Niet bij Gerbrandy die hem warm bleef waarderen (die waardering was wederzijds) maar in de eerste plaats bij de koningin. Wij willen dit gebeuren in een wat ruimer kader plaatsen.

XCHet ontbreken van de stabiliserende factoren publieke opinie/politieke partijen/parlement had het Londense regeringsmilieu essentieel een grillig karakter gegeven. Of men er minister bleef, hing in laatste instantie van de minister-president af; deze moest er overigens in de zomer van '44 wel naar streven, het kabinet zoveel mogelijk intact te laten. De dubbele crisis van april en mei '44 had het scheepje van zijn tweede ministerie bijna doen kapseizen en hij besefte dat dat ministerie een nieuwe crisis nauwelijks zou overleven. Wat dan? Dan zou, in theorie, de koningin in staat zijn, een nieuwe formateur te benoemen hetgeen tot een resultaat kon leiden dat Gerbrandy als even schadelijk zag voor de positie van Nederland als voor die van het Huis van Oranje: een 'koninklijk' kabinet. Hij had dus geen andere keus dan jegens zijn ambtgenoten veel geduld te betrachten - Burger was de enige jegens wie hem dat bij uitstek moeilijk viel. Wie overigens als minister iets wilde bereiken, had op beslissende ogenblikken niet alleen de medewerking

XC1 A.V.,

van de minister-president nodig maar ook die van de koningin. Er waren ministers die zij waardeerde, althans als onmisbaar beschouwde, van Kleffens in de eerste plaats, en duidelijk is dat van Heuven Goedhart in juli ook tot die selecte kategorie had behoord. In augustus evenwel ging zij zich steeds negatiever jegens hem opstellen. Waardoor? Wij menen dat het gestook van van Houten niet zonder effect is gebleven; óók, dat haar wantrouwenjegens van Heuven Goedhart als het wary een afgeleide is geweest van haar veelouder en dieper wantrouwen jegens Bosch van Rosenthal; wij achten het evenwel waarschijnlijk dat daarnaast elementen in van Heuven Goedharts persoon, opvattingen en gedrag haar negatief beïnvloed hebben - in zijn persoon omdat de overtuigdheid zelve waarvan hij steeds blijk gaf, haar irriteerde, haar als het ware te weinig ruimte liet voor een eigen beslissing; in zijn opvattingen omdat haar steeds duidelijker bleek dat hij, bondgenoot in haar verzet tegen de terugkeer van het 'oude' parlement, tegenstander was van haar verzet tegen het in Londen treffen van een regeling voor een nieuwe, tijdelijke volksvertegenwoordiging; en in zijn gedrag, omdat het tot haar doordrong dat van Heuven Goedhart, eenmaal minister, spoedig een liaison had aangeknoopt met zijn secretaresse.

XCHet voorstel, hem tot minister te benoemen, was op I I juli, gelijk vermeld, 'unaniem zeer gunstig ontvangen'. De mate evenwel waarin de minister-president op van Heuven Goedharts kompas bleek te varen, ging weerstanden wekken en die werden nog versterkt door de geringe vriendschappelijkheid en het ongeduld welke de pas benoemde minister jegens verscheidene ambtgenoten aan de dag legde. Hij verweet van den Tempel dat deze, betogend dat na de bevrijding zou blijken hoe weinig er was veranderd in de politieke constellatie in Nederland, alleen maar toonde niets van het effect van de bezetting te hebben begrepen. Hij legde jegens Burger geen spoor van amicaliteit aan de dag hetgeen al bleek uit het feit dat hij deze collega-Engelandvaarder, als hij hem niet nodig had, vrijwel negeerde. Niet zonder genoegen hoorde hij Gerbrandy zeggen dat Burger door deze als 'een luis in mijn pels' werd gezien.' Woedend was hij mèt Gerbrandy toen Burger op 16 augustus voor Radio Oranje een toespraak hield over de wetsbesluiten op het gebied van de bestuursvoorziening en de bijzondere rechtspleging" waarin, aldus Burger, vermeld zou staan dat 'ook tijdens de periode van de bijzondere staat van beleg ... het in laatste instantie de rechter is en niet de uitvoerende macht, die beslist of iemand terecht of ten onrechte is ingerekend' - maar de

XC1 Getuige van Heuven Goedhart, a.v., dl. V c, p. 178. 2 Tekst: a.v., dl. V b, p. 292.

ministers waren het juist over dit punt in het Tribunaalbesluit en, voor de periode na de opheffing van de bijzondere staat van beleg, in het Politiebesluit nog niet eens geworden! Burger had, aldus Gerbrandy (deze had zijn concept-toespraak gezien) beloofd dat hij zijn formulering zou wijzigen en had 'in strijd met de afspraak' gehandeld.'

XCZes dagen later, 22 augustus, zei Gerbrandy in de ministerraad dat hij 'de samenwerking met de minister van binnenlandse zaken niet gemakkelijk, zo niet onmogelijk (achtte)'; Burger verdedigde zich met er op te wijzen dat Radio Oranje op 15 augustus door middel van een 'regeringsmededeling" alle burgemeesters in bezet gebied had doen weten dat zij geen krachten mochten oproepen voor graafwerk ten dienste van de Wehrmacht een mededeling waar Burger onkundig van was gelaten en die hij 'volkenrechtelijk zeer aanvechtbaar' achtte.' Een week later, 29 augustus, legde Gerbrandy aan al zijn ambtgenoten behalve Burger en van den Tempel (zij hadden de vergadering voor andere besprekingen moeten verlaten) de vraag voor of men van het lijstje van de vier voorlopig aangewezen 'kwartiermakers' (Gerbrandy, van Lidth, van Heuven Goedhart en Burger) de naam van Burger niet beter kon schrappen. Albarda en van Mook betoogden toen dat zulks tot een kabinetscrisis zou leiden. Maar hij is 'een spelbreker', zei Gerbrandy; neen, zei Albarda: 'een bokkenspringer'. 'De president', noteerde van Lidth, 'zal zich nader beraden doch zal wel in de zaak moeten berusten."

XCNieuw conflict drie dagen later, I september (de Geallieerden stormden in de richting van België). Van Heuven Goedhart, niet tevreden met het nu onder Burger vallend Zuiveringsbesluit (het was door Burgers voorganger van Boeyen voorbereid), had een concept-besluit tot wijziging en aanvulling opgesteld - kon men er zich mee verenigen, vroeg Gerbrandy, dat van Heuven Goedhart dit concept aan de Buitengewone Raad van Advies zou voorleggen? 'De minister van binnenlandse zaken', aldus de kabinetsnotulen.

XC'onderstelt dat, zo hij een ontwerp terzake Marine zou indienen, men hem krankzinnig zou verklaren. Hij is van oordeel dat de minister van justitie incompetent is om het door hem gedane voorstel aanhangig te maken.

XCDe minister van justitie, gelet op de houding van de minister van binnenlandse zaken, neemt zijn voorstel terug en verklaart voor de verdere gang van zaken met het Zuiveringsbesluit elke verantwoordelijkheid af te wijzen"

XCI Getuige Gerbrandy, a.v., dl. V c, p. 422. 2 Tekst: a.v., dl. VII a, p. 427-28. Ministerraad: Notulen, 22 aug. 1944. 4 Van Lidth: 'Dagboek', 29 aug. 1944. 5 Ministerraad: Notulen, 1 sept. 1944.

en dit was dan nog maar één van drie punten waarop van Heuven Goedhart en Burger elkaar in die ene kabinetsvergadering in de haren vlogen! Van Heuven Goedhart zei na afloop tegen Gerbrandy dat hij er genoeg van had en zijn portefeuille wilde neerleggen, 'wat mij', schreef één dag later van Kleffens (hij had Gerbrandy beloofd nog eens rustig met van Heuven Goedhart te zullen praten), 'een onzinnige en op overspanning berustende oplossing lijkt."

XCInderdaad, er was van 'overspanning' sprake en niet alleen bij van Heuven Goedhart. Men had zich kunnen indenken dat de naderende bevrijding en het besef van de grote moeilijkheden die dan zouden moeten worden opgelost, geleid zouden hebben tot een sluiten van de rijen, tot een onderstrepen van het beginsel der collectieve kabinetsverantwoordelijkheid, tot een betrachten van solidariteit, tot een pogen ook van koningin Wilhelmina en haar ministers om elkaar te vinden. Vrome wensen! Precies het tegendeel deed zich voor. In het regeringsmilieu te Londen (alsook aan de top van de illegaliteit in bezet gebied) had de druk die van de naderende bevrijding uitging, niet een bindend maar een splijtend effect. Een ieder ging weer primair denken aan wat voor de naoorlogse politieke belangen werd gehouden. Sterker dan ooit wenste de koningin van het kabinet-Gerbrandy verlost te worden en wat zich binnen dat kabinet door persoonlijke en politieke tegenstellingen aan kloven had geopend, werd breder in plaats van smaller.

XCOp D-Day waren belangrijke wetsbesluiten nog niet gereed, laat staan afgekondigd, en dat betekende dat het Militair Gezag niet wist welke richtlijnen het op de betrokken gebieden moest volgen. Zolang de strijd in Normandië moeizaam leek te verlopen, meenden de ministers nog ruim tijd te hebben om lacunes in de voorbereiding van het toe te passen beleid aan te vullen, maar in de eerste helft van augustus ging het er naar uitzien dat hun daarvoor nog maar enkele weken gegund zouden worden en aan het einde van die maand dat men op niet veel meer dan enkele dagen mocht rekenen. Inderdaad, op het allerlaatst bereikten koningin en kabinet een belangrijke mate van overeenstemming, nl. op die punten die geregeld moesten worden, wilde men niet in een chaos belanden, maar door die overeenstemming werden de diepere tegenstellingen slechts korte tijd overdekt. Dat zal nog blijken.

XCLaat ons dan nu weergeven wat op het laatst of allerlaatst alsnog werd geregeld.

I Van Kleffens: 'Dagboek', 2 sept. 1944.

Positie van het Militair Gezag

XCDe gehele augustusmaand door bleef de positie van het Militair Gezag zwevende, vooralomdat nog steeds niet vaststond wie ten tijde van de bevrijding als Chef-Staf zou fungeren; kolonel Kruls die de organisatie sinds begin '43 had opgebouwd, was niet meer dan hoofd van het Bureau Militair Gezag van het departement van oorlog, maar de koningin had keer op keer tegen de verantwoordelijke minister, van Lidth, gezegd dat zij er niet aan dacht, Kruls tot Chef-Staf te benoemen.

XCLos daarvan tekende zich ook in de ministerraad opnieuwoppositie tegen het gehele instituut van het Militair Gezag af. Van den Tempel wilde er sinds lang niets van weten en Albarda die aan van den Tempel bij zijn eerder verzet geen steun had verleend, ging nu het oor lenen aan zijn partijgenoot Sluijser (functionaris van de Regeringsvoorlichtingsdienst, tevens lid van de Buitengewone Raad van Advies) die aan van den Tempel en hem eind juli of begin augustus had geschreven, dat Kruls 'uilskuikens en imbecielen' voor de functie van Militair Commissaris had uitgekozen en dat hij 'de zekerheid (had), zonder dat ik een direct bewijs kan leveren, dat bewust en opzettelijk sociaal-democraten uit het MG geweerd zijn"; de bewering was onjuist (in ons vorige deel wezen wij er op dat Kruls begin '43 een beroep had gedaan op de twee sociaaldemocratische ministers, partijgenoten te noemen die voor een functie in het Militair Gezag in aanmerking kwamen, en dat zij aan dat beroep geen gehoor hadden gegeven) maar ging er bij Albarda als gesneden koek in. Deze had bovendien eindjuli vernomen dat het Militair Gezag buiten hem, de minister van waterstaat, om een uiterst alarmerend rapport had opgesteld over mogelijke nieuwe Duitse inundaties in het westen van Nederland, 'gaat het niet er op gelijken', schreef hij op 9 augustus aan van Lidth, 'alsof te Londen twee Nederlandse regeringen bestaan: de wettige Nederlandse regering, die wordt voorbijgegaan, en een regering van het nog onbevoegde Militair Gezag, die haar eigen weg gaat?'2 Vijf dagen later liet hij hier een tweede brief op volgen' waarin hij (op grond van Sluijsers inlichtingen) twijfel uitte of voor 'verscheidene gewichtige posten' de goede mensen waren uitgekozen en aankondigde dat hij de

I Brief z.d. (eind juli of begin aug. 1944) van M. Sluijser aan Albarda en van den Tempel (Collectie-M. Sluijser, I (RvO)). 2 Brief, 9 aug. 1944, van Albarda aan van Lidth (AOK, map stukken betr. het 3 Tekst: dl. V b, p. 353.

zaak in de ministerraad aan de orde zou stellen. Van Lidth gaf de brief aan KruIs door en deze reageerde even uitvoerig als geprikkeld. 'In plaats van ... het Militair Gezag vertrouwen te geven, doet men niet anders', schreef hij in een voor van Lidth bestemde lange nota 1, 'dan het wantrouwen, dwarsbomen, verdenken van eigen politiek en luisteren naar inblazingen van ontevreden groepen. Dit vermoordt het Militair Gezag, maakt het onmogelijk en voert naar de conclusie dat het dan maar beter opgeheven kan worden ... (Ik) heb nimmer gevraagd of onderzocht ... tot welke partij een lid van het MG behoort. Als ik goede medewerkers uitsluitend onder de SDAP'ers had kunnen vinden, had ik dat ongetwijfeld gedaan.' Tot zijn 'volkomen verrassing' had hij nu overigens ontdekt dat op zijn minst zes socialisten aan het MG verbonden waren, onder wie een chef van een sectie, een sous-chef en een provinciaal commissaris. Maar wat voor zin had het door te gaan? 'Ik ben diep overtuigd dat het ogenblik nadert, waarop in het belang van het land beslist moet worden, de gehele zaak op te doeken.'

XCKruls' naaste medewerker, de sous-chef van het Bureau Militair Gezag, luitenant-kolonel W. Chr. Posthumus Meyjes, ging nog een stap verder: hij verzocht om ontslag per I september. Aan dat verzoek knoopte KruIs de mededeling vast dat hijzelf per 28 augustus met verlof gezonden wilde worden. Van Lidth wist beiden slechts tot bedaren te brengen met de mededeling dat Gerbrandy had toegezegd, 'dat hij', noteerde van Lidth, 'een uitspraak van de ministerraad zal uitlokken dat deze unaniem vertrouwen in het MG zal uitspreken onverminderd natuurlijk het recht van kritiek (op hun daden, niet op hun bedoelingen)." Tot die uitspraak kwam het niet, wèl stelde de ministerraad op 23 augustus vast dat op het gebied van de 'eerste' bestuursvoorziening (benoeming van colleges van provinciale gedeputeerden en van burgemeesters en wethouders). 'de bemoeiingen van het Militair Gezag ... tot een minimum beperkt' moesten worden.'

XCHoe stond het nu met de aanwijzing van de Chef-Staf onder wie, als eenmaal heel Nederland of een deel des lands bevrijd was, het in Engeland opgebouwde apparaat zou gaan functioneren? Er was, zoals de zaken lagen, maar één persoon die voor die functie in aanmerking kwam: KruIs, en het lag voor de hand, deze dan ook in rang te verhogen, gezien het feit dat zijn opposite number in de Civil Affairs-Division van Shaef de generaalsrang bezat. Twee handtekeningen van de koningin waren dus

XC, Tekst: a.v., p. 353-55. 2 Van Lidth: 'Dagboek', 23 aug. 1944. 3 Ministerraad: Notulen, 23 aug. 1944·

nodig: één onder een besluit waarbij Kruls tot generaal-majoor, één onder een tweede besluit waarbij hij tot Chef-Staf Militair Gezag werd benoemd. Het kostte moeite, de koningin (in november '43 en in mei '44 had zij in radiotoespraken gezegd, dat het Militair Gezag slechts 'enkele weken, enkele dagen misschien' zou functioneren) over de brug te krijgen. Somer die haar begin '43 een uiterst ongunstig (en goeddeels onjuist) rapport had uitgebracht over de houding van het Algemeen Hoofdkwartier tijdens de Duitse invasie, stelde op schrift dat Kruls, toen een van de adjudanten van minister Dijxhoorn, niet tot het Algemeen Hoofdkwartier had behoord en van Heuven Goedhart die in een lang gesprek van Kruls de indruk had gekregen dat deze capabel en uitgesproken betrouwbaar was, drong er via prins Bernhard bij de koningin op aan, met beide benoemingen accoord te gaan. Zij bleef zich verzetten, maar het snelle verloop der gebeurtenissen liet haar geen keus - zij verleende haar toestemming, evenwel pas op de dag waarop Antwerpen werd bevrijd, 4 september.

XC'Een pak van mijn hart', noteerde van Lidth toen hij er een dag later bericht van kreeg, 'de kleine man' (Gerbrandy) 'deelt mij echter mede dat HM hem heeft meegedeeld 'dat zij er niet aan denkt', hem' (Kruls) 'in gehoor te ontvangen en deze minzame boodschap gewerd mij vóór de toestemming tot bevordering." Een tweede 'minzame boodschap' gewerd van Lidth een dag later: tegen Gerbrandy had de koningin ook nog gezegd dat zij het MG zou 'vernietigen' (d.w.z.: zo spoedig mogelijk opheffen); van Lidth troostte zich maar met de hoop 'dat zij nog tot andere gedachten komt.?

Wapens voor de illegaliteit

XCWij hebben in ons vorige hoofdstuk vermeld dat na de débacle van het Englandspiel Nederlandse illegale groepen hun eerste wapens en explosieven uit Engeland pas weer ontvingen in de laatste dagen van augustus en de eerste van september '44, dat die zendingen bestemd waren voor de Raad van Verzet, niet voor de Knokploegen (die overigens wel de eerste zending in ontvangst namen), en dat de OD, alle verzoeken van Six ten spijt, niets had ontvangen.

I Van Lidth: 'Dagboek', 5 sept. 1944. 2 A.v., 6 sept. 1944.

XCWat had zich terzake van juni af in Londen afgespeeld?

XCDe Britse Special Operations Executive (SOE) had een grote terughoudendheid te overwinnen om weer in Nederland te gaan opereren. In'42 en '43 was alles misgegaan en daardoor was bij de leiding van SOE de algemene indruk blijven hangen dat in het bijzonder in Nederland de illegale groepen zwaar gepenetreerd waren door Duitse verraders. Bovendien bleken zich in Frankrijk op plaatselijk niveau tal van moeilijkheden voor te doen met Franse illegale groepen. Zeker, deze groepen, samengevat in de Forces Françaises de l'Intérieur, stonden nominaalonder bevel van de Franse generaal Koenig, maar een deel van die groepen trok zich van diens bevelen weinig of niets aan en zo van de verstrekte wapens al een nuttig gebruik werd gemaakt in een guerrilla tegen de Duitse troepen, diezelfde wapens werden na de bevrijding van de betrokken delen van Frankrijk in tal van gevallen óók gebruikt om tot ergernis van de Geallieerde staven het recht in eigen hand te nemen. Wapenverstrekking aan illegale groepen betekende in elk geval steeds dat operaties zouden worden ondernomen waarvoor die staven slechts algemene aanwijzingen konden geven maar die zich aan een strikte beheersing onttrokken. Dat stuitte menige traditioneel denkende generaal tegen de borst. Montgomery was daar een van - Eisenhower daarentegen en met name ook de chef van zijn staf, Lieutenant-General Walter Bedell Smith, dachten er ruimer over, zo ook uiteraard de officieren van het aan Shaef toegevoegde Special Forces Headquarters.

XCBegin '44 was de Dutch Section van SOE onder nieuwe leiding geplaatst; Lieutenant-Colonel Dobson, tevoren hoofd van de Belgian Section, was er de chef van geworden. Aan Nederlandse kant was het Bureau Bijzondere Opdrachten opgericht (het BBO) teneinde met SOE-Dutch samen te werken. Hoofd van het BBO was de bejaarde generaal van Oorschot; deze had als zijn naaste helper de Engelandvaarder Klaas ('Kas') de Graaf aangetrokken die uit de illegale groep CS-6 afkomstig was, maar van de door deze op CS-6 gerichte operaties kwam niets terecht (de groep was 'opgerold'). In mei kreeg een tweede Engelandvaarder, de gewezen inspecteur van politie F. J. Klijzing, de feitelijke leiding van het BBO hij bleek een kundige kracht. Hij had evenwel in januari bezet gebied verlaten en wist dus niet met zekerheid welke illegale groepen zich daar nog in de lente van '44 bevonden die men, als eenmaal het besluit ten principale was gevallen, van wapens en explosieven kon voorzien. De Knokploegen kwamen daarvoor in de eerste plaats in aanmerking maar dat er in bezet gebied in een landelijk verband samengevatte Knokploegen alsmede een Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers

bestonden, was aan Klijzing onbekend en werd in Londen pas ten volle duidelijk toen daar eind augustus (via Zwitserland) pater Ledewijk Bleijs aankwam die in Limburg een van de oprichters van de LO was geweest en in april' 44 bezet gebied had verlaten met opdracht, de regering een nauwkeurig beeld te geven van het LOjLKP-complex; daaromtrent had, gelijk reeds vermeld, ook van Heuven Goedhart niets kunnen meedelen - van belang was natuurlijk wèl dat deze uitgesproken negatief dacht over de OD ('heeft zich met illegaal werk nimmer ingelaten') en uitgesproken positief over de Raad van Verzet (' een belangrijke en uitnemende illegale groep').

XCEr vond medio juli een bespreking plaats tussen van Heuven Goedhart en, aldus Klijzing, 'bepaalde Engelse officieren' (naar wij vermoeden: Dobson en zijn onmiddellijke superieuren), 'de heer van Heuven Goedhart heeft', zo ging Klijzing verder, 'de doelstellingen en de groeperingen van de RVV naar voren gebracht, omdat de Engelsen in het algemeen zeer weinig vertrouwen hadden in de Hollandse illegaliteit.' I Dat 'zeer weinig vertrouwen' sloeg bepaald ook op de OD. Tegen inschakeling van de OD bestonden, vertelde de Graaf aan de Enquêtecommissie", drie bezwaren: 'In de eerste plaats kon de Engelse veiligheidsdienst'(MI-5 dus) 'zich daarmede niet verenigen in verband met de uitgebreide penetratie van vijandelijke spionnen die ... in de OD had plaats gevonden' (penetratie had zich in werkelijkheid tot begin '43 voorgedaan, maar nadien niet meer). 'In de tweede plaats was het in de vorm waarin de OD toen bestond, niet goed dat te doen, omdat een zo grote organisatie geen goed werktuig was voor het uitvoeren van directieven van Special Farces die werkte met kleine organisaties', en in de derde plaats had, aldus de Graaf, Somer bezwaren: voor BI was de OD belangrijk als bron van spionage-gegevens en die bron kon opdrogen als de OD een taak kreeg bij het gewapend verzet, hetgeen ongetwijfeld tot versterkte activiteit van de 'SD' zou leiden. Daar kwam dan nog bij dat in regeringskring veel wantrouwen heerste jegens de OD. Van Heuven Goedhart getuigde eind juli in de Commissie-Terugkeer van zijn 'verontrusting' over de jongste stukken die van de OD waren binnengekomen (de stukken welke Six in april naar Londen had gezonden) en Van Lidth zei toen dat 'een nieuwe instructie' aan de OD in voorbereiding was.' Dat begrip 'nieuwe instructie' was niet juist, want al in het 'coördinatie-telegram' van 8 juni hadden de koningin en Gerbrandy duidelijk gemaakt dat van een zelfstandig

XC1 Getuige F. J. Klijzing, Enq., dl. IV c, p. 1894. 2 Getuige K. de Graaf, a.v., p. 1440. 3 Commissie-Terugkeer: 'Notulen', 27 juli 1944.

optreden van de OD geen sprake mocht zijn en van Lidth had dat eind juni in een brief aan de chef-staf van de OD herhaald. Er werd nu toch besloten om, kennelijk voor alle zekerheid, een nieuw telegram naar de OD te zenden (via de groep-'Albrecht'). Van Lidth en van Heuven Goedhart stelden samen de tekst op (zonder overleg met de koningin en Gerbrandy, waar de koningin bij Gerbrandy onmiddellijk bezwaar tegen maakte) - wij gaven die tekst, die op 21 augustus werd overgeseind, al in het vorige hoofdstuk weer: 'Uw taak zal uitsluitend daarin bestaan', stond er onder meer in, 'uw diensten ter ordehandhaving ter beschikking te stellen van de [regeringsJvertegenwoordigers' (d.w.z. van het College van Vertrouwensmannen). 'In verband met vorenstaande kunnen de door u gereedgemaakte bekendmakingen terzijde gelegd.' Vermelding verdient nog dat Kruls voornemens was, OD-functionarissen zo spoedig mogelijk in te schakelen bij het Militair Gezag en dat hij, op verzoek van Somer en van Houten, begin augustus bij van Lidth bepleitte (vergeefs), 'een OD-lid' op te nemen in Vertrouwensmannen 'om ongelukken te voorkomen.'!

XCMen neigde er dus toe, met de Raad van Verzet in zee te gaan. Bij Somer en van Lidth bleef evenwel beduchtheid heersen dat er sterke communistische invloeden in bestonden. Van Oorschot en Klijzing maakten zich daar geen zorgen over, van Oorschot zei tegen van Lidth, 'dat mij dit niet kon schelen, als de Duitsers maar verdwenen, en dan zouden wij later wel met de communisten afrekenen." Met dat al ging men voorzichtig te werk, men kon in juli in Engeland trouwens totaal niet beoordelen of onder de Raad van Verzet groepen ressorteerden die er voor in aanmerking kwamen, wapens en explosieven te ontvangen. Begin juli, d.w.z. nog vóór het beraad met van Heuven Goedhart, zond het BBO, zoals wij al in het vorige hoofdstuk vermeldden, twee geheime agenten, de Goede en Mulholland, naar bezet gebied, louter met de opdracht na te gaan of dergelijke groepen gelocaliseerd konden worden. Mulholland kwam toen in contact met de Knokploegen maar maakte dat kennelijk aan Londen niet duidelijk, althans: toen het Special Farces Headquarters, gezien de snelle opmars der Geallieerde legers, eind augustus goedvond dat de Nederlandse illegaliteit tot semi-militaire acties overging, werd, ook al ontvingen van Bijnens Knokploegen de eerste zending, de leiding van al die acties aan Thijssen van de RVV toevertrouwd, dit met de instructie er bij dat hij, na eerst zijn eigen groepen

XC1 Brief, 8 aug. 1945, van H. J. Kruls aan van Lidth (MG, CSMG, 165). 2 Getuige J. W. van Oorschot, Enq., dl. IV c, p. 1540.

bevoorraad te hebben, de OD van wapens en explosieven moest voorzien; Somer was daarmee accoord gegaan en bij deze heeft, naar wij vermoeden, mede de wens een rol gespeeld dat naast de Raad van Verzet ook de OD de beschikking zou krijgen over machtsmiddelen.

XCWas daarmee alles geregeld wat men van Londen uit kon regelen?

XCDe koningin vond van niet.

Prins Bernhard Bevelhebber der Nederlandse Strijdkrachten

XCZoals wij in ons vorige deel in den brede hebben geschetst, was het van een vroeg stadium af de wens van koningin Wilhelmina dat prins Bernhard als opperbevelhebber van land- en zeemacht naar Nederland zou terugkeren; als zodanig zou hij daar ook belast zijn met de hoogste uitoefening van het militair gezag. Uiteraard zou dat een lid van de koninklijke familie in een bij uitstek kwetsbare positie brengen, maar de koningin achtte dat geen onoverkomelijk bezwaar; zij vertrouwde kennelijk dat de prins in voldoende mate naar háár zou luisteren. Trouwens, zij wilde niet anders dan dat in de eerste tijd na de bevrijding van haar persoonlijk op een nog veel breder terrein de beslissende impulsen zouden uitgaan - was de prins eenmaalopperbevelhebber van land- en zeemacht, dan zou, bij handhaving overigens van de ministeriële verantwoordelijkheid, haar directe persoonlijke invloed groter zijn dan wanneer een willekeurige generaal (zij had het op generaals niet zo begrepen) als opperbevelhebber van land- en zeemacht zou optreden.

XCDe eventuele benoeming van de prins in de door de koningin gewenste functie werd eind '43 goedgekeurd door de Commissie-Terugkeer (d.w.z. door de ministers Gerbrandy, van Angeren, Burger, Kerstens en van Lidth) alsook door Albarda (hij werd als enige der overige ministers om zijn mening gevraagd) en enkele maanden later werd door de Commissie-Terugkeer in beginsel vastgesteld dat de prins, die inmiddels bevorderd was tot luitenant-generaal en vice-admiraal, twee chefs-staf onder zich zou krijgen: kolonel de Bruyne voor het militaire, kolonel Kruls voor het civiele ressort. Begin april' 44 evenwel moest men, gelijk reeds vermeld, door de gehele opzet een streep halen: Eisenhower wenste niet dat de prins 'functioneel' werd ingeschakeld en zag graag dat hij Chief Liaison Officer bleef. Dat betekende niet dat koningin en prins afstand deden van het denkbeeld dat de prins opperbevelhebber zou worden, maar alleen dat zij de verwezenlijking daarvan noodgedwongen uitstel

den: tot in de 'tweede fase'; dan zou de Nederlandse regering immers weer volledig baas zijn in eigen huis. Voorshands geschiedde na Eisenhowers veto niet méér dan dat in juni een instructie werd opgesteld voor een 'bevelhebber der Nederlandse strijdkrachten' en dat in juli aan de koningin werd voorgesteld, kolonel de Bruyne als zodanig te benoemen; nog voordat zij op dat voorstel had kunnen reageren, deed de Bruyne weten dat hij voor de hem aangeboden functie niet in aanmerking wenste te komen. Het bevelhebberschap bleef dus vacant; wel werd bij koninklijk besluit bepaald dat met ingang van een nader te bepalen datum luitenant-kolonel P. L. G. Doorman, in '40 adjunct-militair attaché te Brussel, benoemd zou worden tot chef-staf van de bevelhebber der Nederlandse strijdkrachten en tot waarnemend bevelhebber. Dat besluit droeg de datum van 22 augustus '44. De tijd ging dringen.

XCEisenhowers veto had de prins pijnlijk getroffen. Wat hem vooral dwars zat (en jegens vertrouwde relaties als Bedell Smith en de aan Eisenhowers stafverbonden ex-ambassadeur Anthony Drexel Biddle Jr.' zweeg hij daar niet over), was dat hij in wat kennelijk een van de belangrijkste perioden zou worden in de gehele geschiedenis van Nederland, zou zijn afgescheept met een onbeduidende functie; wij veronderstellen dat zulks de koningin even dwars zat als hem. Op 26 of 27 augustus nu kwam haar een krantenbericht onder ogen waarin sprake was van de Forces Françaises de l'Intérieur en hun (in Londen-geposteerde) bevelhebber, generaal Koenig. 'Op hetzelfde ogenblik', zo schreef zij later in Eenzaam maar niet alleen,'begreep ik dat iets dergelijks voor onze binnenlandse strijdkrachten tot stand moest kornen'": eenwording onder een bevelhebber, onder prins Bernhard. Telefonisch polste zij vervolgens eerst Gerbrandy die zich positief uitliet maar haar naar van Lidth, de minister van oorlog, verwees, en daarna de prins die enthousiast reageerde. Voor de koningin was de eventuele benoeming van de prins mede van belang omdat er de latere benoeming tot opperbevelhebber als het ware logisch uit zou voortvloeien.'

XCI Drexel Biddle had begin '44 ontslag genomen uit de diplomatieke dienst; hij was nadien lid geworden van de staf van Eisenhowers politieke adviseur William Phillips. 2 Koningin Wilhelmina: Eenzaam maar niet alleen (1959), p. 363. 'In Eenzaam maar niet alleen (pag. 363-64) schreef koningin Wilhelmina dat de leden van de Farces Françaises de l'Intérieur 'bij hun inlijving bij de Geallieerde legers de status van combattanten (kregen)', en vervolgens, na melding te hebben gemaakt van prins Bernhards benoeming: 'onze jongens zouden nu niet meer door de Duitsers als francs-tireurs mogen worden neergeschoten. Nu was de vijand verplicht ze als krijgsgevangenen te behandelen indien zij in zijn handen vielen.' Het is heel wel mogelijk dat de koningin dit alles heeft overwogen, maar men vindt dit motief in de in die

XCOp 28 augustus zocht prins Bernhard van Lidth op aan WIe hij de volgende 'blocnoot' van de koningin overhandigde:

XC'De goede loop der gebeurtenissen betreffende de Maquis en de PPI onder generaal Koenig en de voldoening welke deze regeling schenkt aan de Franse bevolking, heeft mij er rekenschap van doen geven dat onze regeling van ditzelfde probleem terzijnertijd aan onze bevolking niet dezelfde voldoening kan geven. Er bestaan nog teveel leemten daarin. Ik stel er daarom prijs op dat mijn schoonzoon thans reeds, in afwachting van zijn benoeming tot opperbevelhebber van land-, zee- en luchtmacht, benoemd wordt tot bevelhebber der Ned. strijdkrachten onder Eisenhower. Dit zoude dus betekenen dat hij bij deze functie tevens het bevel zoude voeren over de scharen van het verzet in Nederland. Ik stel mij voor dat dit in ruimere kring voldoening zal geven en tevens alle min of meer op zichzelf staande eenheden in één verband samenbrengen. Ik heb dit denkbeeld aan mijn schoonzoon voorgelegd en hem gevraagd of hij daartoe eventueel bereid zoude zijn - tot mijn voldoening was dit wel het geval. Intussen heeft hij mijn aandacht er op gevestigd dat mijn plan alleen te verwezenlijken is mits enkele regelingen getroffen worden, welke ik hem verzocht met u te bespreken en te overleggen. Ik kan mij verenigen met de punten die hij mij voorlegde. Dat alsnog een regeling getroffen wordt, zoals ik mij die voorstel, acht ik bepaald een nationaal belang.

XCMijn schoonzoon zalonverwijld hierover contact met u opnemen. W.

XCIk zie nu volkomen duidelijk dat een benoeming van hem tot opperbevelhebber na de bevrijding voor het gevoel van de mensen zal zijn als mosterd na de maaltijd! Ik hoop dat u mij deze korte inleiding van dit belangrijke onderwerp ten goede zult houden, het is mij niet mogelijk per blocnote de gehele zaak uiteen te zetten, waarover ik rijpelijk heb nagedacht en daarna uitvoerig met mijn schoonzoon heb besproken; hij kan u tot in bijzonderheden alles ervan vertellen. W."

XCVan Lidth meende, en zei dit ook tegen de prins, dat de koningin 'groot gelijk' had met haar opmerking dat een benoeming van de prins, Van Lidth nam de tekst van deze 'blocnoot' op 3 september '44 in zijn 'Dagboek'

dagen opgemaakte stukken nergens vermeld. Wat de koningin als een Duitse ver plichting zag, zou trouwens slechts geldigheid hebben in die gevallen waarin leden van de Binnenlandse Strijdkrachten in duidelijke formaties en met eigen onderschei dingstekenen zouden opereren, maar zulk een wijze van optreden zou voor hen slechts zijn weggelegd als de Geallieerde strijdkrachten vlak in de buurt waren.

tot opperbevelhebber na de bevrijding ('in de 'tweede fase' " schreef hij) de bevolking 'als mosterd na de maaltijd' zou treffen. Welke 'regelingen' de prins nog ter sprake bracht, weten wij niet. I Van Lidth schreef terzake in zijn 'Dagboek' slechts het volgende:

XC'Inderdaad, het is aantrekkelijk voor het prestige van het Kon. Huis indien de prins zich aan het hoofd zou stellen van de verzetsgroepen. Bovendien zou dit het voordeel hebben dat [del OD, die van deze verzetsgroepen deel zou uitmaken, dan ook niet meer eigenmachtig zou optreden. En tenslotte zou een 'actie tot bevrijding, uitgaande van eigen organisaties', evenals in Frankrijk, een uitstekende indruk maken. Ik heb de prins gezegd, dat hij m.i. niet aan het aanvaarden van deze functie mocht denken, tenzij

XCa) de Geallieerden bereid zouden worden bevonden op ruime schaal tijdig de nodige wapenen ter beschikking van de verzetsgroepen te stellen en

XCb) dat de Geallieerden zouden zorgen dat tijdig de nodige troepen zouden aanwezig zijn om de verzetsactie dadelijk te kunnen opvangen. Indien deze steun niet aanwezig is (zie Warschau), dan eindigt het avontuur stellig in een bloedbad en zal de prins daarvan weinig plezier beleven!

XCHij is dat volkomen met mij eens en ik raad hem, een der Shaif-lieden die hij kent, een zekere generaal Smith, daarover te raadplegen. Ik geloof nauwelijks dat Shaef met het plan zal instemmen na de kategorische verklaring dat zij de prins niet in een 'functional' maar in een' honorary' -functie wensen. Als ik het maar zo kan arrangeren dat ... de prins uitsluitend wordt aangewezen als leider van de maquis, zoals Koenig in Frankrijk. Zal daarop nog nader terugkomen."

XCMen ziet: van Lidth wilde niet verder gaan dan de prins 'leider van de maquis' te maken, hetgeen iets anders was dan 'bevelhebber der Ned. strijdkrachten onder Eisenhower', gelijk de koningin had voorgesteld. In eerste instantie hield de prins ook zelf die beperking in het oog. Hij zocht Bedell Smith op en dat bezoek leidde er toe dat deze na overleg met Eisenhower de prins d.d. 3 I augustus een brief zond' waarin o.m. dit stond:

XC'Now that the area of active operations is beginning to move towards the frontiers of Holland, the Supreme Commander has decided that the time has come to regard the members of the resistance movement in Holland as the 'Netherlands Forces of the Interior'. Lieutenant-General HRH Prince Bernhard has been nominated by the Netherlands Government to command the Netherlands Forces of the Interior under the command of General Eisenhower. These measures will lake effect forthwith'

I In december '79 herinnerde de prins zich dat niet meer. 2 Van Lidth: 'Dagboek', 28 aug. 1944. 3 Exemplaar in (RvO) map 'Stukken prins Bernhard als BNS'.

in werkelijkheid was er op die 3 I ste augustus nog geen sprake van dat 'the Netherlands Government' tot de bedoelde benoeming was overgegaan. Toen de prins die dag van Lidth telefonisch verwittigde dat (zo noteerde deze) 'zijn plannetje om 'roverhoofdman' te spelen, d.i. vertaald: commandant van de verzetsgroepen in Nederland te worden, bij de Geallieerde autoriteiten (welke?) in zeer goede aarde (was) gevallen' ('hij heeft grote haast en wil dit dezer dagen publiceren!'), was van Lidths reactie: 'Ik voorzie nog vele moeilijkheden.'!

XCKonden die zich niet ook in bezet gebied voordoen?

XCDiezelfde j r ste augustus begaf de prins zich naar het Bureau Inlichtingen alwaar ten dele door Somer en van Houten, ten dele door de prins het volgende, voor de Raad van Verzet bestemde telegram werd opgesteld":

XC'In opdracht van regering het volgende. Er wordt overwogen de actieve Nederlandse verzetsgroepen bij eventuele krijgsverrichtingen in N ederland officieel te erkennen als binnenlandse militaire strijdkrachten.' De prins voegde hier toe: 'Op Geallieerd initiatief en met volledige instemming van HM en betrokken ministers zal prins Bernhard, door HM en Eisenhower aangewezen, vanuit het hoofdkwartier leiding hebben te geven aan deze strijdkrachten' (van 'Geallieerd initiatief' was geen sprake en de 'volledige instemming der betrokken ministers' was op die dag nog niet verkregen). De tekst vervolgde: 'Teneinde erkenning mogelijk te maken, moet door actieve verzetsgroepen Nederland de absolute verzekering worden gegeven dat deze eenhoofdige leiding zonder enige reserve wordt aanvaard ... Wilt u spoedigst met OD en knokploegen LO' (hier voegde de prins toe: 'en andere hiervoor in aanmerking komende organisaties') 'overleg plegen ... Snel antwoord waaruit blijkt dat gezamenlijke actie kan worden gevoerd en overeenstemming is verkregen, wordt verwacht.' Hier voegde de prins toe: 'Indien overleg lang duurt kunnen wij beginnen op bevestigend antwoord van u zelf. Overeenkomstige mededeling aan OD ... Om practische redenen geschiede uitdeling wapenen en munitie door bemiddeling van RVV.'

XCZonder dat, voorzover bekend, een der ministers in deze tekst was gekend, deed het BBO nog op diezelfde 3 I ste augustus dit telegram toekomen aan Mulholland, die zijn verbindingsagent met Jan Thijssen was geworden. BI zond eenzelfde telegram via de marconist van de groep-'Albrecht' naar de chef-stafvan de OD. Vermoedelijk ontving Six

XCI Van Lidth: 'Dagboek', 31 aug. I944. 2 Exemplaar in Collectie-Ch. H. J. F. van Houten,

de voor hem bestemde tekst pas vele dagen later - inmiddels had in elk geval Thijssen, zonder overleg te plegen met de 00, de Knokploegen of de LO (het Centraal Bureau van de LO bleef zelfs geheelonkundig van het bestaan van het telegram), laat staan met 'andere hiervoor in aanmerking komende organisaties', ja zelfs zonder overleg te plegen met zijn medeleden van de Raad van Verzet, op maandag 4 september het volgende telegram aan Londen gezonden ': 'De ondergrondse strijders begroeten met vreugde in ZKH prins Bernhard hun opperbevelhebber. Zij wachten met ongeduld op zijn bevelen en hopen weldra onder zijn leiding met ontplooide vaandels de laatste vijand van de Nederlandse bodem te verdrijven' - een tekst die niet bepaald getuigde van inzicht hoe weinig door bewapende illegale werkers tegen de Wehrmacht ondernomen kon worden.

XCIn Londen vernam van Lidth pas op I september van het telegram dat de vorige dag was opgesteld. 'Met Gerbrandy bij prins Bernhard', schreef hij 's avonds in zijn dagboek. 'Hij' (d.w.z. de prins) 'is druk (te druk) in de weer met zijn plannetje. Heeft BI en BBO daarin gekend en ontwerptel. opgesteld voor 00 en RVV' (kennelijk had de prins niet gezegd dat het telegram al naar beide organisaties was verzonden). 'Ik zou een aansluitend telegram aan de 'coördinatie-groep' zenden? - BI droeg daar op I september zorg voor; de tekst bereikte de Contact-Commissie der illegaliteit pas op de ade. Die tekst werd nu overigens wel aan van Lidth voorgelegd, zo ook aan Gerbrandy die er van Heuven Goedhart bij haalde; deze laatste voelde er alles voor, de semi-militaire verzetsorganisaties onder de prins te plaatsen.

XCMet dat al reageerden van Lidth en Gerbrandy wel heel traag. Op 28 augustus had van Lidth de 'blocnoot' van de koningin ontvangen (zij had gelijk weergegeven, terzake tevoren al enig telefonisch overleg gepleegd met Gerbrandy), op 29 augustus was er vergadering van de ministerraad - geen woord werd er gezegd over het voorstel van de koningin. Op vrijdag I september had van Lidth zijn standpunt nog niet bepaald, evenmin op zaterdag de zde, Pas zondagmorgen (de Geallieerden naderden de Belgische grens) kwam hij er aan toe, een antwoord op te stellen op de 'blocnoot' van de vorstin'; daarbij had hij ook een ontwerpinstructie voor de prins voor zich liggen, die ontvangen was van Bedell Smith.

XCVan Lidth ging met het denkbeeld, de prins tot bevelhebber der

XC1 Enq., dl. VII b, p. 35. 2 Van Lidth: 'Dagboek', I sept. 1944. 3 Tekst van zijn nota: a.v., 3 sept. 1944·

Nederlandse strijdkrachten te benoemen en hem in die functie de leiding te geven van het semi-militair verzet, accoord. 'Na overleg', schreef hij, 'met de ministers Gerbrandyen van Heuven Goedhart werden een tweetal telegrammen naar Nederland verzonden' (het eerste van die twee telegrammen was verzonden voor zodanig overleg, maar dat wist van Lidth niet). 'Inderdaad', vervolgde hij, 'heeft medewerking van eigen bevolking aan de bevrijding onder leiding van prins Bernhard onschatbare psychologische waarde ... maar ook wordt daarmede bereikt dat de verzetsgroepen en met name [de] OD niet op eigen gezag gaat handelen.'

XCVan Lidth herhaalde vervolgens de twee voorwaarden die hij op de z Sste al mondeling aan de prins had kenbaar gemaakt (de Geallieerden moesten de verzetsgroepen voldoende wapens geven en de Geallieerde strijdkrachten moesten tijdig ter plaatse zijn), en voegde er een derde voorwaarde aan toe: 'dat generlei actie zal worden ondernomen zonder uitdrukkelijke instructies van de GeaIlieerde opperbevelhebber ... Ik heb ook dit punt met prins Bernhard besproken die geheel dezelfde mening is toegedaan ... Het feit dat vooral in de grote steden communisten aan de verzetstroepen deelnemen (die tot de meest felle strijders behoren) en die weIlicht in grote getale gewapend zuIlen worden, acht ik niet zonder gevaar, doch dit zal aanvaard moeten worden.'

XCHij had, schreef hij verder, de ontwerp-instructie voor prins Bernhard gezien; daarin stond o.m. 'dat het tijdstip voor publikatie door de opperbevelhebber' (generaal Eisenhower) 'zal worden bepaald, na aanbeveling van ZKH.' Welnu, tot die publikatie kon pas worden overgegaan wanneer, aldus van Lidth,

XC'1. de bovenbedoelde ontwerp-instructie een definitieve vorm zal hebben aangenomen; 2. het antwoord op de naar Nederland gezonden telegrammen zal zijn ontvangen; 3. het kabinet zal zijn ingelicht over de getroffen regelingen ... Intussen is het ontwerp-besluit tot benoeming van ZKH tot bevelhebber Ned. strijdkrachten in gereedheid gebracht en hoop ik u dit heden aan te bieden' - met 'heden' bedoelde van Lidth maandag 4 september, de dag waarop zijn nota zou worden getypt.

XCNauwelijks had hij deze nota in manuscript geschreven of hij werd opgebeld door Drexel Biddle die hem zei, van generaal BedeIl Smith (deze bevond zich nu in Normandië waar Eisenhowers hoofdkwartier van I september af in vol bedrijf was) telefonisch vernomen te hebben dat men de tekst van Eisenhowers ontwerp-instructie voor prins Bernhard (de prins had bij Bedell Smith op spoed aangedrongen) als definitiefkon beschouwen. Daarmee viel de eerste van de door van Lidth met het oog op een publikatie gestelde voorwaarden weg; twee bleven er over: de

ontvangst van de antwoord-telegrammen van of namens de Nederlandse illegaliteit en het inlichten van het gehele kabinet. Dat laatste kon desnoods de volgende dag gebeuren, 4 september, maar ook op de yde, een dinsdag - de vaste wekelijkse vergadering van de ministerraad vond steeds op een dinsdag plaats.

XCTwee waren er die, gehoord de berichten over de voortgang der Geallieerde legers, op dat alles niet wilden wachten: de koningin en de prins. Zeker, zij achtten de bundeling van het semi-militair verzet van belang maar waar het hun en met name de koningin op aankwam was dat de prins tot opperbevelhebber van land- en zeemacht zou worden benoemd; daarvoor was het 'bevelhebberschap der Nederlands., strijdkrachten' slechts de aanloop. Eisenhower had zijn accoord verleend met dat bevelhebberschap - waarom talmden de Nederlandse ministers?

XCZondagmorgen trachtte de koningin Gerbrandy in zijn buitenhuisje te Essendon te bereiken; zij kreeg er van Heuven Goedhart aan de telefoon die haar slechts kon meedelen dat de minister-president naar Londen was gegaan om er, wat hij elke zondagmorgen deed, de dienst in de Schotse kerk bij te wonen. 'Wat doet meneer Gerbrandy vandaag in de kerk', zei de koningin, zij had een urgente zaak te bespreken.' Van Heuven Goedhart reed naar Stubbings House waar hij, behalve de koningin, majoor van Houten aantrof. De koningin zei hem dat zij wenste dat het ontwerp-besluit tot benoeming van de prins tot bevelhebber der Nederlandse strij dkrachten haar nog diezelfde dag ter tekening zou worden voorgelegd en dat die benoeming 's avonds zou worden bekendgemaakt. Van Heuven Goedhart nam op zich, daarvoor te zorgen, reed naar Essendon terug en vandaar werd van Lidth opgebeld met de mededeling dat hij zijn ontwerp-koninklijk besluit onmiddellijk bij de koningin moest laten bezorgen. Het besluit moest nog opgesteld worden. Dat deed KruIs. In een concept dat inmiddels rechtstreeks van Stubbings House was ontvangen", stonden in de aanhef de woorden: 'In afwachting van de voorgenomen benoeming van mijn schoonzoon tot Opperbevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten.' Die woorden werden geschrapt en er ging een ontwerp-besluit naar de koningin toé waarin niet méér stond dan dat prins Bernhard tot bevelhebber der Nederlandse strijdkrachten onder Eisenhower was benoemd. De koningin ondertekende het stuk en gaf de prins, die er mee naar Londen vertrok, de tekst mee van een 'mededeling namens Hare Majesteit de Koningin' die des avonds

XC\ Gerbrandy, 9 dec. [955. 2 Tekst in Collectie-Ch. H. J. F. van Houten, 'Collectie Londen', [3.

in de uitzending van Radio Oranje moest worden voorgelezen. Bij die uitzending waren Gerbrandy, van Heuven Goedhart en de prins aanwezig. 'Landgenoten', aldus de voorgelezen mededeling,

XC'Gij weet dat de bevrijding voor de deur staat. Gij weet dat onze land-, zee- en luchtmacht schouder aan schouder vecht met de bondgenoten en daarbij kranig werk doet. Het is mij bekend dat onze binnenlandse strijders het grote ogenblik van zich aan te sluiten bij de actie der zegevierende legers met ongeduld afwachten. Ik wil u thans mededelen dat ik prins Bernhard heb benoemd tot bevelhebber der Nederlandse strijdkrachten onder het opperbevel van generaal Eisenhower. Prins Bernhard neemt hierbij de leiding op zich van het gewapend verzet in Nederland. Tot spoedig weerziens!'

XCPrins Bernhards benoeming werd vervolgens in een bekendmaking van generaal Eisenhower bevestigd en daarna richtte de prins zich persoonlijk tot de 'Nederlandse ondergrondse strijders' aan wie hij bevel gaf ('mijn eerste bevel'), zich van 'vroegtijdige en afzonderlijke acties' te onthouden, en adviseerde zo spoedig mogelijk armbanden gereed te maken 'waarvan gij de kleur kunt vaststellen maar waarop in elk geval met duidelijke letters het woord 'Oranje' moet staan', 'gebruik deze echter niet zonder mijn bevel.' Er volgde nog een (al eerder die avond in het Nederlands Nieuws van de BBCuitgezonden) 'boodschap van de Geallieerde opperbevelhebber aan het Nederlandse volk' waarin o.m. werd gezegd: 'Probeer niet tot een algemene opstand te komen', 'zorgt er voor dat de vijandelijke spoorweg-, waterweg- en wegenverbindingen op alle mogelijke plaatsen verhinderd worden', en (dat was veruit het belangrijkste): 'het uur der bevrijding, waarop Nederland zo lang heeft gewacht, is nu zeer nabij.'

XC'Om half negen', zo noteerde van Lidth later die avond (hij had drie gasten gehad), 'houdt de prins een toespraak die ik niet zeer gelukkig vind. Teveel in de toon 'ik beveel', mij dunkt beter ware: 'namens de opperbevelhebber draag ik u op.' Door van Lidths gasten werd de benoeming van de prins sterk veroordeeld. 'Héél enthousiast ben ik ook niet', schreefvan Lidth nog, 'vooral niet over de hals-over-kop-methoden waarmee dit door HM wordt doorgedreven."

XCTegen die methoden uitten, toen het kabinet op maandagavond 4 september bijeenkwam, ook andere ministers bezwaren en toen Gerbrandy, van Lidth en van Heuven Goedhart voorstelden dat het konink

XC1 Van Lidth: 'Dagboek', 3 sept.

lijk besluit tot benoeming van de prins door alle ministers gecontrasigneerd zou worden, werd hun duidelijk gemaakt dat zij dat maar met hun drieën moesten doen en dat het gebeurde zich niet mocht herhalen. 'Omtrent de benoeming van prins Bernhard tot opperbevelhebber' (te lezen: een eventuele latere benoeming) 'wordt besloten', aldus de notulen, 'dat het betreffende koninklijk besluit door alle ministers zal worden gecontrasigneerd" - te zijner tijd dan.

Maandag 4 september

XCEr heerste op maandag 4 september in Londen groot enthousiasme: de Geallieerden hadden Brussel bevrijd. 'Volgens officiële berichten', aldus Radio Oranje om één uur des middags, 'staan Britse troepen ergens in België op 60 km van de Nederlandse grens. Volgens een Duits bericht dat nog niet van Geallieerde zijde bevestigd is' (het bericht was onjuist), 'zouden Amerikaanse troepen aangekomen zijn in Zuid-Limburg bij het Julianakanaal.' Belangrijker nog: 'Generaal Dempsey' (de bevelhebber van het Britse Tweede Leger) 'ontmoette op 2 september een aantal oorlogscorrespondenten in Atrecht en zei hun: 'Het Duitse leger bevindt zich in een staat van ontbinding.' ' Nu, als een zo hooggeplaatste militair zich aldus had uitgelaten, mocht men aannemen dat de Geallieerden hun stormloop vrijwelongehinderd zouden kunnen voortzetten.

XCDaags tevoren, 3 september, had de koningin aan majoor van Houten opdracht gegeven, zo spoedig mogelijk naar bevrijd Nederland te gaan teneinde de eventuele overtocht te regelen van diegenen die zij als eersten wenste te raadplegen, tenminste als dat raadplegen niet 'thuis' kon geschieden. Zij dacht, had zij genoteerd aan 'leden van verzet en groep Bosch-Parool, Vrij Ned., dus [illegale] pers, leden v. raad v. advies' (de Contact-Commissie der illegaliteit) 'en is deze niet voluit representatief dan wat er niet in zit ook! ... Ook, indien er zijn, Kamerleden die bekeerd' (d.w.z. 'vernieuwd') 'zijn. Zeggen dat ik ieder recht willaten wedervaren, persoonlijke indruk krijgen." Maandag 4 september voegde de koningin hier een meer in haar persoonlijk vlak liggende opdracht aan toe: van Houten moest in bevrijd gebied uitzien naar 'een hospita', d.w.z. een weduwe van een gefusilleerde illegale werker bij wie de koningin haar

XC1 Ministerraad: Notulen, 4 sept. 1944. 2 Koningin Wilhelmina: Aantekeningen,. 3 sept. 1944 (archief kab. van de koningin).

intrek wilde nemen, 'het komt er voor mij op aan', schreef zij nog, 'waar ik toch het uiterste wil presteren, dat ik doelmatig en zoals mij de handen staan aan de slag kan gaan zodra ik aangekomen ben."

XCIn alle nieuwsbulletins van het Nederlands Nieuws van de BBC European Servicewerd, naarwij vermoeden (de betrokken teksten zijn niet bewaard gebleven), de uitlating van generaal Dempsey herhaald. Hetzelfde geschiedde in het avondkwartier van Radio Oranje, maar daaruit viel nog méér hoop te putten. 'De invasie van Duitsland staat te beginnen', hoorde men in een commentaar op het nieuws (het was door mij geschreven), waarin ook gezegd werd dat Hitler 'in september 1944' ten val zou komen. Uitgezonden werd voorts een nieuwe boodschap van generaal Eisenhower, nu aan de bevolking van Rotterdam, waarin 'het personeel van de havens en de spoorwegen' verzocht werd, 'ter beschikking te blijven in de buurt van de plaats waar zij nu werken', en waarin werd opgeroepen, 'industriële installaties, machines, locomotieven, signalen, wagens, voertuigen, kranen, openbare bedrijven en brandweerinstallaties' tegen vernietiging door de Duitsers te beschermen (kennelijk verwachtte het Geallieerde opperbevel binnen hoogstens enkele dagen Rotterdam bereikt te hebben). Uitgezonden werd tenslotte een toespraak van Gerbrandy welke de harten ook al sneller deed kloppen.

XCH. J. van den Broek, chef van Radio Oranje, had maandagmiddag het concept voor die toespraak geschreven. De eerste zin begon: 'Nu de Geallieerde legers in hun onweerstaanbare opmars de Nederlandse grens naderen', maar toen Gerbrandy aan het einde van de middag de tekst te zien kreeg, 'trok', aldus later van den Broek, 'een brede glimlach over zijn gezicht. Hij haalde zijn potlood voor de dag, zette een dikke streep, maakte een krabbel en in plaats van 'naderen' kwam daar, tot mijn stomme maar vreugdevolle verbazing, te staan: 'overschreden hebben.' '2 Gerbrandy had gemeend die correctie te mogen aanbrengen omdat het Bureau Inlichtingen eerder op de middag via een geheime zender in Brabant een bericht ontvangen had, inhoudend dat de Geallieerden Breda hadden bereikt.' De woorden waarmee Gerbrandy om kwart over acht 's avonds zijn toespraak begon, vormden wereldnieuws; alle grote Geallieerde persagentschappen zetten het op hun telex: 'Allied forces have

XC1 A.V.: 'Blocnoot' aan Ch. H. J. F. van Houten, 4 sept. 1944 (Collectie-van Houten, 'Londense tijd', 14). 2 H. J. van den Broek: Hier Radio Oranje. Vijf jaar radio in oorlogstijd (1948), p.260-6r. 3 Op die maandag zijn wellicht enkele Britse patrouillewagens in de buurt van Breda geweest; dat staat niet onomstotelijk vast. Heeft het feit zich voorgedaan, dan zijn die patrouillewagens in elk geval weer snel naar België

entered Holland!' De BBC-Home Service begon er zijn meest beluisterd news-bulletin mee, het Nine o'clock-news, en speelde vervolgens het Wilhelmus.

XCOp dat moment was het met spoed bijeengeroepen kabinet in vergadering bijeen. Besloten werd dat de ministers-'kwartiermakers' zich 'ten spoedigste' naar Nederland zouden begeven. Er werd voorts vastgesteld dat niet minder dan 27 wetsbesluiten onder de datum van 4 september 1944 zouden verschijnen; daaronder waren het wetsbesluit op de bijzondere staat van beleg, de wetsbesluiten op het gebied van de bijzondere rechtspleging, het Zuiveringsbesluit, de 'sociale' wetsbesluiten van van den Tempel en het wetsbesluit-Tijdelijke bestuursvoorziening, hetwelk de samenstelling van de colleges van gedeputeerde staten en van burgemeesters en wethouders regelde. Tenslotte werd men het eens over het Politiebesluit (Burger stemde als enige tegen), over de aan de koningin voor te leggen regeling inzake de vertegenwoordigende lichamen (van den Tempel stemde als enige tegen), over het Persbesluit, over het Bioscoopbesluit en over de wachtgeldregeling voor de opvarenden van de koopvaardij. Pas tegen twaalf uur gingen de ministers uiteen.

XCInmiddels had het Nederlands Nieuws van de BBC om kwart voor twaalf, zulks op gezag van de Nederlandse Regeringsvoorlichtingsdienst, de nogal algemene formulering welke Gerbrandy om kwart over acht had gebruikt ('de Nederlandse grens overschreden') nader geconcretiseerd: Breda was bevrijd. De RVD had dat Of van Gerbrandy Of van het Bureau Inlichtingen vernomen, was van de juistheid van het bericht niet helemaal zeker geweest, maar had het doorgegeven in de verwachting dat de Britse militaire censor (alle berichten moesten die censor passeren) er wel een streep door zou halen als het onjuist was; de censor van zijn kant had uit het hoofdkwartier van het Britse Tweede Leger niet méér vernomen dan dat de Britten in Antwerpen waren maar volgde in de om zich heen grijpende uitgelatenheid de gedachtengang dat als de Nederlandse regering op grond van eigen, directe informatie met stelligheid beweerde dat Breda was bevrijd, er voor hem geen reden was, de juistheid van dat bericht in twijfel te trekken; trouwens, eenzelfde censor had eerder op de avond alle bewoordingen van Gerbrandy's toespraak ('de Nederlandse grens overschreden') goedgekeurd.

XCZo kon het gebeuren dat het dinsdagmorgen vroeg in heel bezet Nederland van mond tot mond vloog: 'Ze zijn alover de grens! Ze zitten al in Breda!' Of waren ze al verder? Soms al in Rotterdam waar alles wat met de haveninstallaties samenhing moest worden beschermd?

Hoofdstuk 4: Dolle Dinsdag

XCWat merkte de bevolking in bezet gebied op dinsdag 5 september! van maatregelen van de bezetter? Niet zo veel, maar dat weinige was niet geheel zonder betekenis. Daags tevoren had Seyss-Inquart met onmiddellijke ingang de Ausnahmezustand (zoals wij al eerder schreven: een Duitse 'staar van beleg') afgekondigd. Twee bekendmakingen waren verschenen, een van Seyss-Inquart, een van Rauter; vermoedelijk waren de teksten maandagavond uitgezonden door de draadomroep (Radio Hilversum zond ze niet door de aether), hetgeen betekende dat diegenen die aangesloten waren op de plaatselijke centrales van die omroep (in het gehele land bedroeg het aantal aansluitingen vermoedelijk ca. 300000), van de bekendmakingen op de hoogte konden zijn; meer algemene bekendheid verkregen deze echter pas op dinsdag toen de teksten in de dagbladen verschenen.

XCDe Ausnahmezustand berustte op een verordening welke Seyss-Inquart in mei '44 had uitgevaardigd. Krachtens die verordening stelde de Reichs kommissar zich ietwat op de achtergrond. Hij had het vertrouwen niet opgegeven dat het Derde Rijk zich zou kunnen handhaven, hoopte in mei '44 dat de grote Geallieerde invasie zou worden afgeslagen, was er niet afkerig van, nadien zijn politieke taak in Nederland te hervatten, en wenste dan persoonlijk niet belast te zijn met de herinnering aan de ongetwijfeld harde maatregelen die tijdens de Ausnahmezustand zouden zijn genomen. Tijdens die toestand zou Generalkommissar Wimmer naar voren treden als zijn algemene plaatsvervanger, Rauter als zijn plaatsvervanger in alle politionele aangelegenheden (binnenskamers was voorts bepaald dat de provinciale Beauftragten des Reichskommissars alle benoe

1 Het begrip 'Dolle Dinsdag' is, voorzover bekend, het eerst gebruikt in het nummer van IS september 1944 van Gil, het in schijn soms anti-Duitse tijdschrift (het was er in werkelijkheid op gericht, in de publieke opinie in bezet gebied zoveel mogelijk verwarring te stichten) dat de van het van begin maart '44 af deed verschijnen. Er werden in september van Gil per nummer nog tienduizenden exemplaren verkocht. Uiteraard is het mogelijk dat men vóór IS september al in particuliere kringen, terugziende op wat die sde september was gebeurd, van 'Dolle Dinsdag' heeft gesproken; het was een perfecte aanduiding.

mingsbevoegdheden van de commissarissen der provincies zouden overnemen). In de verordening van mei '44 was al aangekondigd dat wie tijdens de Ausnahmezustand verzet pleegde, in beginsel zijn leven verbeurde (slechts in bijzondere gevallen zouden zware gevangenisstraffen worden opgelegd); dat hoorde en las men nu ook in Seyss-Inquarts bekendmaking over de 'uitzonderingstoestand':

XC'De bevolking moet orde en rust bewaren ... Het vluchten, ook uit door strijd bedreigde gebieden, is verboden. Alle bevelen van militaire instanties en van civiele bureaus der bezettende macht moeten zeer nauwkeurig worden opgevolgd .

XC. . . Elk verzet tegen de bezettende macht wordt overeenkomstig de aan de troepen gegeven bevelen onmiddellijk en op energieke wijze met geweld van wapenen gebroken. Elke poging zich met de vijand in te laten of de kracht van het Grootduitse Rijk en zijn bondgenoten te benadelen of de uitvoering van een militaire opdracht te verhinderen, ieder verzet, iedere verstoring van de openbare orde, iedere benadeling van het arbeidsproces en ieder optreden dat de voorziening in gevaar brengt, wordt gestraft met de dood of zware vrijheidsstraffen.'

XCRauters bekendmaking hield in dat op 'samenscholingen van allerlei aard, in het bijzonder die welke een demonstratief karakter dragen, waarbij meer dan vijf personen bij elkaar staan', onmiddellijk het vuur zou worden geopend door de Wehrmacht, de Waffen-SS of de Ordnungs polizei. en dat het uitgaansverbod 's avonds om acht uur zou ingaan in plaats van om tien uur; dat verbod zou tot vier uur 's morgens duren en wie zich in die tijd op straat bevond en 'niet direct op de eerste aanroep' zou blijven staan, zou onmiddellijk beschoten worden door Wehrmacht, Waffen-SS of Ordnungspolizei.

XCDreigende taal! Uit dat alles was evenwel op die dinsdag slechts één voorschrift van onmiddellijke en algemene betekenis: men moest 's avonds om acht uur binnenshuis zijn. Die bepaling maakte de activiteit der illegale groepen extra moeilijk.

XCTerwijl de afkondiging van deer op leek te wijzen dat de bezetter voornemens was zich zo lang mogelijk te handhaven, deden andere verschijnselen eerder vermoeden dat hij bezig was, al zijn krachten terug te trekken of dat dat terugtrekken zich spoedig zou voordoen. Door

Limburg, Noord-Brabant en Gelderland hield op Dolle Dinsdag de vlucht van uit Frankrijk en België afkomstige onderdelen van de Wehr macht aan, soms gemengd met onderdelen van andere Duitse en ook van 'foute' Nederlandse formaties. Bij Deventer zag men die dinsdag 'een hele flle' passeren:

XC'Kanonnen, fouragewagens, vrachtauto's, uitpuilend van Moffen. In uniform en in burger. Soldaten, officieren, Todl-kerels, Parleigenossen. Ze kijken met verbeten tronies. Daar, een stelletje met NSB-pakjes aan, landwachters, auto na auto. Dan een nieuwe afdeling, paarden en wagens, boerenkarren, huifkarren, platte wagens ... Wat een armzalig zoodje.'

XCWie in de buurt woonde van Duitse bureaus, nam daar tekenen van een nerveuze activiteit waar. Die waren het duidelijkst merkbaar bij de Aussenstellen en Aussenposten van de Sicherheitspolizei und SD. In allerijl werden er grote hoeveelheden stukken vernietigd (men zag de schoorstenen roken). Ook het fudenreferat, IV B 4, in Velp verbrandde al zijn dossiers, en met eenzelfde vernietiging van stukken werd die dag ook in Rotterdam, Den Haag en Amsterdam begonnen. Uiteraard betekende zulks dat de 'SD' een groot deel van zijn eigen gegevens over de illegaliteit vernietigde. Schöngarth, de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD, meende dat dat niet bezwaarlijk was - zorgvuldig opsporingswerk achtte hij voortaan overbodig; hij hief in feite de gehele Sicherheitsdienst op en gaf bevel, de functionarissen die onder deze afdeling van zijn staf ressorteerden, Abteilung III, allen in te delen bij de 'executieve' afdeling, Abteilung IV. Voorts gelastte hij de volledige ontruiming en afbraak van het Judendurchgangslager Westerbork, de barakken moesten naar het Frau enkonzentrationslager Ravensbrück overgebracht worden. Lagerkommandant Gemmeker wees er op dat een volledige ontruiming niet onmiddellijk kon worden uitgevoerd aangezien hij krachten nodig had om de barakken af te breken; hij mocht er in eerste instantie driehonderd houden (en breidde dat uit tot de ca. vijfhonderd Joden die in Westerbork nog aanwezig waren na het vertrek van de laatste twee deportatietreinen naar Theresienstadt en Auschwitz) - wèl gaf hij opdracht de volledige kampadministratie te vernietigen (enkele stukken van de Joodse Lagerleitung en kopieën van de deportatielij sten welke die Lagerleitung elandestien had laten vervaardigen, bleven bewaard) en ter intimidatie liet hij vier Joden

XC, C. B. Struppert: Onrust over de Worp. Belevenissen van de bewoners van de Linker IJsseloever gedurende de bangejaren 1940-1945 (1945), p. 20-21.

die bij een poging om uit het kamp te vluchten waren gegrepen, voor een vuurpeloton zetten. Een van de vier overleefde de executie maar werd daags daarna op last van Gemmeker alsnog doodgeschoten.

XCOok in Amsterdam heerste een zekere mate van verwarring binnen het Duitse apparaat, vooralook bij de Duitse roofbank LippmannRosenthal in de Sarphatistraat. Daar riep de feitelijke beheerder, de Duitser O. Witscher', zijn afdelingschefs bijeen, zei hun dat hij er met veel moeite in was geslaagd Seyss-Inquarts Beauftragter voor Amsterdam telefonisch te bereiken en dat deze zijn voorstel had goedgekeurd, een groot deel van de bankadministratie onmiddellijk te vernietigen. Witscher was, aldus een van de afdelingschefs, K V. K Mulisch (deze nam in de hongerwinter Witschers plaats in), 'ûberaus erregt [undJ sprach Selbst mordabsichten aus, sodass alle Anwesenden sich Mühe gahen, ihn einigermassen zu beruhigen'; toen het er in de middag' tatsächlich danach aussah, alsoh die Besetzung Amsterdams' (d.w.z. de bevrijding) "nur noch eine Frage von Stunden set (wij citeren nog steeds Mulisch), vertrok Witscher per trein naar Duitsland"; alle stukken inzake de benoeming van Treuhändervoor Joodse ondernemingen had hij persoonlijk in de ketels van de centrale verwarming gestopt, zo ook alle richtlijnen voor het te voeren beleid.

XCWij hebben geen overzicht van wat zich aan Duitse kant elders in Amsterdam en in andere steden des lands aan overeenkomstige verschijnselen heeft voorgedaan? maar het ligt voor de hand te veronderstellen dat de verwarring daar het grootst was waar men de chaotische terugtocht van Duitse militairen uit Frankrijk en België had kunnen gadeslaan, anders gezegd: in het zuiden des lands. Gelijk al aan het slot van hoofdstuk 2 vermeld, was hier met name de Luftwaffe al op maandag 4 september begonnen de vliegvelden te ontruimen; die ontruiming werd op dinsdag voortgezet waarbij men zich veelal de tijd niet gunde om de resterende voorraden (veel was op maandag de lucht ingegaan) te vernietigen. De vroegere Abwehr-officier Giskes die met enkele medewerkers van zijn Frontaufklärungskommando 307 Brussel had verlaten, trof opzich voorts gevallen voor waarbij Duitse militairen Nederlandse burgers om een schuilplaats

, Formeel was de Duitse bankier A. Flesche beheerder maar deze wilde met het bedrijf aan de Sarphatistraat niets te maken hebben. 2 Brief, I maart 1945, van K. V. K. Mulisch aan A. Bühler (Doc I1-4I8, a-r ), 'Vermelding verdient nog dat een van H. K. O. Haubrock, die dag naar Warmond trok om er mr. E. E. Menten, in '43 gearresteerd als een van de leden van het Nationaal Comité, later vrijgelaten, om een schuilplaats te vragen (Haubrock had Mentens zaak behandeld en zich naar verhouding steeds 'fatsoenlijk' gedragen). In den lande deden

het vliegveld Gilze-Rijen nog 'bergen van munitie' aan 'naast het schietvaardige afweergeschut' en 'de gevulde magazijnen en benzine-opbergplaatsen lagen onbewaakt."In Eindhoven en Nijmegen (op Zuid-Limburg komen wij nog terug) was de paniek aan Duitse kant het grootst; uit Eindhoven trok de 'SD' weg, uit Eindhoven en uit Nijmegen de Ordnungspolizei; mèt de haastig vertrekkende Duitsers sloegen ook de 'foute' Nederlandse functionarissen op de vlucht die het meeste contact met die Duitse instanties hadden onderhouden.

XCHet spreekt vanzelf dat een ieder die op Dolle Dinsdag al die geüniformeerde Duitsers en 'foute' Nederlanders koffers naar diverse transportmiddelen zag dragen (de gemeenten Amsterdam en Den Haag verloren die dag al hun autobussen en daarnaast werden ook vrachtauto's gevorderd") en die deze vehikels zag wegrijden, dat gebeuren als aankondiging beschouwde van de spoedige komst der bevrijders. Te bedenken valt daarbij dat men verschijnselen die in hetzelfde vlak lagen, al enkele dagen eerder had kunnen gadeslaan toen begonnen was met de evacuatie van Rijksduitse burgers, en dat op Dolle Dinsdag zelf het vertrouwen in die spoedige komst der Geallieerden praktisch in het gehele land een machtige impuls kreeg toen men na en met die Rijksduitsers ook talrijke NSB'ers haastig zag wegtrekken.

XCWat die Rijksduitsers betreft: er waren er in de zomer van '44 in bezet Nederland ca.vijf-en-dertigduizend, vrouwen en kinderen meegeteld en ook de z.g. Bombenweiber: vrouwen uit Duitsland die met het oog op Geallieerde bombardementen van Duitse steden in de laatste maanden van '43 en de eerste van '44 op last van het Reichskommissariat, samen met hun kinderen, in Gelderland en Limburg waren gehuisvest, in totaal wellicht ruim tienduizend personen. Na D-Day had het Reichskommissariat opdracht gegeven dat de gezinnen van Rijksduitsers die in het westen des lands werkzaam waren, naar het oosten zouden verhuizen. Hoeveel verhuizingen toen plaatsvonden, weten wij niet; wij nemen aan dat niet zo velen aan die opdracht gevolg gaven en dat diegenen die dat wèl deden, in veel gevallen naar familie in Duitsland doorreisden. Hoe dat zij, in de laatste dagen van augustus gaf het Reichskommissariat een algemener opdracht: alle Rijksduitsers wier verdere aanwezigheid niet noodzakelijk was, moesten naar Duitsland vertrekken. De Nederlandse Spoorwegen stelden hiervoor extra treinen ter beschikking; de eerste van dieJ.2 Hier en daar in het westen des lands ook paarden en wagens alsmede binnenvaart

I H. Giskes: (1949), p.

treinen vertrokken op zondag 3 september (toen verliet ook Frau SeyssInquart met haar kinderen Den Haag); meer treinen volgden op maandag; op maandagavond evenwel werd het vervoersprobleem aanzienlijk gecompliceerder, doordat Mussert toen besloot dat vrouwen en kinderen van NSB'ers en mannelijke NSB'ers voorzover zij niet voor de militaire dienst geschikt waren, ook geëvacueerd zouden worden.

XCIn dat verband dienen wij eerst op de positie van de NSB in te gaan - een thema waarvan wij in hoofdstuk 2, toen wij een overzicht gaven van bezet gebied in de zomer van '44, aankondigden dat wij het in dit hoofdstuk zouden behandelen.

De NSB'ers op de vlucht

XCSinds '40 al was de NSB naar het oordeel van de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk volledig in diskrediet gebracht maar zij was ook, en dat hing daarmee samen (elke NSB'er had gemiddeld omstreeks tachtig hem min of meer vijandig gezinde andere Nederlanders tegenover zich), in de zomer van '44 in vèrgaande mate gedemoraliseerd. De meeste 'gewone' NSB'ers durfden nauwelijks meer voor hun overtuiging uitkomen. Hun kijk op de oorlog werd veelal bepaald door wat hun anti-Duitse omgeving dacht. Zeker, er waren er nog die zich vastklampten aan de bemoedigende parolen welke telkens opnieuw door de Duitse propaganda werden verspreid, maar het is de vraag of velen van dezulken in hun hart niet beter wisten; bovendien werden die parolen door het oorlogsverloop gelogenstraft. Vóór D-Day heette het dat de grote Geallieerde landing afgeslagen zou worden - zij lukte. Nadien, dat de Wehr macht de Britten en Amerikanen weer de zee zou indrijven - dat bleek onmogelijk. In de tweede helft van juni leidde de inzet van de V-I'S er toe dat de NSB'ers weer hoop vatten (de Duitse berichten over de immense verwoestingen die het nieuwe wapen in Londen zou hebben aangericht, werden grif geloofd 1) maar eind juli kregen zij het schok

XCI Als tekenend voorbeeld citeren wij uit het hoofdartikel dat Storm-SS, het weekblad van de Germaanse SS in Nederland, op 23 juni publiceerde: 'Londen brandt. De hoofdstad van het Britse wereldrijk gaat onder in bloed en vlammen. De hemel boven Zuid-Engeland weerspiegelt het rood en geel van de kolkende vuurzeeën die bruisend heenspoelen over de grootste stad aller tijden ... Het hart, de hersens, het centrale zenuwcentrum, het ingewand van het Empire - kantoren, banken, departementen, vemen, werven, arsenalen en fabrieken zijgen ineen, verteren in het helse vuur dat neerregent uit de midzomerhemel: Duitslands geheime wapen is in de strijd gebracht', enzovoort,

kende bericht te verwerken dat er een aanslag op Hitler was gepleegd, en werd ook duidelijk dat het Rode Leger aan het Oostelijk front enorme overwinningen had behaald en dat de Wehrmacht het in Normandië niet kon bolwerken. Terugziende op de tweede week van augustus rapporteerde de Sicherheitsdienst met betrekking tot de stemming 'in a/lgemein deutschfreundlichen und NSB-Kreisen':

XC'[eder Schlag, den das Reich einsteeken musste, vergrösserte die M utlosigkeit, sodass am Ende der Berichtszeit bereits nicht mehr van Depressionen sondern van einem ausgespro chenen Defaitismus dieser Kreise gesprochen werden musste. Nur ein kleinet Teil ûber zeugter Nationalsozialisten glaubt noch uneingeschränkt an den Sieg des Reiches. Fûr den u/eitaus grösseren Teil sind es al/ein kammende neue Waffen. die den Untergang abwenden konnen.'

XCDezelfde Sicherheitsdienst een week later, toen het Duitse front In Normandië ingestort was:

XC'Bereits mit dem Anschlag auf den Führer hatte die Stimmung und Haltung der deutschfreundlichen niederländischen Kreisen einen erheblichen Stoss erlitten. Die inzwi schen abgelaufene militärische Entwicklung, besanders im Westen, hat diese Depression verstärkt . . . Sa bietet dann die NSB nach aussen, besanders u/enn man sie dem triumphierenden Gegner gegenüberste/lt, ein wenig erfreuliches Bild der Angst und Mut losigkeit. '2

XCHet kan wel zijn dat deze citaten in overeenstemming waren met de werkelijkheid (de 'SD' had spionnen tot in Musserts Algemeen Hoofdkwartier te Utrecht), maar anderzijds staat vast dat in van de 'SD' uitgaande rapporten 'negatieve' elementen in het beeld dat de NSB bood, met graagte en genoegen onderstreept werden; in het gehele SS-complex koesterde men jegens Mussert en zijn beweging nu eenmaal een nauwelijks verholen minachting. Seyss-Inquart die van meet af aan niet blind was geweest voor Musserts beperkte capaciteiten, was de leider der NSB meer en meer gaan zien als een helper van wie das Reich zich bij de eerste de beste gelegenheid moest ontdoen: 'ein Abnutzungsobjekt', zoals hij het eind mei '43 tegen Rauter had uitgedrukt.' Zo blééf de Reichskommissar er over denken. Toen Himmler in april of mei '44 in een gesprek met Seyss-Inquart het denkbeeld had opgeworpen om, na het afslaan van een

182 (15 aug. 1944), p. 2. 2 Concept-tekst voor 183 (ca. 20 aug. 1944) 52 b). 3 Brief, 29 mei 1943, van Rauter aan Himmler in (RvO) SS 1935-1945 (1976), dl. II, p. 1040.

Geallieerde invasie, in bezet Nederland een Nederlandse regering te vormen (haar eerste taak zou dan zijn, enkele Nederlandse lichtingen op te roepen voor inlijving in de Wehrmacht), zei Seyss-Inquart dat zulk een regering geen poot aan de grond zou krijgen als Mussert naar voren geschoven zou worden. Die opinie verhinderde hem niet, Himmlers denkbeeld aan Mussert voor te leggen (daarbij Himmlers naam verzwijgend). Hij deed dat op 19 juni (de Geallieerden waren in Normandië toen nog niet ver opgeschoten). De Reichskommissar'vroeg mij', legde Mussert vast, 'of ik van mening was dat lichtingen zouden kunnen worden opgeroepen voor militaire dienst. Ik heb hem gezegd, dat alleen een regelmatige Nederlandse regering dat zou kunnen doen', maar vooreerst zou dat bezwaarlijk zijn: Nederland zou dan in sterker mate het object worden van Geallieerde luchtaanvallen; 't.z.t.' voelde Mussert er wel voor - zulk een regering zou dan benoemd moeten worden door een 'regent', aan te wijzen door een met voldoende nationaal-socialisten aangevulde Raad van State; die aanvulling achtte Mussert 'reeds nu ... gewenst. Hiermede eindigde het onderhoud dat een zeer open en kameraadschappelijk karakter droeg" - 'open' en 'kameraadschappelijk'? Het eerste was Seyss-Inquart nooit en van het tweede was jegens Mussert geen sprake. Rauter vond Himmlers suggestie absurd: ging men in Nederland lichtingen mobiliseren, dan zou men, zo waarschuwde hij Himmler na een gesprek met Seyss-Inquart, '95 % Untertaucher' krijgen; in dat gesprek waren Rauter en Seyss-Inquart het er overigens over eens geweest dat, zo men in Nederland een regering zou vormen (' eine solche Situation könnte', aldus Rauter, 'nur dann geschaffen u/erden, u/enn es hier im Westen gelänge, die Anglo-Amerikaner herauszujagen'), Mussert slechts een schijnpositie moest krijgen en dat' uielleicht' de NSB-burgemeester van Rotterdam, ir. F. E. Müller, 'der geeignete Regierungschef' zou zijn. Dat nam niet weg dat men, aldus Rauter, Mussert moest blijven gebruiken. 'Reichs führer', zo vermaande hij Himmler, 'ohne NSB hier im Lande zu arbeiten, geht nicht. 40% der Freiu/illioen' (vrijwilligers voor het Oostelijk front) 'sind NSB 'er und lIJO immer irgendeine Aktion gestartet u/ird, ist sie nur moglich, u/enn man die NSB als Grundlage benutzt. Wir können jetzt von Mussert einmal nicht weg'2 neen, en Mussert van zijn kant kon de Duitsers, hoezeer hij hen ook was gaan wantrouwen, evenmin laten vallen.

XC1 Mussert: 'Bespreking met de Rijkscommissaris 19 juni 1944', p. 2 (NSB, 27 a).

XCBrief, 8 juli 1944, van Rauter aan Himmler in De SS en Nederland,

XCTen dele vloeide Musserts wantrouwen voort uit het besef dat, als het Derde Rijk zich zou kunnen handhaven, de kans groot was dat niet zijn NSB maar Peldmeijers Germaanse SS in Nederland de toon zou gaan aangeven - een SS welke hij terecht was gaan zien als Nederlands onderdeel van een Duitse politieke formatie. Hij had dan ook in april '44 alle functionarissen van de NSB die tegelijk z.g. begunstigende leden waren van de Germaanse SS, gelast dat begunstigend lidmaatschap neer te leggen; met Duitse steun hadden verscheidene functionarissen geweigerd, die lastgeving op te volgen. Eind juni stortte Mussert over dat alles zijn hart uit in een bespreking met vier door hun functies vooraanstaande NSB'ers: de commissaris van de provincie Noord-Holland, mr. A. J. Backer, de burgemeesters van Rotterdam en van Haarlem, de al genoemde Müller en S. L. A. Plekker, en het hoofd van de Secretarie van Staat welke Mussert begin '43 had mogen oprichten, dr. J. H. Carp. 'In scharfen Worten', aldus een rapport van de 'SD' (het was vermoedelijk op inlichtingen van Backer gebaseerd), 'tadelte Mussert die 'verräterische' Politik der Deutschen ihm gegenüber. Feldmeijer werde von den Deutschen vorgeschoben, urn ihn später als Leider abzulösen, es bildeten sich in zunehmendem Masse zwei Gruppen, die sich feindlich gegenüber stünden und die jede für sich die Macht anstrebten, nämlich die NSB und die SS."

XCHet is, gezien dat alles, begrijpelijk dat Mussert, toen hij kort na D-Day besloot tot een bij uitstek duidelijke daad van solidariteit met Hitler over te gaan, geen beroep deed op de medewerking van het Reichskommissariat, laat staan van de SS, maar van de Wehrmacht die hij als de 'natuurlijke' tegenstander van de SS zag. Na op vrijdag 9juni Rauter de ietwat theatrale verzekering te hebben gegeven: 'wenn es sein müsse, werde er in Utrecht mit seiner Leibgarde dort sterben, wo er seinerzeit angeJangen habe'? (in Utrecht had hij eind' 3 I de NSB opgericht), vroeg hij op zaterdagochtend 10 juni aan de Ortsverteidigungskommandant van Utrecht die hem samen met SeyssInquarts Beaujtragter was komen bezoeken, of de Wehrmacht wellicht Wehrmacht-uniformen ter beschikking kon stellen aan hem en de veertig leden van zijn Lijfwacht. Die zaterdag werd, zoals wij in hoofdstuk I uiteenzetten, door de Wehrmacht verwacht dat grote Geallieerde landingen, ook luchtlandingen, in Nederland aanstaande waren.' De Ortsver teidigungskommandant liet prompt 41 uniformen halen, niet voorziende

1 Rapport, begin juli 1944, bijlage bij de brief a.v. 55 12). 2 Brief, Ia juni 1944, van Rauter aan Himmler in dl. II, p. 1369. ) Rauter droeg er die dag zorg voor dat aan Rost van Tonningen onmid dellijk een machinepistool met de nodige munitie werd uitgereikt.

dat Mussert het gebeurde terstond zou rondbazuinen. 'Ik heb mijn besluit genomen', riep Mussert namelijk diezelfde middag in het Amsterdamse Concertgebouw uit waar enkele duizenden NSB'ers bijeen waren. 'Als de invasie komt' (een Geallieerde invasie in Nederland), 'zal ik onder alle omstandigheden in Utrecht zijn. Vanmorgen heb ik een nieuwe uniform gekregen, die van vrijwillig soldaat bij de Duitse weermacht. Die uniform zal ik aantrekken, zodra hier de invasie zal komen' - hierop volgden, aldus Het Nationale Dagblad (het dagblad van de NSB), 'donderende toej uichingen die minutenlang aanhielden."

XCBij het Reichskommissariat en bij de staf van de Wehrmachtbefehlshaber vernam men van dit alles met algemene verbazing. De Ortsverteidigungs kommandant die zo bereidwillig voor de uniformen had gezorgd en die zich kennelijk niet bewust was geweest van de politieke implicaties daarvan, werd uit zijn functie ontheven, generaal Christiansen weigerde om Mussert (deze was toen al als soldaat bij een transportkolonne van de Wehrmacht ingedeeld) definitief in de Wehrmacht op te nemen, SeyssInquart nam Mussert kwalijk dat hij zonder overleg had gehandeld, aan Rauter en aan allen die tot het SS-complex behoorden (onder hen Musserts vroegere rivaal Rost van Tonningen") was duidelijk dat Mussert zich bewust van de Landstorm Nederland, onderdeel van de Waffen-SS, had gedistancieerd - de zaak eindigde aldus dat de 41 uniformen in de loop van augustus weer werden ingeleverd.

XCTot de publieke opinie in Nederland drongen van dit gebeuren slechts de in de pers gepubliceerde woorden door welke Mussert in het Concertgebouw had gesproken. De leider der NSB zou persoonlijk gaan meevechten! 'Duitslands nieuwste geheime wapen' werd hij genoemd. Gedichten gingen de ronde doen, waarin herinnerd werd aan het feit dat hij zich in de Meidagen van '40 enige tijd in een hooiberg had verborgen en dat hij, die zich zo manhaftig voordeed, met een nogal bejaarde tante was getrouwd. De Waarheid publiceerde de volgende limerick: 'In Utrecht, sprak Mussert, daar blijf ik bij u, mannenbroers, al verstijf ik; ik vermom me kordaat als vrijwillig soldaat in een hooiberg, standvastig, verblijf ik!"Het Nationale Dagblad, juniOndanks het feit dat hij de vijftigjaren was gepasseerd, ging Rost eind juni in opleiding bij de Landstorm welke hij na zes weken als Unterscharfiihrer der Reserve verliet. 'De Waarheid, 128 (21 juni 1944),

1 12 1944. 2

XCIets uitvoeriger Ons Vrije Nederland: 'In de allerzwaarste uren (sprak de Leider) blijf ik hier. Zoek mij niet in boerenschuren, zoek mij in het Hoofdkwartier! Daar, omringd door mijn trawanten, tot de laatste kameraad, hang ik aan de rok van Tante in het pak van Duits soldaat. Leidertje, nu komt het kwaadste: wie de wind zaait, oogst de storm. Steek gerust je in je laatste operette-uniform! Dacht jij van de Mof t' ontvangen Leiderschap voor landverraad? Strakjes zullen wij je hangen in het pak van Duits soldaat!"

XC'Strakjes zullenhangen' - dat zal door de onbekende dichter wellicht figuurlijk bedoeld zijn geweest, zij het dat wij aannemen dat deze mèt de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk op het standpunt stond dat Mussert en de voornaamsten van zijn volgelingen het leven verbeurd hadden door wat zij Nederland en hun medeburgers hadden aangedaan. Enkele malen had Radio Oranje aangekondigd dat allen die zich aan de zijde van de vijand hadden geschaard, berecht zouden worden. Waren de NSB'ers zelf daar ook van overtuigd? Velen stelliganderen evenwel gingen er van uit dat de 'Bijltjesdag' waarmee zij vooral in de eerste bezettingsjaren in diverse bewoordingen waren bedreigd, werkelijkheid zou worden, anders gezegd: dat het niet tot een ordelijke berechting zou komen maar dat de volksmassa's het recht in eigen handen zouden nemen. Rost van Tormingen schreef acht dagen na D-Day in een brief aan een mede-nationaal-socialist: 'U schijnt de onmenselijkheid

WIJ je

XC, Ons Vrije Nederland, aug.

van onze tegenstander te onderschatten als u aanneemt dat kameraden voor het vuurpeloton zouden sterven. Zij zouden op de meest laffe wijze worden afgemaakt, zonder vorm van proces.' "Ook andere NSB' ers waren daarvan overtuigd en sommigen hunner wezen er dan op dat de regeringsomroep, al had hij dan ook een ordelijke berechting aangekondigd, in de meest felle termen de NSB'ers placht aan te vallen en daarmee de aggressiviteit onder de brede massa had versterkt, soms met de kwatrijnen van A. den Doolaard, die men als een aansporing tot 'Bijltjesdag' kon opvatten, zoals: 'Eens zal het grote wasdag zijn! De zwarte hemden aan de lijn, een schuifknoop om ze vast te maken, en rood-wit-blauw van alle daken!'

XCZo klonk het weer in de middaguitzending van Radio Oranje van 29 augustus naar aanleiding van de eerste berichten over het oppakken van verraders in het bevrijde Parijs. Luisterden NSB'ers en andere Duitsgezinden naar dergelijke uitzendingen? Wij veronderstellen van wel. Zij hadden hun radiotoestellen mogen behouden en de Londense uitzendingen gaven meer inlichtingen over de strijd in Frankrijk dan de in die tijd nogal magere dagelijkse communiqués van het Oberkommando der Wehrrnacht. Terwijl de tegenstanders van de NSB van begin augustus af met snel klimmende hoop naar de BBC en Radio Oranje luisterden, deden de NSB'ers dat met snel klimmende bezorgdheid, leidend tot de kort na midden augustus door de Sicherheitsdienst gesignaleerde 'Angst und Mutlosigkeit'. Wat hun tegenstanders aan chaotische verschijnselen aan Duitse kant waarnamen, zagen ook de NSB'ers, zoals zij tevens van zondag 3 september af de Rijksduitsers zagen vertrekken. Lieten die hen in de steek? Werden zij als enigen overgelaten aan de woede en de wraak van de volksmassa's? Was het niet geboden dat men ook hen in de gelegenheid stelde, naar Duitsland een veilig heenkomen te zoeken?

XCTot beperkte evacuaties van NSB'ers was het al eerder in de bezetting gekomen. In de zomer van '42, toen aan Duitse kant een spoedige

XCI Brief, 14 juni 1944, van M. M. Rost van Tonningen aan A. de Z. (RvT, 632).

Geallieerde invasie van West-Europa, wellicht van Nederland, werd verwacht, waren vrouwen en kinderen van NSB'ers die in de kustprovincies woonden, in de gelegenheid gesteld op kosten van het Reichs kommissariat (d.w.z. op kosten van de Nederlandse belastingbetalers) tijdelijk naar het oosten des lands te verhuizen. Vermoedelijk hadden verscheidene duizenden van dat aanbod gebruik gemaakt. In de herfst waren zij naar hun woonplaatsen teruggekeerd waar zij niet zonder spot waren ontvangen.

XCTot een overeenkomstige maatregel kwam het begin' 44, maar alleen met betrekking tot de provincie welke het meest bedreigd werd geacht, Zeeland. In februari werd het voor gezinnen van NSB'ers die in Zeeland woonden, mogelijk gemaakt zich elders in het land te vestigen, n1. in kampementen die op het z.g. Hagespraakterrein van de NSB te Lunteren en in de provincie Drente waren ingericht. Voor de evacuatie (ze werd opnieuw door het Reichskommissariat bekostigd en vergde ruim f 100 000) droeg nu een dienst van Binnenlandse Zaken zorg, het Bureau Afvoer Burgerbevolking. Aan die tweede evacuatie kon men in NSB-kringen slechts de conclusie verbinden dat als er werkelijk gevaar dreigde, vrouwen en kinderen van NSB'ers alsook bejaarde NSB'ers, voorzover zij dat wensten, in veiligheid zouden worden gebracht. Dat vergde voorbereidingen. Binnen de NSB werd een Evacuatie-Bureau opgericht dat een groot aantal 'verbindingsmannen' benoemde; taak van die verbindingsmannen was, plaatselijk een of meer punten aan te wijzen die, als het tot een massale evacuatie kwam, verzamelpunten zouden worden. Daar waar die verbindingsmannen de nodige tijd en aandacht besteedden aan hun voorbereidend werk (veel wijst er op dat de meesten die taak verwaarloosden), werden de verzamelpunten per geheim schrijven kenbaar gemaakt aan de leden van de NSB. Het Reichskommissariat nam voorts contact op met het Bureau Afvoer Burgerbevolking, hetwelk eind juni (na D-Day dus) werd geïnstrueerd voorbereidingen te treffen opdat op een later tijdstip de gezinnen van NSB'ers en van Oostfront-vrijwilligers, alweer voorzover zij dat wensten (Mussert was zeer beslist tegenstander van een gedwongen evacuatie), uit het westen des lands naar het oosten zouden kunnen vertrekken, waar zij zoveel mogelijk bij geestverwanten zouden worden ondergebracht; het Bureau Afvoer Burgerbevolking moest daartoe samenwerken met de zojuist genoemde verbindingsmannen. Misschien zijn hier of daar in juli of augustus '44 wel bepaalde afspraken gemaakt, maar evacuatieschema's waren in elk geval nog niet opgesteld en ook met de Nederlandse Spoorwegen was nog niets geregeld, toen de Wehrmacht in en bij Normandië een verpletterende neder

laag leed en overhaast tot de ontruiming van grote delen van Frankrijk overging - een ontruiming waaruit in de laatste dagen van augustus de chaotische doortocht van Duitse militairen door Noord-Brabant en Limburg voortvloeide.

XCDe NSB'ers in Zuid-Limburg waren de eersten die aan paniek ten prooi vielen. De districtsleider in Limburg, graaf de Marchant et d'Ansembourg (hij was begin '41 als opvolger van van Sonsbeeck tot commissaris van de provincie benoemd), stond er op zaterdag 2 september niet bij stil dat hij enkele tot waarnemend burgemeester benoemde NSB'ers de eed moest afnemen, maar laadde zijn vrouwen kinderen in zijn auto en vertrok naar Duitsland (hij keerde op de woensdag daaropvolgend naar Maastricht terug). Bij ontstentenis van de districtsleider moesten de kringleiders van de NSB beslissen wat te geschieden stond. De kringleider van Zuid-Limburg, tevens plaatsvervangend districtsleider, had op vrijdagavond I september in beginsel met de Duitse autoriteiten in Maastricht afgesproken dat alle mannelijke NSB'ers in Maastricht zouden worden geconcentreerd en dat hun vrouwen en kinderen naar Duitsland zouden vertrekken. Daartoe zouden zij eerst vervoerd worden naar het klooster Rolduc bij Kerkrade (vlak aan de Duitse grens dus) waarvan reeds één vleugel bij de Wehrmacht in gebruik was. De kringleider was er die vrijdagavond in geslaagd, Mussert telefonisch te bereiken; deze had hem gezegd dat van een landelijke evacuatie van NSB'ers geen sprake was maar dat de kringleider de maatregelen mocht nemen die hij zelf geboden achtte. Zaterdagmiddag werden de groepsleiders gewaarschuwd, die er ordonnansen op uitstuurden die de nodige consignes doorgaven, maar toen zondagochtend vroeg de eerste trein uit Maastricht naar Kerkrade vertrok, bleek dat ook talrijke mannelijke NSB'ers waren ingestapt 'tengevolge van', aldus een rapport uit NSB-kring, 'de grote paniek die zich van de kameraden meester maakte, toen zij zagen dat alle mogelijke Duitse Dienststellen hun spullen bij elkander pakten en overal vervoersmiddelen opeisten."

XCDe tweede evacuatietrein uit Maastricht zou pas zondagavond vertrek

XC1 A. C. de L.: 'Rapport betr. mijn belevingen sedert de evacuatie van Maastricht' (10 dec. 1944), p. 2 (NSB, Leidersdossiers, 30 b).

ken - de kringleider trachtte nu de hand te leggen op de auto's van de Motor- WA; die bleken al door de Wehrmacht te zijn gevorderd en in de kazerne van de Motor- WA waren slechts twee functionarissen aanwezig die beiden lagen te slapen, 'stomdronken'.' Met veel moeite kreeg de kringleider laat in de middag de beschikking over één autobus en twee vrachtauto's, een schijntje dus, hetgeen, schreef hij enkele weken later, 'veel kwaad bloed (zette)', omdat de Duitsers van de NSDAP reeds op zaterdag en op zondagmorgen 'met autobussen en veel bagage' naar Duitsland waren vertrokken." Op maandag 4 september kreeg de kringleider van een functionaris van de Landwacht te horen, 'dat de landwachters niet meer in uniform willen verschijnen omdat de bevolking opstandig wordt.' Seyss-Inquarts Beaufiragter kon hem slechts meedelen, 'dat de militaire toestand zeer kritiek is' - mèt de Beaufiragte vertrok de kringleider 's middags naar Echt (tussen Sittard en Roermond); tevoren had hij alle mannelijke NSB'ers 'uit onze kring (die het gevaarlijkste ligt van alle kringen uit het gehele land)' verlof gegeven, naar Rolduc te gaan.' Gelijk gezegd, een deel wàs daarheen reeds vertrokken.

XCIn Rolduc arriveerden de eerste vluchtende NSB'ers zaterdagavond. Zondagavond waren het er ca. tweehonderd geworden, maandag kwamen er nog zevenhonderd bij, onder wie de waarnemend burgemeester van Maastricht en alle wethouders. 'Ze sjouwen met koffers, pakken, dekens, kinderwagens en karretjes', aldus de in Rolduc door een der seminaristen gemaakte aantekeningen, 'een stroom van ellende die de hele dag aanhoudt." Op dinsdag 5 september trokken de eerste groepen te voet de grens over, 'ze zijn zeer ontevreden', noteerde de seminarist,

XC'omdat ze honger hebben en er geen transportmiddelen zijn. Wij zien vandaag ook veel 'Nederlandse' uniformen van de WA, Landstorm, Landwacht. Allen hebben geweren bij zich, sommigen ook handgranaten. Om 7 uur 's avonds zijn allen weg, maar dan arriveren nieuwe afdelingen uit Sittard en Geleen, deze laatste op een brandweerwagen van die gemeente."

XCMen ziet: voorzover hier van een geordende evacuatie sprake was, begon deze pas op zondag - maar graaf d'Ansembourg vertrok al op zaterdag en op die zaterdag begaven zich ook de eerste NSB'ers naar Rolduc. Diezelfde dag zag iemand in Arnhem 'een notoire NSB-familie

XCI NSB, Kring Zuid-Limburg, Kringleider: 'Kort verslag voor de Leider van het verloop van de evacuatie in de kring Zuid-Limburg' (I okt. 1944), p. 2 (a.v., 34 b). 2 A.v. A.v., p. 3. 4 (Seminarie Rolduc) Rolducs Jaarboek XXV-XXVI (1947), p. 12. S A.v., p. 13.

met meubelen en al op een vrachtauto om het Willemsplein rijden. Een politieman spoog hun achterna." Zo zullen er wel meer zijn geweest: NSB'ers of andere Duitsgezinden die nog voordat de Londense radio maandagavond berichtte dat de Geallieerde legers de Nederlandse grens hadden overschreden, eigener beweging hun boeltje bijeenpakten en met hun gezin oostwaarts trokken. Velen kunnen het niet geweest zijn: men had er een eigen auto of vrachtauto voor nodig en zulk een vehikel bezaten slechts weinigen; ook kwam men zonder officiële papieren Duitsland niet binnen. Voor een massale evacuatie was de medewerking van de hoogste Duitse instanties onmisbaar; trouwens, zonder die medewerking kreeg men ook niet de beschikking over de enige transportmiddelen welke een massale evacuatie mogelijk zouden maken: extra treinen van de Nederlandse Spoorwegen.

XCDe 'Dagaantekeningen' over de eerste dagen van september welke Mussert spoedig nadien opstelde", begonnen aldus:

XC'Vrijdag 1 september 1944 schijnt besloten te zijn tot onmiddellijk vertrek van Duitse vrouwen en kinderen.

XCZaterdag 2 september 1944 werd dit reeds ruchtbaar, in de NSB-kringen deed zich plotseling de vraag voor, waarom gaan de NSB-vrouwen en kinderen niet tegelijkertijd mee, wegens de lotsverbondenheid enz., waarover vier jaar lang zoveel gepraat is geworden? Die dag heb ik de districtsleiders laten uitnodigen om maandagavond 4 sept. om 8.30 op de Maliebaan 41 aanwezig te zijn voor bespreking van hetgeen te doen is ter beveiliging van vrouwen en kinderen van frontkameraden en leden. Tegelijkertijd heb ik de R[ijks] C(ommissaris] verzocht mij maandagmiddag (4/9) te willen ontvangen.'

XCMussert liet de zondag dus verstrijken zonder terzake iets voor te bereiden of te ondernemen; hij had die dag in Lunteren alle z.g. propagandaleiders van de NSB zullen toespreken, maar dat samenzijn ging niet door. Maandagmiddag was hij bij Seyss-Inquart, klagend over 'de onmogelijke positie waarin de NSB gebracht werd door het plotseling vertrek van Duitse vrouwen en kinderen'; hij wilde nu de vrouwen en kinderen van NSB'ers 'onmiddellijk doen evacueren en wel uit Zuidelijk

I L. Frequin, H. A. A. R Knap en W. H. Kruiderink: (1946), p. 41. 2 NSB, 30 a.

Limburg naar Duitsland, uit Zeeland' (de resterende), 'Brabant [en] Limburg naar het noordoosten' (van Nederland), 'eveneens uit Holland naar het noordoosten. De mannen zouden zoveel mogelijk in de Landwacht worden opgenomen.' Seyss-Inquart ging hiermee accoord. De wijze evenwel waarop die evacuatie zou worden uitgevoerd, werd door Mussert niet ter sprake gebracht - hij had Seyss-Inquart slechts mededeling gedaan van een soort principebesluit. Mussert vroeg nog aan de Reichs kommissar hoe de militaire situatie was, maar deze kon hem terzake niets van belang vertellen.

XCHet is alleszins waarschijnlijk dat toen die avond om half negen Musserts bespreking met zijn districtsleiders begon, aan deze en gene onder hen al bekend was dat in de Londense radio-uitzendingen van zondag de spoedige bevrijding van Nederland was aangekondigd en dat de BBC maandag had bericht dat Brussel was bevrijd. Niet alle districtsleiders hadden Utrecht tijdig kunnen bereiken, de districtsleider van Drente die een week eerder ontslag uit zijn functie had gevraagd, was weggebleven. Wèl aanwezig waren de voornaamste figuren van de landelijke leiding der NSB, onder wie plaatsvervangend leider van Geelkerken, secretaris-generaal Huygen, organisatieleider Kardoes, de gemachtigde voor de financiën, van Bilderbeek, de commandant van de WA, Zondervan, en de Voorman van de Germaanse SS, Peldrneijer.

XCMussert bracht verslag uit van zijn gesprek met Seyss-Inquart en stelde daarmee, aldus zijn 'Dagaantekeningen', 'het principe der evacuatie' aan de orde. Met dat principe was ieder het eens, maar hoe het toe te passen? Er waren geen vervoermiddelen. Mussert zei dat desnoods ieder die wilde vertrekken, maar op eigen gelegenheid een goed heenkomen moest zoeken. De districtsleider van Amsterdam zei dat een aankondiging in die geest tot een algemene paniek zou leiden; van Geelkerken verweet Mussert in scherpe termen dat hij veel te lang had getalmd, Kardoes sprak van 'een godvergeten schandaal'.' Konden de Duitsers niet helpen? Besloten werd, Seyss-Inquarts Beaujtragter te vragen naar de Maliebaan te komen. Deze verscheen maar 'reageerde', aldus een begin '46 geschreven verslag, 'nauwelijks op de verzoeken van de NSB-leider ... Van de oorlogssituatie wist hij niets, ten aanzien van het vervoer had hij geen bevoegdheden. En verder vroeg hij, hem te willen verontschuldigen, want hij had het heel erg druk met vele belangrijke zaken." Besluiteloos

XCI J. de Haas: 'De laatste bijeenkomst van de Hoofdlcwartierraad der NSB te Utrecht op maandag 4 september 1944' (2 jan. 1946), p. 2 (Doe II-564, C-1). 2

heen en weer gepraat volgde. Feldmeijer deed toen het voorstel dat hij een persoonlijk beroep zou doen op Rauter. Dat werd goedgevonden. En ziedaar: er kwam een oplossing! Telefonisch deed Rauter namelijk weten dat hij bereid was, de Nederlandse Spoorwegen opdracht te geven 25 treinen ter beschikking te stellen opdat vrouwen en kinderen van NSB'ers uit het zuiden en westen des lands naar het noordoosten konden worden overgebracht waar zij in eerste instantie opgevangen zouden worden in het judendurchgangslager Westerbork dat, aldus Rauter, geheelontruimd zou worden. Aan die medewerking verbond Rauter evenwel twee voorwaarden: de over het gehele land verspreide groepjes van de Landwacht moesten tot grotere eenheden worden geconcentreerd en rechtstreeks onder de Befehlshaber der Ordnungspolizei geplaatst en Mussert moest aan alle daartoe geschikte mannelijke NSB'ers de verplichting opleggen, toe te treden tot de Landstorm, onderdeel van de Waffen-SS. Dat laatste betekende dat de leider der NSB zijn nog resterende mannelijke volgelingen goeddeels zou doen opnemen in een formatie welke, anders dan de Landwacht, niet alleen formeel maar ook feitelijk tot het kamp van de SS-vijand behoorde. Tilde Mussert daar op dat moment zwaar aan? Wij weten het niet. In de dwangpositie waarin hij zich bevond, aanvaardde hij zowel Rauters aanbod als diens voorwaarden. Omstreeks half elf ging men aan de Maliebaan uiteen.

XCMussert wijdde zich onmiddellijk aan zijn persoonlijke zaken. Zijn vrouw, zijn achternichtje met wie hij een liaison onderhield, haar moeder en een bevriend echtpaar bracht hij met een van zijn auto's in veiligheid naar Holten in Overijssel; dinsdagmiddag om 1 uur was hij in Utrecht terug, waar hij bleef rondrijden 'om', aldus zijn 'Dagaantekeningen', 'te laten zien dat ik in Utrecht was.'

XCHuygen reed maandagavond naar Zwolle (hij had, als alle hoge NSBfunctionarissen, een Ausweis om zich in de spertijd buitenshuis te mogen bevinden), ging dinsdagmorgen door naar Assen om het opvangen van de voor Westerbork bestemde transporten te regelen en bevond zich dinsdagmiddag om 4 uur weer in Utrecht waar in het hoofdkwartier geen enkele belangrijke functionaris meer aanwezig was; later in de middag hoorde Huygen van Mussert in diens woning dat het hoofdkwartier naar het landgoed 'Bellinckhof' bij Almelo zou worden verplaatst maar dat hijzelf voorlopig in Utrecht zou blijven.

XCMaandagavond had voorts na afloop van de bespreking aan de Maliebaan Zondervan een aantal prominente NSB'ers, onder wie van Geelkerken, Kardoes en de districtsleider van Zeeland, J. Dekker, naar zijn huis meegenomen. 'De stemming was', schreef Dekker kort nadien,

'uiterst nerveus'; men sprak af, dinsdagavond naar Westerbork te vertrekken,

XC'de gesprekken gingen verder over: het volkomen gebrek aan organisatie in de Beweging, het falen van de Leider ook weer bij de evacuatie, de onzekerheid in de leiding die de Beweging al zo dikwijls had geschaad. Tenslotte werd Ober gruppenführer Rauter geprezen: 'Gelukkig dat we Rauter nog in Nederland hebben, zolang die er is, dreigt voor ons geen gevaar.' 'I

XCNog in de nacht van dinsdag op woensdag vluchtte van Bilderbeek samen met enkele medewerkers uit Utrecht naar het noorden. Een koerier van Mussert die dat de volgende ochtend ontdekte, constateerde tevens dat zij hun kamers in het Algemeen Hoofdkwartier in grote haast hadden verlaten, ergens stonden een lege jeneverfles, een bedorven stuk vlees en een bedorven paling op tafel; een rondgang makend door het gebouw ontdekte de koerier ook nog op de zolder een clandestiene jeneverstokerij.

XCDie ochtend, de ochtend van Dolle Dinsdag dus, vertrokken van Geelkerken, Zondervan, Kardoes en Dekker uit Utrecht - zij hadden, vermoedelijk op grond van het bericht dat Breda al zou zijn bevrijd, hun aftocht vervroegd. Hun vrouwen en kinderen meenemend, reden zij met auto's naar Lunteren. Vandaar ging het naar Apeldoorn 'in verband met het gerucht', aldus Dekker, 'dat de Dienststelle-Rauter zich daar zou vestigen." In Apeldoorn zochten van Geelkerken en Zondervan 's avonds Generalkommissar Ritterbusch op, die, aldus van Geelkerken, 'met zijn secretaresse neergestreken was in een groot huis en daar als een oude en afgeleefde man zat", maar van Geelkerken en Zondervan kwamen bij Kardoes en Dekker terug met de mededeling, hun door Ritterbusch gedaan, dat er op woensdag een beter Wehrmacht-bericht zou komen, 'hierdoor en door de verstrekte jenever werd de stemming wat beter." Dekker ergerde zich zo aan de taal die het gezelschap uitsloeg (van Geelkerken: 'Als ik nog eens terugkom, steel ik tienmaal zoveel als ik ooit had'S), dat hij op woensdagavond besloot naar Mussert te gaan om deze in te lichten. Hij bevond zich die avond nog in het hoofdkwartierJ.(getuige A. J. Zondervan), A, p. 34 (Doe 1-501, bI). 4 J. Dekker: 'Rapport uitsluitend bestemd voor de Leider', p. I. 5 A.v., p.

I Dekker: 'Rapport uitsluitend bestemd voor de Leider' (z.d., herfst 1944), p. I (NSB, 32 c). 2 A.v. 3 PRA-Utrecht: p.v. (afgesloten IS aug. 1948) inz. C. van Geelkerken

waar hij Mussert niet had kunnen vinden, toen van Geelkerken er verscheen. Deze was, aldus Dekkers verslag,

XC'uiterst nerveus wat o.rn. blijkt uit het feit dat, toen hem opengedaan werd, hij brulde: 'Is het hier een hoerenkast? Moest je eerst nog van je meid afgetrokken worden?'

XCHij vloog het bureau binnen en zei: 'Ga met me mee', wat ik deed. Hij kwam dreigend voor me staan en had een grote vierkante lantaarn in de hand en zei: 'Ik wil weten wat je hier komt doen.'

XC'De Leider spreken.'

XC'Dat verbied ik je als plaatsvervangend Leider. Jij mag de Leider niet spreken, ploert die je bent.'

XC'Hoort u eens even .. .'

XC'Houd je smoel of ik sla je met die lantaarn neer en laat je wegdragen!'

XC'Ik heb het recht .. .'

XCVan Geelkerken grijpt naar zijn revolver en zegt: 'Houd je smoel en donder op of ik schiet je neer en het is afgelopen met je.' '1

XCHet gezelschap dat dinsdagavond in Apeldoorn bijeen was geweest, reed, behalve Dekker, op donderdag met de auto's naar Drente en streek er neer in enkele gebouwen van het Psychiatrisch Centrum 'Beileroord' te Beilen; die moesten haastig ontruimd worden maar alle levensmiddelen dienden er achter te blijven.

XCPaniek dus bij het Algemeen Hoofdkwartier der NSB, maar paniek ook elders, soms al op maandag 4 september.

XCAan het einde van de maandagmiddag vluchtte de landelijk leider van de Nederlandse Volksdienst, mr. F. W. van Vloten, uit Nijmegen weg, waar het hoofdkantoor van de dienst was gevestigd. Hij gaf de staf vijf minuten tijd om te beslissen of men met hem mee naar Duitsland wilde gaan.' leder kreeg drie maanden salaris uitbetaald, de bode ontving de sleutel van het hoofdkantoor met opdracht deze aan de burgemeester te overhandigen; daags daarna, op dinsdag, werden, aldus een kort nadien opgemaakt verslag, 'onder leiding van de bode met hulp van de portier de deuren opengesloten en werden levensmiddelen, kledingstukken enz. aan het inmiddels zich verzamelende publiek verdeeld, terwijl dekens, meubelen en tapijten met karrevrachten zijn weggevoerd."

XCIn Den Haag werd op die dinsdag het kantoor van de NederlandseJ.

1 A.V., p. 3. 2 Beseffend dat hij in paniek had gehandeld, keerde van Vloten op 7 september naar Nijmegen terug. 3 S. Galjart: 'Rapport aan de Leider over de gebeurtenissen bij de NVD' (16 sept. 1944), p. 1 (NSB, 30 b).

Volksdienst ontruimd; van daaruit werd aan alle provinciale kantoren advies gegeven dat de leden van de staf zich en hun gezinnen in veiligheid moesten brengen - verschillende provinciale leiders eigenden zich daarbij de gelden van de dienst toe. Voorts werd in Den Haag het kantoor van de Nederlandse Oostcompagnie verlaten. De directeur van de dienst der gemeenteplantsoenen, een NSB'er, liet zich in zijn dienstauto door zijn chauffeur naar de Achterhoek rijden (vanwaar de chauffeur naar Den Haag moest teruglopen), eveneens per auto vertrokken Rost van Tonningen en de pas benoemde secretaris-generaal van verkeer en energie, van Dieren. I De Ranitz, waarnemend secretaris-generaal van Volksvoorlichting en Kunsten, riep 's morgens het gehele personeel bijeen ('waarbij ik', zo zei hij zes dagen later, 'constateerde dat slechts de helft der ambtenaren aanwezig was"), gaf hun geen duidelijke instructie maar vertrok wel zelf (naar hij later beweerde: op advies van het Reichskom missariat) daags daarna met een kleine staf naar Groningen. Bij de N ederlandse Kultuurkamer, ook al in Den Haag gevestigd, werd het gehele personeel naar huis gezonden omdat 's middags was geconstateerd dat op het departement van volksvoorlichting en kunsten vrijwel niemand meer aanwezig was.

XCUit Haarlem vluchtte de burgemeester, Plekker, met zijn gezin dinsdagochtend weg, de commissaris van de provincie, Backer, had zijn vrouwen kinderen maandagavond reeds weggezonden maar bleef op zijn post. Dinsdag keerde de griffier van de staten, ook al een NSB'er, drie maanden salaris uit aan Backer, de bestuursraden, alle 'foute' ambtenaren en zichzelf - velen van die ambtenaren trokken oostwaarts.

XCIn Amsterdam was al op maandag besloten, de hoofdzetel van het Nederlands Arbeidsfront naar Almelo te verplaatsen, leider H. J. Woudenberg was die avond per auto naar het Sauerland vertrokken om zijn vrouw, zijn dochter en zijn drie kleinkinderen in veiligheid te brengen (donderdag vervoegde hij zich in Almelo). Maandagavond had Woudenberg geconstateerd dat bij de Arbeiderspers (daar werkten talrijke NSB'ers) 'grote nervositeit heerste', er werd daar 'voortdurend' naar de Londense radio geluisterd en een van de 'foute' redacteuren gaf aan Woudenberg door, 'dat Breda reeds gevallen ... en dat het vijf minuten voor twaalf was"; Woudenbergs autotocht verliep overigens niet vlot:

XC1 Voor de generators van hun auto's hadden zij een extra toewijzing turfcokes nodig; die lieten zij door een hooggeplaatste Duitser, die hun namen verzweeg, bij Hirschfeld aanvragen. 2 'Verslag door J. Coucke van besloten gedeelte van persconferentie bij het Persgilde, I I september 1944' (Doe 1-303, a-r), H. J. Woudenberg: 'Memoires', p. 195 (Doe 1-1922, a-I).

'de wegen', schreef hij later, 'waren overvol met repatriërenden, Duitse dienstauto's en kopspijkertjes' (gestrooid door van Bijnens burgerverzetsgroepen), 'zodat er veel banden gerepareerd moesten worden." Wezel passerend, werd de leider van het Arbeidsfront getroffen 'door de volslagen radeloosheid der Wezelse autoriteiten en bevolking.' Een onderwijzer met wie hij een mogelijke ommekeer door nieuwe geheime wapens besprak, zette de domper op zijn optimisme door op te merken: 'Ach, sind Sie auch auf diesen Schwindel hineingefallen?"? Intussen was, ook al op maandagavond, bij de Arbeiderspers de directeur, de NSB'er H. J. Kerkmeester, verdwenen, niet dan nadat hij aan alle hoofden van dienst en aan de personeelsleden die lid waren van de NSB, drie maanden salaris had laten uitbetalen. Het oudste hoofd van dienst, P. Schumacher, die vóór de bezetting al een vooraanstaande functie bij de Arbeiderspers had bekleed, kreeg de leiding van het bedrijf - een van de eerste dingen welke hij constateerde was dat een NSB'er die bij de kasafdeling had gewerkt, f 100 000 mee naar huis had genomen (het bedrag werd enkele dagen later teruggehaald).

XCDan pakte op Dolle Dinsdag in Lunteren E. J. Roskam, 'Boerenleider' tot hij in de zomer van '43 wegens malversaties was afgezet, zijn fiets om naar een hotel in Groningen te rijden. Van het in Apeldoorn gevestigde departement van onderwijs, wetenschap en cultuurbescherming verdwenen de meeste daar werkzame NSB'ers, uit de gemeente Apeldoorn vluchtten alle wethouders en de commissaris van politie.

XCWat NSB'ers of andere 'foute' elementen die elders vooraanstaande posities bij de overheid hadden, kort voor of op Dolle Dinsdag deden, is ons niet bekend (ons overzicht is verre van volledig), maar het lijkt ons plausibel dat velen hunner in de algemene sfeer van nervositeit en angst (hier en daar waren er NSB'ers die zelf of met hun gehele gezin zelfmoord pleegden) gebruik maakten van de treinen welke Rauter maandagavond had beloofd. Onder de districtsleiders die met het bericht van Rauters belofte naar hun woonplaatsen terugkeerden, was er één, de districtsleider van Gelderland, die, met verlof overigens van SeyssInquarts Beauftragter te Arnhem, de beperking welke Mussert had aangebracht: alleen vrouwen en kinderen mochten vertrekken, naast zich neerlegde en allen, ook de mannelijke NSB'ers, van 6 september af concentreerde in Doetinchem van waaruit een deel in Winterswijk werd ondergebracht (er kwamen daar in totaal ca. vierduizend vrouwen en kinderen van NSB'ers terecht). Hebben de overige districtsleiders Mus

XCI A.v., p. 197. 2 A.v.

serts beperking wèl doorgegeven? Wellicht, maar vast staat dat men er in lagere regionen van de NSB geen rekening mee hield. De eerste van de speciale treinen van de Nederlandse Spoorwegen (het werden er in totaal tegen de 40) vertrokken pas op woensdag, o.m. uit Amsterdam, maar al op Dolle Dinsdag begaven zich talloze NSB'ers en andere 'foute' elementen gepakt en gezakt naar de stations om er op het beloofde transport te wachten; soms kwam het bij die stations tot samenscholingen van personen die de vertrekkenden uitjouwden en dan werd wel door patrouilles van de Ordnungspolizei in de lucht geschoten. In Amsterdam togen ca. zeshonderd NSB'ers, het wachten op het Centraal Station moede, naar de De Ruyter-kade achter het station om zich in te schepen op de nachtboot naar Lemmer.

XCDe eerste evacuatietrein uit de hoofdstad vertrok, gelijk gezegd, op woensdag (de nacht van dinsdag op woensdag hadden de vluchtelingen doorgebracht in gebouwen in de buurt van het Centraal Station) en die trein werd bij Diemen door de RAF beschoten waarbij zes-en-dertig doden vielen. Die dag vertrokken vermoedelijk ook de eerste treinen uit Rotterdam en Den Haag en in elk geval uit Utrecht. In de trein uit Utrecht zaten niet alleen vluchtelingen uit die stad maar ook uit de wijde omgeving. Een in november geschreven verslag van een NSB'er uit Oudewater vermeldt o.m. het volgende:

XC'Onze reis begon 5 september 1944 des namiddags omstreeks half zes door onze gemeente te verlaten met gejoel en gefluit, nagestaard door lachende volksgenoten. Mijn kameraad die met zijn gezin met mij ging, beging de fout zich tot een opgeschoten individu te wenden met verzoek te blijven staan, wat een vloed van allerhande scheldwoorden ten gevolge had. Onze wagen waarmee wij zouden vertrekken, stond 10 minuten gaans buiten onze gemeente op ons te wachten, bespannen met een paard ... , terwijl achter de wagen een aantal koeien waren gebonden, wat natuurlijk de lachlust van vele omstanders opwekte .

XC. . . Wij werden ingehaald door twee kameraden die van Vlaardingen hun bezittingen met vrouwen kinderen hadden opgehaald en zo bereidwillig waren, onze bagage en gezinnen op te laden I en ons ongeveer elf uur in 'Tivoli' af deden stappen"

XCin die schouwburg te Utrecht kwamen op woensdag ca.duizend vrouwen en kinderen binnen; zij werden nog door Mussert toegesproken, maar ,s middags was al de eerste trein naar Westerbork vertrokken die daar pas

XCI Kennelijk op vrachtauto's. 2 'Belevenissen van kam. C. G. te Oudewater tijdens de evacuatie 1944' (20 nov. 1944), p. 1 (Doe Il-S66, a-a),

in de nacht van woensdag op donderdag arriveerde. In totaal kwamen op 6 september en volgende dagen meer dan vijfduizend mannelijke NSB'ers en vrouwen en kinderen van NSB'ers in Westerbork binnen ('in de dichtbevolkte barakken bleek', aldus de NSB'er uit Oudewater, 'dat het verschil tussen mijn en dijn niet bestond, er werd van de kameraden en kameraadskes gegapt, de kleding ofluiers die ... te drogen hingen, waren niet veilig meer") - de vluchtelingen werden op en omstreeks I I september naar de Gau Ost-Hannouer overgebracht, weer met extra-treinen van de Nederlandse Spoorwegen.

XCIn totaallegden de NS naar die Gau, d.w.z. naar Lüneburg, tot en met zaterdag 9 september 31 extra-treirien in; voordien hadden hele NSBfamilies met name in de grote steden min of meer moeten kamperen in de z.g. Kringhuizen van de NSB of in gebouwen in de buurt van de stations. Met de treinen (ook de groepen uit de Achterhoek werden afgevoerd) reden talrijke mannelijke NSB'ers mee, maar dezen kwamen niet zomaar de grens over: wie nog geschikt leken voor de militaire dienst, werden er bij controle uitgehaald (dat ging soms met vechtpartijen gepaard) teneinde ingelijfd te worden, hetzij bij de Landstorm (die recruten werden eerst naar de SS-Schule te Avegaar verwezen), hetzij, wanneer men boven de militaire leeftijd was, bij de Landwacht. In totaal werden naar het gebied van Lüneburg ca. vijf-en-dertigduizend personen overgebracht en eind '44 bleek dat zich elders in Duitsland nog ca. dertigduizend andere Nederlandse vluchtelingen bevonden. Op hun goeddeels teleurstellende, zelfs grievende ervaringen komen wij in deel 10 b terug.

XCCa. vijf-en-zestigduizend vluchtelingen dus - maar dat betekende (de evacuatie was niet verplicht) dat slechts een deel van de oudere NSB'ers of andere 'foute' elementen en van hun vrouwen en kinderen Nederland had verlaten. Te bedenken valt dat voor die evacuatie ook de gezinsleden van Oostfront-vrijwilligers in aanmerking kwamen en van die vrijwilligers was minder dan de helft lid van de NSB. Wij schatten dat het totaal aantal vluchtelingen hoogstens de helft is geweest van diegenen die verlof hadden om te vluchten - er bleven dus in de meeste delen des lands 'foute' gezinnen achter." Met dat al was de NSB als zodanig praktisch in elkaar gezakt. Mussert had gelast dat de districts-, groeps- en kringleiders ook in het westen des lands op hun post moesten blijven (die functio20

1 A.v., p. 3. 2 In Amsterdam waren eind augustus '44 rantsoen-toeslagkaarten ver strekt aan achtduizend familie en gezinsleden van Oostfront-vrijwilligers, eind september waren nog ca. 5000 toeslagkaarten nodig.

narissen hoefden dus niet tot de Landstorm of de Landwacht toe te treden), maar dit hogere kader was het lagere kader kwijtgeraakt en kon dus niet langer tot activiteit van enige betekenis overgaan. Erger nog voor Mussert: hij had gewild dat de geëvacueerden in Nederland zouden blijven en inderdaad was, gelijk vermeld, een eerste grote groep naar Westerbork overgebracht. Daarbij was het evenwel gebleven; de overige evacué's waren rechtstreeks naar Duitsland gestuurd en daar kwam ook die eerste groep terecht.

XCUit de verlaten woningen van NSB'ers (ook uit verlaten Duitse bureaus) werd veel gestolen. 'Er is schandelijk geplunderd in de stad', heet het met betrekking tot Helmond.' Waarom zou het elders anders zijn geweest? Louwes, directeur-generaal van de voedselvoorziening, gaf nog op Dolle Dinsdag de provinciale voedselcommissarissen opdracht, onmiddellijk beheerders te benoemen voor boerenbedrijven die door de eigenaars of pachters waren verlaten, maar om de bescherming van de stadswoningen van NSB'ers en om de Duitse bureaus bekommerde zich aanvankelijk niemand. Hier en daar werden nog administratiestukken van de NSB gevonden, hetzij in de Kringhuizen, hetzij elders. Een Amsterdammer viste op 7 september een pakket uit de Amstel waarin zich de gehele boekhouding van de NSB in Amsterdam-zuid bevond, en in Den Haag wist omstreeks die dag een Knokploeg, in NSB-uniform gestoken, vrijwel het gehele archief van Musserts Secretarie van Staat buit te maken; de concierge van het gebouw was al begonnen met het verbranden van stukken, 'maar', zei de concierge tegen de KP' ers, 'kameraad Carp' (deze was hoofd van de Secretarie) 'vond het zo gek voor de buren, In het begin van september kan je moeilijk de kachel stoken. Ze zien direct dat er wat aan de hand is."

XCHet is moeilijk, zo niet onmogelijk, de verschillende factoren die tot Dolle Dinsdag hebben geleid, tegen elkaar af te wegen, maar het spreekt vanzelf dat wat in kringen van de NSB op die dag gebeurde, een belangrijk effect had. Niet zo heel veel mensen hadden zelf de optimistische berichten en commentaren van de Londense uitzendingen gehoord

XCt J. Bartholomeüs: Helmond 1940-1945. Een geschiedenis van de stad tijdens dejaren der bezettinç (1977), p. 156. 2 Vijf jaar ondergrondse strijd (1945), p.

- zeer velen hadden er, daar zijn wij van overtuigd, wèl van vernomen, maar slechts bij geruchte. Wat de NSB'ers deden, zag men met eigen ogen. Zeker, in de grote steden waren er naar verhouding maar weinigen die constateerden dat zich op die dinsdagmiddag in en bij de stations de eerste grote groepen vormden van vrouwen en kinderen van NSB'ers, veelal door mannelijke NSB'ers vergezeld, maar elk NSB-gezin dat de eigen woning had verlaten was gadegeslagen door de buren. Het was in de dorpen niet anders. 'Ze gaan er vandoor', werd gezegd, eerst met betrekking tot de Rijksduitsers, nu met betrekking tot de NSB'ers. De haast en de nervositeit dier vluchtelingen waren onmiskenbaar. En wat kon dat anders betekenen dan dat de bevrijders in aantocht waren? 'Uitzonderingstoestand'? Kom! Het rijk van de vijand stond op instorten.

XCEén organisatie was er, waar men dat op Dolle Dinsdag vrijwel algemeen aannam en er ook voor de hand liggende eonsequenties aan verbond: de Nederlandse Arbeidsdienst.

De Nederlandse Arbeidsdienst stroomt leeg

XCDoor de bezetter bedoeld als een nationaal-socialistische vormingsinstelling, was de Nederlandse Arbeidsdienst sinds zijn oprichting in de lente van '41 iets geheel anders geworden: een dienst waarin over het algemeen anti-nationaal-socialistische jongeren die de nationaal-socialistische propaganda langs zich heen lieten gaan, zes maanden lang bijeen waren. In de herfst van' 43 had de Duitser die op de Arbeidsdienst toezicht uitoefende, Generalarbeitsführer Bethmann, de z.g. Germaanse groet (het uitsteken van de rechterarm maar zonder het uitspreken van de woorden 'Heil Hitler!') doen invoeren, ongeveer een kwart van de kaderleden had toen de Arbeidsdienst verlaten. Medio '44 was er nog een kader van ca. achttienhonderd personen, van wie een kwart NSB'er was. Onder de 'arbeidsmannen' evenwel die begin augustus waren opgekomen (gelijk eerder vermeld, was de helft niet komen opdagen), bevonden zich maar heel weinig pro-Duitse elementen. In juli had Seyss-Inquart aan het hoofd van de Reichsarbeitsdienst, Konstantin Hierl, geschreven dat volgens een informatie die hem had bereikt, 'die Zahl der antideutsch eingestellten Arbeitsdienstmänner' 99% was.' De Reichskommissar was dan ook van me

1 Brief, 12 juli 1944, van Seyss-Inquart aan K Hier!

ning dat de Arbeidsdienst als zodanig drastisch moest worden ingekrompen; hij vond (en Mussert was dat met hem eens) dat men de meeste arbeidsmannen beter rechtstreeks ter beschikking van de Wehrmacht kon stellen; van de lente van' 44 af was al ca. een derde deel van de Arbeidsdienst gebruikt om allerlei graafwerk voor de Wehrmacht te doen maar Seyss-Inquart wilde daar regel van maken. Terwijl evenwel Mussert meende dat men de 'anti's' onder de arbeidsmannen het best naar de Organisation Todt kon overhevelen, wilde Seyss-Inquart een nieuwe dienst oprichten, door hem als 'Hilfsdienst' aangeduid, waardoor het met de 'Spielerei' in de Arbeidsdienst (Seyss-Inquarts term)' afgelopen zou zijn; een kleine, zuiver nationaal-socialistische Arbeidsdienst zou dan overblijven.

XCBegin augustus kwam het tot nieuwe deining. Bethmann en Musserts gemachtigde voor de Arbeidsdienst, M. Meuldijk, stelden voor dat in de dienst, zoals na de aanslag op Hitler in de Wehrmacht was geschied, de (volledige) Hei! Hitler-groet zou worden ingevoerd. De commandant, L. A. C. de Bock, en de meeste hogere kaderleden weigerden medewerking en Meuldijk, die van Musserts beleid niet veel had begrepen, werd door de NSB-leiding gedesavoueerd. De deining over deze zaak was nog gaande toen Bethmann op vrijdag I september eiste dat ca. achttienhonderd man van de Arbeidsdienst met spoed uit Gelderland naar ZuidLimburg zou worden overgebracht om daar, zei Bethmann, werk te verrichten dat in het belang van Nederland was. De Bock zond nog op vrijdag enkele kaderleden op inspectie uit en toen dezen hem gerapporteerd hadden dat in het Geuldalloopgraven voor de Wehrmacht moesten worden aangelegd, zei hij op zondag 3 september tegen Bethmann dat hij niet bereid was, diens eis in te willigen. De Bock werd tot het innemen van die houding krachtig gestimuleerd door anti-Duitse kaderleden in zijn omgeving en het kan zijn dat een door Radio Oranje op zaterdagmiddag uitgezonden waarschuwing ook nog van betekenis is geweest.'

XCDie anti-Duitse kaderleden gaven aan de kampen van de Arbeidsdienst het consigne door dat men ze onmiddellijk moest ontruimen wanneer het gevaar dreigde dat nieuwe afdelingen van de Arbeidsdienst bij werk voor de Wehrmacht zouden worden ingeschakeld. Nu, dàt gevaar manifesteerde zich op Dolle Dinsdag niet, maar de ontvangen consignes, de verwarring aan Duitse kant èn de verwachting dat de bevrijding op

1 Brief, 9 aug. 1944, a.v. 5 b). 2 Die waarschuwing welke op grond van kort tevoren ontvangen berichten werd gegeven, hield in dat voorkomen moest worden dat de greep kreeg op de Arbeidsdienst.

handen was, leidden er toe dat veruit de meeste kaderleden en arbeidsmannen, hier en daar vermoedelijk niet zonder enthousiasme, de kampen verlieten en op eigen gelegenheid weer hun woonplaats trachtten te bereiken. Het leegstromen begon in het zuiden des lands maar dat voorbeeld werd elders nog diezelfde dag gevolgd - aan het einde van Dolle Dinsdag waren bijna alle arbeidsmannen en was ca. drie-vierde van het kader eenvoudig verdwenen.

XCEén dag later, 6 september, werd de Bock door Bethmann afgezet; Bethmann zelf nam de leiding en benoemde een nationaal-socialistisch kaderlid tot hoofd van een nieuwe 'Führungsstab'. Aan strafmaatregelen tegen de duizenden die er de brui aan hadden gegeven, kwam de bezetter niet toe, niet op de öde september, laat staan op de dag waarop door het leegstromen van de kampen zijn gezag openlijk was getart.

XCOok dat tarten had, zo veronderstellen wij, effect buiten de Arbeidsdienst zelf. Zeker, wij nemen aan dat slechts een deel, misschien maar een klein deel, van diegenen die huiswaarts keerden, er in slaagde, nog op Dolle Dinsdag hun woonplaats te bereiken, maar in alle streken waar zich kampen van de Arbeidsdienst bevonden, deden spoedig berichten omtrent het gebeurde de ronde. 'De NSB'ers gaan naar Duitsland en de jongens van de Arbeidsdienst gaan naar huis!' De zaak leek bekeken.

Alsof er geen bezetter meer was