Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog - Deel 7 – Mei '43 – juni '44 (1e band)

Alle delen:

Inhoud

XCDuits offensief N ederlands defensief Vorderingen Vervoer Steenkolen Industrie Bouwsector Collaboratie Agrarische sector Visserij Distributie van levensmiddelen Prijsbeheersing Vermogens / Inkomens De zwarte markt De Duitse zwarte aankopen 'Zwevende koopkracht' / Financiële plundering Criminaliteit Volksgezondheid Terugblik 5 14 37 63 7 2 82 116 120 13 0 153 156 178 182 193 215 235 261 265 270 Hoofdstuk 2 Jodendeportaties, derde fase 280

XCSterilisatie der gemengd-gehuwden De laatste grote razzia's Wat wist men van Auschwitz en Sobibor? Terugblik op de deportaties Hoofdstuk 3 Slot der Jodenvervolging

XCDe legale rest Vermogensliquidatie

Antisemitisme De jacht op de Joodse onderduikers Weinreb De Joodse onderduik 434 441 446 461 Hoofdstuk 4 'Vóór de herfstbladeren vallen' Hoofdstuk 5 Rauters offensief 524

XCDe dood van Generalleommissar Schmidt Harster wordt overgeplaatst Confiscatie der radio's Artsencrisis Studenten j Hoger onderwijs Werken in Duitsland Ar beidsinzet Jacht op onderduikers De Tweede Distributiestamkaart Een ander Nederland 529 538 541 554 563 579 59 0 637 649 683 Tweede helft Hoofdstuk 6 Hulp aan onderduikers

XCDistributiebescheiden Persoonsbewijzen en andere identiteitspapieren De PBC j De dood van Gerrit van der Veen Diverse verzorgingsgroepen De LOjLKP'Kleykamp' gebombardeerd Financiële hulp 'Zeemanspot'j Nationaal Steunfonds 699 7 0 3 716 7 2 9 733 797 8 0 5 808 Hoofdstuk 7 Ander illegaal werk

XCIllegale pers Illegale bellettrie 837 862

Nationaal Comité van Verzet Spionage Zwitserse Weg 'Pilotenhulp' CS-6 Illegale CPN Raad van Verzet Zelfbescherming Terugblik 870 880 9 2 4 942 957 968 977 1002 102 3 Hoofdstuk 8 De illegalen 10 2 9

XCVerzet en illegaliteit Illegale werkers Techniek Spanningen Voortrekkers 10 3 0 1040 1053 1065 1083 Hoofdstuk 9 - Coördinatie der i1legaliteit? 1091

XCVaderlands Comité DeOD Conflicten Val van het Nazi-regime? Bosch van Rosenthals coördinatie-poging 'De Kern' Van Heuven Goedhart vertrekt Prof. Rutgers vertrekt De regering grijpt in 1I01 1I08 II26 II45 II79 II89 II94 II97 1204 HoofdstukNSB en SS

10 1221

XCDemoralisatie Musserts worsteling Landstorm Nederland Nederlandse Landwacht 'Silbertal1lle' -moorden

122 3 1227 1245 1248 1257

Hoofdstuk: II Naar 'D-Day' 1279

XCOorlogsverloop Festung Europa Kustverdediging Inundaties / Evacuaties 'Spitten voor de Moffen' Razzia op Zigeuners Ausnahmezustand Publieke opinie 'Overlord' 1289 13 0 8 13 1 7 1324 13 2 9 1344 1354 1360 1365 Bijlage - Datumlijst van de belangrijkste gebeurtenissen 1377 Lijst van illustraties Lijst van kaarten Lijst van afkortingen, gebruikt in de voetnoten Register 139

0

ISBN

COPYRIGHT 1976 lH]KSINSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE AMSTERDAM

XCDRUK: STAATSDRUKKERIJ - 'S-GRAVENHAGE PIUNTED IN THE

Hoofdstuk I: Verarmend Nederland

XCOp zondag 16 mei 1943, twee weken na het gewelddadig neerslaan van de April-Meistakingen, begon, zoals gebruikelijk, een nieuwe vierwekelijkse periode waarin bepaalde bonnen die men moest inleveren om levensmiddelen te kunnen kopen, geldig zouden zijn. Sommige bonnen, voor brood en aardappelen bijvoorbeeld, konden alleen maar in een bepaalde week ingeleverd worden (van die bonnen werden dus vier geldig verklaard), andere zouden de gehele vierwekelijkse periode geldig zijn. Dat laatste kon samenhangen met de verpakking. Zo werd suiker alleen verkocht in zakken van een kilo; we11U,voor de vierwekelijkse periode van zondag 16 mei tot en met zaterdag 12 juni '43 kon men bij inlevering van een bepaalde bon één kilo suiker kopen.

XCAfgezien van het nieuws over het verloop van de oorlog werd er eigenlijk niets in de dagbladen gepubliceerd dat met zoveel aandacht gelezen werd als de 'bonnenlijst' . Zo ook op vrijdag 14 mei toen de lijst voor de genoemde vierwekelijkse periode bekendgemaakt werd. Behalve groente (die schaars was) waren praktisch alle levensmiddelen gerantsoeneerd. De bonnenlijst nu die op rz.mei verscheen, bracht als zo vaak enkele teleurstellingen: wel werd het kort tevoren verlaagde melkrantsoen nu iets verhoogd, maar op het geldig worden van bonnen voor kaas zou men twee weken moeten wachten en bonnen voor peulvruchten werden niet aangewezen: vier weken lang zou men dus geen peulvruchten krijgen. En dat, terwijl er al haast geen groente te vinden was!

XCWat stelde de distributie beschikbaar?

XCIn die tijd- aan de z.g. normale verbruikers (voor kinderen, voor zieken en voor personen die zware of zeer zware arbeid verrichten, golden andere regelingen) per persoon en per week bijna 2 kilo (1800 gram) brood, 70 gram

XC1 Een volledig overzicht van het verloop van de rantsoenering in de periode april 194o-oktober 1945 is aan te treffen in het verzamelwerk Onderdrukking en Verzet, Nederland in oorlogstijd, dl. II, p. 622-23. Wij hebben overwogen, aan dit hoofdstuk deze en dergelijke gegevens in statistische tabellen toe te voegen (de voornaamste bronnen voor statistische gegevens zullen wij nog noemen), maar dit tenslotte nagelaten: die gegevens zijn namelijk niet alleen onvolledig maar, zoals nog blijken

bloem, 125 gram havermout of gort, 25 gram vermicelli, 34 gram peulvruchten (àls die er waren), 250 gram. suiker, 125 gram jam, anderhalve liter taptemelk, 75 gram kaas, 125 gram boter, margarine of vet, ruim 100 gram vlees en ruim vier kilo (4150 gram) aardappelen. Wij hebben ons nu tot de voornaamste levensmiddelen beperkt, maar moeten daar terstond twee opmerkingen bij maken: ten eerste werd niet in alle gezinnen voldoende verdiend om de gerantsoeneerde levensmiddelen die men kopen mocht, inderdaad aan te schaffen, en ten tweede kwam het nogal eens voor dat dergelijke levensmiddelen, ook al had men er het geld voor, in de detailhandel niet aanwezig waren als men zijn bonnen kwam presenteren. Het was al met al een niet bepaald aantrekkelijk voedselpakket: weinig gevarieerd en, wat de voedingswaarde betrof, aan de lage kant. Ook de vrij grote hoeveelheid aardappelen kon niet voorkomen dat velen, indien ze althans niet in staat waren er 'zwart' iets bij te kopen, met een nogal hongerig gevoel rondliepen.

XCRondliepen op schoenen (wij zetten onze schets nog even voort) die men slechts met grote moeite gerepareerd kon krijgen - en die reparaties waren noodzakelijk want voor de aanschaf van nieuwe schoenen had men een bon nodig die slechts in individuele gevallen verstrekt werd. Nieuwe kleding was al even schaars geworden. En de brandstof? De winter van '42 op '43 was zacht geweest, maar indien die van '43 op '44 (verondersteld dat Nederland dan nog niet bevrijd zou zijn) even streng zou worden als die vari '41 op '42, dan zou men stellig met zijn gezin min of meer in de kou komen te zitten want op voldoende rantsoenen steenkool viel niet te rekenen. Dat er ook op dat gebied tekorten waren, viel al af te leiden uit het feit dat ook gas en electriciteit gerantsoeneerd waren.

XCWerd er, het land als geheel genomen, dan zoveel rninder geproduceerd dan vóór de bezetting? Inderdaad, maar dat was slechts één factor; een tweede werd gevormd door het feit dat Vall die geslonken productie een groot deel ter beschikking gesteld moest worden van de Wehrmacht, Vall het Duitse bedrijfsleven en van de Duitse burgerij. Nederland was bezet, de Duitsers konden hun wil opleggen en het was dan wel zo dat het volkenrecht, te weten artikel 52 Vall het Landoorlogreglement (1907), de bepaling bevatte dat 'requisitiên in natura en persoonlijke diensten' in een bezet gebied slechts gevorderd mochten worden 'ter voorziening in de behoeften van het bezettingsleger', maar met die beperkende bepaling hield Duitsland geen rekening. De jaren '14-'18 hadden al aangetoond, niet alleen dat een moderne oorlog inschakeling van economische hulpbronnen betekende in een mate die vrijwel niemand voorzien had, maar ook dat de Duitsers als bezetters (het was in Oost-Europa, het was ook in België gebleken) zich van volkenrechtelijke beperkingen niets aantrokken,

XC'Verarmend Nederland' hebben wij als titel boven dit hoofdstuk geplaatst. Het wordt een hoofdstuk dat in het geheel van ons werk een specifieke functie vervult. In ons vierde deel (Mei' qo-maart '41) hebben wij in hoofdstuk 4: 'Werken voor de vijand', en hoofdstuk 9: 'De 'Nieuwe Orde' ',beschreven hoc ons land ill de zomer van '40 ingeschakeld werd in de Duitse oorlogseconomie, en daarbij onderstreept dat zich van meet af aan een duidelijke daling van de levensstandaard ging aftekenen. Wij hebben in de delen 5 en 6 de bredere behandeling van die thema's achterwege gelaten, zulks met uitzondering van één belangrijk aspect: dat Nederlandse arbeiders gedwongen werden, in Duitsland te gaan werken. Niet dat wij de betekenis van dat proces van geleidelijke verarming onderschat hebben! Wij hebben telkens in korte bewoordingen doen uitkomen dat het de wrevel tegen de bezetter versterkte en dat het een van de factoren was die de Nederlanders in overweldigende meerderheid deden snakkennaar de bevrijding. Dat verarmingsproces vergt evenwel een veel gedetailleerder behandeling. Op zichzelfhadden wij dat proces, al werd het door geleidelijkheid gekenmerkt, wel in fasen kunnen splitsen die min of meer zouden zijn samengevallen met de periodisering die wij in onze delen over de bezettingstijd in acht genomen hebben, maar het leek ons zinvoller, immers om te beginnen al overzichtelijker, om de economische en sociale geschiedenis van de periode '40-'44 (het laatste bezettingsjaar met zijn 'hongerwinter' valt er buiten) als één geheel te behandelen.

XCHet is een geheel dat niet losgemaakt kan worden van zijn oorsprong in die bewogen zomer van '40 toen men niet alleen in het college van secretarissengeneraalmaar ook aan de toppen van het bedrijfsleven voor de vraag kwam te staan hoe-ver men gaan mocht in zijn economische dienstbaarheid aan de vijand. De regering had er in '37 in de vorm van de Z.g. 'Aanwijzingen' duidelijke richtlijnen voor opgesteld: het productieproces moest in het geval van een vijandelijke bezetting zo normaal mogelijk voortgezet worden, Duitse eisen dienden, mits volkenrechtelijk geoorloofd, ingewilligd te worden, maar de burgers mochten niet 'rechtstreeks deelnemen aan de krijgsverrichtingen tegen hun eigen land' en derhalve waren 'o.a. het werken in munitiefabrieken, in werkplaatsen voor de vervaardiging van militaire kleding en uitrusting e.d., ... het aanleggen van versterkingen van welke aard ook ... (en) het vervoer van troepen of van munitie en in het algemeen van zuiver militair materieel', 'ongeoorloofd' verklaard. Aan die richtlijnen hield generaal Winkelman zich en betzelfde gold voor de secretaris-generaal van defensie, C. Ringeling, die er zich met hand en tand tegen verzette dat

het Staatsbedrijf der Artillerie-Inrichtingen en de RijkswerfDuitse militaire opdrachten zouden gaan uitvoeren. Het college van secretarissen-generaal als geheel zag de zaak evenwel anders. Het meende dat Duitsland de oorlog niet meer kon verliezen, het achtte een Duits-Engelse compromisvrede het beste dat te verwachten viel, het hoopte dat Nederland met zijn belangrijke inbreng Nederlands-Indië bij zulk een vrede een zekere mate van zelfstandigheid zou kunnen behouden en het zag het, gegeven dat perspectief, niet alleen als onvermijdelijk maar ook als aanbevelenswaardig om de Nederlandse economie op de Duitse te richten. De export van Nederlandse landbouwproducten naar Duitsland werd dus bevorderd en aan de Nederlandse industrie werd toegestaan, Duitse opdrachten te aanvaarden, ook als die van militaire aard waren. Na een jaar bezetting waren van elke tien arbeiders in die industrie zeven ingeschakeld bij de uitvoering van Duitse orders die met name op de belangrijke sector van de metaalnijverheid de Duitse militaire productie ten goede kwamen. Veel verzet was hier niet tegen geboden. Wij herinneren er aan dat er in de zomer van '40 onder de ca. honderdvijftig onderleveranciers van de Artillerie-Inrichtingen slechts twee waren die weigerden, Duitse militaire orders in bewerking te nemen, en dat zich, toen de president-directeur van de Artillerie-Inrichtingen, dr. ir. F. Q. den Hollander, aanstalten maakte zijn functie neer te leggen, onder de ca. zevenduizend ernployé's en arbeiders eveneens slechts twee bevonden die zijn voorbeeld wilden volgen.

XCZeker, met dit beleid (het werd door de vakcentrales onderschreven) wist men te voorkomen dat de werkgelegenheid en het voorzieningspeil al in het eerste jaar van de bezetting drastisch gingen dalen, maar, zo schreven wij in deel 4: 'Men kan zich voor de rechtvaardiging van de heroriëntatie van het economisch bestel op Duitsland ... niet beroepen op de gunstige gevolgen die hieruit' (in eerste instantie l) 'bij het voortduren van de oorlog voortgevloeid zijn, want diegenen die op het hoogste ambtelijke niveau tot die heroriëntatie besloten, meenden juist dat die oorlog niet voortgezet zou worden. Deze mening was het welke, althans in die tijd, aan de toppen van het bedrijfsleven door velen gedeeld werd van wie sommigen, zeker, gewetensbezwaren moesten overwinnen, maar anderen zich louter de in het bedrijfsleven traditionele vraag stelden: hoe houden wij onze orderportefeuille gevuld ?' Vóór de oorlog werd bijna 60 % van de industriële productie geëxporteerd - welnu, er was door de Engelse blokkade slechts één belangrijke afnemer overgebleven en trouwens ook slechts één belangrijke leverancier van grond- en hulpstoffen: Duitsland. De Nederlandse economie werd onderdeel van de Duitse.

XCAan deze inschakeling nu, die deels onder 'de dwang der feiten' aanvaard,

deels uit berekening bevorderd was, kwam de ideologische basis te ontvallen, enerzijds doordat de bezetter, die politieke tegenstanders opsloot, de Joden begon te vervolgen en NSB' ers naar voren schoof, steeds sterker weerstanden wekte, anderzijds doordat de meesten van hen die op een compromisvrede gehoopt hadden, hetzij al eind '40, hetzij in de loop van '41 gingen beseffen dat Duitsland de oorlog zou gaan verliezen. Helaas, de economische inschakeling was toen niet meer ongedaan te maken. Erger nog: zij ging steeds meer knellen omdat in het beleid dat de Duitse bezetter voerde, de pure en onverhulde exploitatie van Nederland en al zijn hulpbronnen op de voorgrond kwam te staan.

Duits offensi~l

XCHet Duitse economische beleid met betrekking tot bezet Nederland is enigszins ambivalent geweest - onduidelijk dus. Het beleid dat de Duitsers in Oost-Europa voerden, was simpel: de daar bezette gebieden werden van de aanvang af zonder enige restrictie geëxploiteerd, de volksmassa's werden er veroordeeld tot de rol Vall feitelijke slaven van het Derde Rijk. Nederland werd, vooral aanvankelijk, anders behandeld: in Hitlers visie moest het Nederlandse volk de gelegenheid krijgen, uiteindelijk min of meer op voet van gelijkgerechtigdheid op te gaan in het Duitse Rijk. Vandaar ook de eerste richtlijnen die Hitler op economisch gebied aangaf: de levensstandaard mocht in Nederland niet beneden die van Duitsland dalen, er mocht geen dwang toegepast worden bij het plaatsen van Wehrmacht-ouiess, er moest met 'normale' middelen getracht worden, een proces van Verilechtung Vall. de Nederlandse economie met de Duitse op gang te brengen. Dit program sprak Seyss-Inquart aan; hij beschouwde het als in overeenstemming met de hem verstrekte politieke opdracht: Nederland voor 'samenwerking met Duitsland', d.w.z. uiteindelijk voor een feitelijk opgaan in Duitsland te winnen; Nederland, anders gezegd, moest zo al niet in overeenstemming met de normen van het volkenrecht dan toch 'fatsoenlijk' behandeld worden.

XCSymptomen van die benadering, van die aanpak, kan men geruime tijd in Seyss-Inquarts beleid ontwaren. In '40-'41 getuigde hij van een diepgaande interesse in de wederopbouw van de streken en stadsgedeelten waar tijdens de meidagen van '40 zware verwoestingen aangericht waren. De voortzetting van de drooglegging van de Noordoostpolder in de voormalige Zuiderzee had zijn volle belangstelling. Toen die drooglegging in de zomer van '41 voltooid was, keurde hij goed dat de directie van de Noordoostpolder

onder grote moeilijkheden (er was een tekort aan arbeiders die voor het zware werk geschikt waren-) de ontginning ter hand nam; duizenden arbeiders vonden Iller werk die heel wel voor de arbeidsinzet naar Duitsland afgevoerd hadden kunnen worden, en nog in januari' 44, toen de Wehrmacht met man en macht aan de verdere uitbouw van de Atlantikwall bezig was, trachtte Seyss-Inquart te voorkomen dat daartoe bagger- en graafmachines afgevoerd werden die ingeschakeld waren bij het aanleggen van vaarten en sloten in de Noordoostpolder.

XCSymptomatischer nog was Seyss-Inquarts beleid met betrekking tot de rantsoenen die Rijksduitse burgers in bezet Nederland ontvingen. De doelstelling van het Reichsleomniissarlat vergde, zo meenden de Reithsleommissar en vooral ook Generalleommissar Schmidt, dat die Rijksduitsers het niet beter zouden hebben dan de Nederlanders in wier midden zij woonden. Eind' 40 ondervond dit standpunt al felle bestrijding, maar Seyss-Inquart en Schmidt waren niet bereid het prijs te geven, 'da sonst', zo schreef laatstgenoemde, 'die politische Arbeit erschwert, uienn nicht überhaupt tlnl1löglich gemacht wird.'2 In '41 namen de klachten toe en na de strenge winter van '41-'42 moest het Reichskommissariat op één punt een concessie doen: Rijksduitsers zouden voortaan hogere brandstofrantsoenen krijgen. Een nieuwe concessie volgde in. '43: het kwam toen enkele malen voor dat groentehandelaren het weinige verse fruit dat zij ontvingen, in de eerste plaats aan

1 Met het graven van kavelsloten werd in augustus '41 een begin gemaakt door ca. honderd landarbeiders. De directie van de Noordoostpolder wilde alleen ge schoolde krachten aannemen, maar zij moest dat beginsel in '42 prijs geven toen landarbeiders in de landbouw niet meer gemist konden worden. Uit verscheidene werkverruimingskarnpen werden toen werklozen naar de polder overgebracht; de eerste groepen bestonden, aldus een deskundige, 'voor een groot deel uit mensen die lichamelijk en geestelijk volkomen onvolwaardig waren' (maar desondanks naar de werkverruimingskainpen waren gezonden!) - 'onder hen bevonden zich kreu pelen, arbeiders van zestig jaar en ouder, ja zelfs een blinde en een arbeider met halfverlamde armen!' (eh. A. P. Takes: 1941 1942 (1947), p. 17). In de zomer van '42 waren er ca. vier-en twintighonderd arbeiders in de polder aan het werk, onder hen ook een aantal boerenzoons aan wie gezegd was dat zij later een boerderij in de polder zouden kunnen pachten. Het werk was zwaar, bij ontslagneming werd men naar Duitsland gezonden, de lonen waren laag, de levensomstandigheden in de polder (men was in barakken gehuisvest) waren primitief en gehuwden kregen slechts eenmaal per maand een weekend verlof. Desondanks had de directie van de Noordoostpolder ook in '43 en '44 geen tekort aan werkkrachten. Onder hen bevonden zich toen veel onderduikers bij welker plaatsing in de polder de directie naar vermogen meege werkt had. 2 Brief, 25 maart 1941, van Schmidt aan de D 50/49).

Rijksduitsers moesten verkopen. Afgezien daarvan wijzigde Seyss-Inquart zijn beleid niet. Begin '44 (latere gegevens ontbreken) ontvingen de in ons land gedomicilieerde Rijksduitsers nog steeds dezelfde weekrantsoenen als de Nederlanders, voor 'normale verbruikers' bijvoorbeeld r800 gram brood, 125 gram vlees, 146 gram boter, margarine of vet, vier kilo aardappelen- dàt, terwijl diezelfde verbruikers in die tijd in Duitsland (waar alleen het aardappelrantsoen lager was: drie-en-een-half kilo) een-en-een-derde maal zoveel brood, tweemaal zoveel vlees en anderhalf maal zoveel boter, margarine of vet kregen en de naar ons land geëvacueerde Duitsers (hun evacuatie was gevolg van de bombardementen op de Duitse steden) nóg hogere rantsoenen, met inbegrip van zes kilo aardappelen. Neen, de 'gewone' Rijksduitsers hadden het, althans tot in '44, wat hun voeding betreft, niet wezenlijk beter dan de Nederlanders. 'vVir glaubm uns', schreef een hunner eind '42 in een verbitterde brief aan het Reichsleommissariat, 'in einer Strafkolonie zu befinden ohne irgendetu/as verbrochen zu haben.'l

XCDergelijke klachten werden door de Wehrmacht en de andere Duitse militaire of politie-formaties niet geuit: zij kregen ruime rantsoenen; wij zullen daar nog voorbeelden van geven. In dit verband vermelden wij dat die ruimere rantsoenen óók golden voor de naaste familieleden (echtgenoten, kinderen, ouders) van Nederlanders die bij de Wehrmacht, de WaBèn-SS dan wel (later) bij de Landstorm of de Landwacht dienden: zij ontvingen de in Duitsland geldende rantsoenen, met inbegrip van vijf kilo aardappelen per week. Van die bevoorrechting prefiteerden begin '44 ca. vijf-enzestigduizend Nederlanders.

XCWij durven na dit alles iets verder te gaan. Wij durven te stellen dat Nederland het op economisch gebied minder moeilijk zou hebben gehad indien dat louter van Seyss-Inquart zou hebben afgehangen. Want totdat de krijgskansen definitief en ook voor hem duidelijk gekeerd waren, geloofde hij oprecht in de conceptie die hij in Nederland moest trachten te verwezenlijken. Hij zag de Nederlanders, bevolkingsgroepen als de Joden en de Zigeuners uitgezonderd, als Germanen - verdoolden, stellig, die generaties lang de kwalijke invloed van negentiende-eeuwse geestelijke stromingen ondergaan hadden, maar toch: naar het 'ras' gelijken aan de Duitsers en potentieel dusvanaan

1 Brief, 2 dec. I942, H. B. de 5807I-72). 1 Begin '42 werd aan Hirschfeld opdracht gegeven, de vorming van een Duits Nederlandse Tolnnie voor te bereiden. Hirschfeld vroeg toen de Raad voor het Bedrijfsleven (waarover straks meer) om advies; dat advies was negatief en het liet de zaak toen rusten. 2 Brief, zö nov, I943, van Seyss-Inquart aan Himmler 2Il9-2S). In tegenstelling tot hetgeen Seyss-Inquart meende, was België in feite in gelijke mate geplunderd,

te winnen, te 'redden'. Niet anders was de visie van Himmler bij wie men naast aile onverbiddelijke hardheid waarmee hij zijn werkelijke en vermeende tegenstanders uitroeide, spreken kan van zekere sentimentele gehechtheid aan wat hij voor de 'Germaanse' volksmassa's van Nederland hield. De algemene Duitse economische politiek was evenwel Himmlers domein niet en zij was evenmin het domein van de Reichskommissar die gebonden was aan de strikte aanwijzingen die hem uit Berlijn bereikten. Nog afgezien van het feit dat de oorlog zelfhet steeds moeilijker maakte Nederland enigermate te ontzien, was in de Duitse hoofdstad de economische zeggenschap van meet af aan in vèrgaande mate geconcentreerd bij machthebbers die de 'Germaanse solidariteit' lariekoek vonden of, op zijn best, een luxe die Duitsland zich niet kon permitteren. Vooral de Beaujtragte für den Vierjahresplan en Reichsmarschall des Grossdeutschen Reuhes Goering (formeel, na Hitler, de tweede man in de hiërarchie van Nazi-groten) en de Reicks wirtschajtsminister Funk waren onvervalste Duitse chauvinisten voor wie Nederland een overwonnen natie was waarmee men kon doen en laten wat men wilde. Zo werd ook in kringen van de NSDAP alsmede aan de toppen van het politiek nogal machteloze Duitse bedrijfsleven gedacht: uit een land als Nederland moest men halen wat er in zat, alle middelen waren geoorloofd om dat doel te bereiken. Goering was het die, door Generalleommissar Fischböck opgestookt, begin' 41 tegen velerlei weerstanden in (wij schetsten ze in hoofdstuk 9 van ons vierde deel) wist door te zetten dat de deviezengrens tussen Nederland en Duitsland opgeheven werd waardoor het aan Duitsers die ongelimiteerde hoeveellieden Reichsmarken naar Nederland konden overbrengen, gemakkelijk werd gemaakt Nederlandse waarden op te kopen. Ook de wederzijdse in- en uitvoerrechten werden, met handhaving overigens van de douanecontrole, opgeheven.' Twee-en-een-half jaar later, eind '43, gaf Seyss-Inquart Mussert 'vol/kommen recht' toen deze constateerde dat (aldus Seyss-Inquarts verslag aan Himmler) 'die vollkommene Aufhebung der Wáhrungs und Zollgrenxen zwischen den Niederlanden und Deutschland zu einer nahezu totalen Abschöpfung des Giitervorrates in dm Niederlanden geführt habe, in Gegensatz zu den anderen besetzten Gebieten, insbesondere Belgien.'2

XCHeeft Seyss-Inquart de voor Nederland ongunstige gevolgen van de opheffing van de deviezengrens niet voorzien? Het is mogelijk. Die opheffing was hem in elk geval in het politieke vlak welkom: hij mocht haar beschouwen als een belangrijke stap op de weg naar het opgaan van Nederland in Duitsland. Overigens stond op het moment waarop die stap gedaan werd, al vast dat aan de belangrijkste richtlijn die Hitler kort na de bezetting van Nederland aangegeven had: dat de Nederlandse levensstandaard niet beneden de Duitse mocht dalen, niet langer integraal de hand gehouden zou worden. Er waren in Berlijn twee belangrijke besluiten genomen: ten eerste dat het algemene loonpeil in Nederland 10% beneden het loonpeil in Duitsland moest liggen (daardoor wilde men het werken in Duitsland voor Nederlandse arbeiders aantrekkelijker maken), ten tweede dat van handhaving van de Nederlandse levensstandaard op het Duitse peil geen sprake zou zijn indien Duitsland daartoe omvangrijke leveranties aan Nederland zou moeten doen. Begin' 42 werd Hiders richtlijn volledig overboord gezet: Goering bepaalde toen dat de rantsoenen in alle bezette gebieden, Nederland incluis, minstens 15 % onder de Duitse moesten komen te liggen, Dat de Nederlandse industrie in die fase reeds goeddeels voor de Duitsers werkte, vermeldden wij al en ook een niet onaanzienhjk deel van de agrarische productie verdween over de oostgrens. Het was Goering niet voldoende. Uit enkele oppervlakkige waarnemingen in de luxe-restaurants die hij bij zijn bezoeken aan steden als Brussel en Parijs bezocht (bezoeken die meestal ten doel hadden zijn verzameling schilderijen en juwelen uit te breiden), had hij de conclusie getrokken dat de bevolking van de bezette landen zich hoofdzakelijk uit de zwarte handel voedde - welnu, dan konden de voedselleveranties aan Duitsland drastisch verhoogd worden. Begin augustus '42 liet Goering aile Reichskommissare (onder hen Seyss-Inquart) en Militärbefehls habet naar Berlijn komen. Hij las de heren duchtig de les.! 'In jedeni der beseizten Gebiete', beet hij hun toe,

XC'sehe ich die Leute vollgeJressen, und im eigenen Volk herrscht der Hunger. Sie sind weiss Gott nicht hingeschickt um für das Wohl und Wehe der Ihnen anuertrauten Völker zu arbeiten, sondern um das Äusserste herauszuholen, damit das deutsche Volk leben leann ... Die eiVige Sorge für die Fremden muss jetzt endlich mal at·ifhören.'

XCNederland (dat in die tijd meer dan de helft van zijn totale groente-oogst

1 Stenografisch verslag van de bijeenkomst, 6 aug. 1942: Neur. doe. Nederlandse vertaling: 5 (sept. 1948), p. 2-9.

naar Duitsland moest exporteren) bracht hij apart ter sprake:

XC'Im Ruhrgebiet sind schwerste Angriffe gegen deutsche Städte gemacht worden ... Vor dem Tore des Ruhrgebiets liegt das reiche Holland. Es leonnte in diesem Augenblick viel mehr Gemûse in dieses geplagte Gebiet hineinschiiken als sie getan haben. Was die Herren Hollander darüber denken, ist mir gleichgü/tig. Es wäre vielleicht gar nicht so von ohne, wenn die holländische Bevölkerung in ihrer Widerstandskrafi aussercrdentlicli geschwächt würde: denn sie sind doch nichts anderes als ein einziges Volk von Verrätern an unserer Sache. Icli nehme ihnen das all sich nicht iihel; ich würde es viel/eicht aucli nicht anders tun. Aber wir haben nicht die Aufgabe, ein Volk, das uns innerlick ablehnt, auck mitzuemdhren. Wenn dieses Volk so schwacli ist, dass es keine Hand mehr heben kann, wo wir es nicht zur Arbeit gebrauchen- umso besser. Wenn es so schwach ist, dann wird es auck keine Revolution in dem.Moment mechen, in welchem uns mal der Riicleen bedroht ist. Mich interessieren in den besetsten Gebieten überhaupt nur die Menschen, die für die Rüstung und die Emährung arbeiten. Sie müssen soviel kriegen, dass sie gerade noch ihre Arbeit tun können. Ob die Herren Hol/änder Germanen sind oder nicht, ist mir dabei völlig gleichgültig: denn sie sind, wenn sie es sind, nur umso grössere Dickköpje, und wie man mit dickköpfigen Germanen manenmal verfahren muss, haben schon grössere Personlichieciten in der Vergangenheit gezeigt.'

XCElke Reichsleommissar en Militärbefehlshaber kreeg vervolgens van Goering te horen, welke hoeveelheden levensmiddelen het door hem bestuurde gebied binnen drie maanden aan Duitsland moest leveren. Toen hij, wat Nederland betrof, van I miljoen ton groente sprak, kwam er een interruptie van Seyss-Inquart; wat die inhield, is niet bewaard gebleven, maar er stak kennelijk een element van protest in, want Goering voegde hem toe: '1 Million muss Ihnen doch leicht fallen. Dazu nehmen Sie die ganze Ernte. Sie konnen fa wechseln: etuias ureniger Gemüse, etwas mehr Fett. Das ist mil' gleieh.'

XC'Meine Herren', zo eindigde Goering,

XC'ick máchte gleich ein weiteres sagen. Iel: habe ausserordentlick viel zu tun und ausser ordentlieh viel Verantwortung. Ick habe keine Zeit, Brieft und Denkschrifte durchzu lesen, in denen Sie mir mitteilen, dass Sie das, was ich verlangt habe, nicht leisten konnen, sondern ich habe nur Zeit jestzustellen, ob die Forderungen eingehalten weiden. Wenn nicht, dann mussen wir uns auf einer anderen Ebene wiedersehen' het was een onverhuld dreigement dat, wie tekort schoot, bij Hitler ter verantwoording geroepen zou worden. Wat Seyss-Inquart hierbij gedacht heeft, weten wij niet. Wij achten het plausibel dat hij Goerings scheldkanonnade min of meer gelaten over zich heen heeft laten gaan; het feit bleef intussen bestaan dat hij zich althans moeite moest geven, de Nederlandse voedselleveranties aan Duitsland uit te breiden.

XCIn de lente van '43 tapte Goering weer uit hetzelfde vaatje, nu in. een

bespreking te Berchtesgaden die op 28 april plaats vond en waar hij in aanwezigheid van Reichswirtschajtsminister Funk en de Generalbevollmächtigte (iir den Arbeitseinsatz Sauckel aangafhoe ten behoeve van de Duitse oorlogsinspanning de druk op de bezette gebieden versterkt moest worden.' Weer bevond Seyss-Inquart zich onder zijn gehoor- en weer zal hij zich, naar wij veronderstellen, danig geërgerd hebben aan hetgeen Goering te berde bracht. In Nederland was met het oog op de arbeidsinzet ruim een maand tevoren bepaald dat alle 'luxe' -bedrijven gesloten moesten worden _ neen, zei Goering nu: 'Schlemmerlokale, Bars und sonstige Vergnügungsstätten' moesten juist openblijven opdat de Duitse militairen er hun vertier konden vinden; hetzelfde gold voor 'luxe'<winkels _ zou men die sluiten, dan kwamen, aldus Goering, hun voorraden alleen maar in de zwarte handel terecht. Hij eiste nu wel dat uit de bezette gebieden machines, werktuigen en meubelen naar Duitsland getransporteerd zouden worden, wat machines betrof overigens met een beperking die aan zijn eis goeddeels haar kracht ontnam: 'Wenn Maschinen an art und Stelle fUr die deutsche Kriegswirtschajt schneller tmd besser auszunûtzen sind, sollen sie dort verbleiben' Hij deelde tenslotte mee dat uit de met Geallieerde bombardementen bedreigde streken van Duitsland grote aantallen evacué's in Nederland, België en Frankrijk ondergebracht moesten worden.

XCWat Goering in besprekingen als die welke wij weergaven, naar voren bracht, droeg een veel te impulsief en ruw karakter om er, zeker in eenland met een zo gecompliceerde economie als Nederland, veelmee te kunnen beginnen. Trouwens, van ruwe ingrepen was Seyss-Inquart in het algemeen afkerig: zij zouden maar onrust veroorzaken. Daar kwam bij dat het toch evident rationeler was, de Nederlandse arbeiders in Nederland voor de Duitse oorlogseconomie te laten werken dan in Duitsland. Aan overplaatsing van grote industriële bedrijven viel niet te denken en te voorzien viel dat de in die bedrijven werkzame arbeiders dáár meer zouden presteren dan in de fabrieken in Duitsland waar zij als onwillige slachtoffers van de arbeidsinzet zouden belanden. De Z.g. Auftragsllerlagerung waarmee in de zomer van '40 begonnen was (het via de Zentralaujtragsstelle en de Ritstungsinspektion plaatsen van Duitse orders bij Nederlandse bedrijven) was in hoge mate dienstig voor wat de Duitsers wilden bereiken: de rationele exploitatie van het Nederlandse economische potentieel. Dat potentieel werd niet geschaad toen men er in de periode zomer '4o-lente '42 toe overging,

1 Verslag, 29 april 1943: 476609-15. 2 Uit Seyss-Inquarts aanwezigheid o.m. bij deze bespreking vloeide voort dat hij zich niet in Nederland bevond toen op 29 april, één dag later, de April-Meistakingen uitbraken.

Nederlandse werklozen onder feitelijke dwang (wie weigerde, mocht geen werklozensteun meer ontvangen) naar Duitsland over te brengen - het werd wèl .geschaad toen die gedwongen arbeidsinzet in de lente van '42 tot industrie-arbeiders uitgebreid werd. Niet dat Sauckel, de grote Europese slavenhaler, voor zijn eisen geen krachtige argumenten had: na het falen in de Sowjet-Unie (winter '41-'42) werden miljoenen Duitsers in militaire dienst geroepen en werd in Duitsland, waar men eerst nu de militaire productie met man en macht ging uitbreiden, het tekort aan geschoolde arbeiders uitgesproken nijpend. De zaak was evenwel deze dat Sauckel de hem door Hitler gestelde taak alleen maar kon uitvoeren door de Duitse autoriteiten in een land als Nederland te dwarsbomen in de taken die hun door diezelfde Hitler gesteld waren. De Zentralaujiragsstelle en vooral de Rüstungsinspektion waren, zou men kunnen zeggen, natuurlijke tegenstanders van de arbeidsinzet. Hoe meer arbeidsinzet, des te minder Auftragsverlagerung - dàt was het gevaar dat dreigde. Duitse autoriteiten die de arbeidsinzet tegengingen, deden dit niet in het belang van Nederland maar in dat van Duitsland. Dat vergde dan wel een breed inzicht in het maatschappelijk productieen distributieproces - een inzicht waarvan potentaten als Sauckel en Goering nagenoeg verstoken waren. Een bot advies als Seyss-Inquart in augustus '42 van Goering kreeg in verband met de Nederlandse groenteleveranties : 'Dann nehmen Sie die ganxe Ernte. Sie konnen ja wechseln; etuias u/eniger Gemûse, etwas mehr Fett' (alsof dat er was I), getuigde van volstrekte onkunde ten aanzien van de Nederlandse agrarische productie en van de reacties die zich, mede ten nadele van Duitsland, in de kringen van producenten en handelaren alsook bij de consumenten zouden voordoen indien men daar zou merken dat alle Nederlandse groente drie maanden lang naar Duitsland zou verdwijnen.

XCMeer begrip voor een uit Duits oogpunt rationele exploitatie van het Nederlandse economische potentieel kon men bij de man aantreffen die van begin '42 af de Duitse industrie tot een indrukwekkende verhoging van de militaire productie wist te stimuleren: Albert Speer, de Reiihsminister für Bewaffnung und Kriegsproduletion. Naarmate de bulderende maar in wezen luie en ineffectieve Goering aan invloed inboette, nam Speers invloed toe. Dat kwam ook in bezet Nederland tot uiting. In ons vorige deel wezen wij erop dat in de lente van '43 onder druk van Sauckel door het Reichs kommissariat besloten was omnaast het afvoeren van alle oud-militairen naar Duitsland, ook gehele 'jaargangen' van Nederlandse matmen op te roepen teneinde persoon voor persoon na te gaatlof zij voor de arbeidsinzet in aanmerking kwamen. Wij zullen die 'jaargangen-actie' nog beschrijven maar willen hier reeds onderstrepen dat zij vooral door het ingrijpen van Speers

vertegenwoordiger in bezet Nederland, Richard Fiebig, dusdanig uitgevoerd werd dat met de voortzetting van de productie in Nederland in ruime mate rekening gehouden werd. Wel te verstaan: wat de industrie betrof, mocht dat geen productie zijn die in enig opzicht voor de Nederlandse markt bestemd was. De productie van civiele goederen in Duitsland werd in de loop van '43 drastisch beperkt - welnu, Speers uitgangspunt was dat die civieleproductie louter ten behoeve van de Duitse consumenten overgenomen zou worden door industriële bedrijven in de bezette gebieden voorzover die niet bij de Duitse militaire productie ingeschakeld waren. Dat betekende dus dat bijvoorbeeld Duitse meubelfabrikanten die nu orders van de Wehrmacht kregen, hun lopende civiele orders aan Nederlandse meubelfabrikanten moesten overdragen. 'Wo sich die Partner', aldus het maandrapport over juli en augustus' 43 van de Zentralaujtragsstelle, 'nicht freiwillig [uiden, wlrd mit gewissem Druck die Verlagerungifreudigkeit hüben und druben herbeigifiihrt weiden mussen. Und var allem wird die Deckung des innerhollèn dischen Bedarjs auf ein Minimum zu beschrànleen,ja in manchen Sektoren auf Null heraozusetzen sein, damit die zu eneartende globale Verlagerung uniergebracht wetden kann."

XCNederland mocht op de industriële sector dus wel aan het werk blijven maar de bedoeling was dat alles wat geproduceerd werd, naar Duitsland geëxporteerd zou worden. Dat lag in wezen in de lijn van Goerings advies ten aanzien van de groente: 'Nehmen Sie die ganze Emte' - hij wilde dan nog wel compensatie geven ('etwas mehr Fett') want de Nederlanders mochten tenslotte niet verhongeren. Wat Speer op de indnstriële sector wenste te bereiken was dat van Nederlandse ondernemers, Nederlandse arbeidskrachten, Nederlandse machines en, voorzover beschikbaar, Nederlandse grondstoffen gebruik zou worden gemaakt om, zonder enige andere compensatie dan een financiële (waardeloze Reichsmarken) producten te vervaardigen die louter aan de Duitse bevolking ten goede zouden komen.

XCEr zal nog blijken dat het door het verzet van Nederlandse ambtelijke instanties in de praktijk niet mogelijk was, aan dit uitgangspunt de hand te houden. Zo ver zijn wij nog niet. Ons kwam het er op aan, in deze inleidende paragraaf drieërlei te onderstrepen: ten eerste dat de voornaamste besluiten waarnit de economisch-sociale neergang van bezet Nederland resulteerde, niet door het Reichskommissariat genomen werden, maar te Berlijn; ten tweede dat het met de relatief bevoorrechte behandeling van 'Germaans' Nederland spoedig gedaan was; ten derde dat bij aile Duitse autoriteiten dieZast: 'BerichtJuli und August(Zast,

1 1943', p. 2 B 4).

het in Berlijn voor het zeggen hadden, op den duur één ding voorop kwam te staan: hoe persen wij ten bate van Duitslands oorlogsinspanning het uiterste uit Nederland? Op welke wijze dat getracht en in veel opzichten ook bereikt is, zullen wij nog met tal van bijzonderheden weergeven. Samenvattend willen wij hier slechts vermelden dat in de lente van '44 naar schatting een half miljoen Nederlandse arbeiders buiten Nederland werkzaam was ten behoeve van Duitsland; dat in die tijd de totale Nederlandse agrarische productie gedaald was tot ca. driekwart van het vooroorlogse peil en de industriële tot ca. de helft; dat van de geslonken agrarische productie (grondslag van de voedselvoorziening) ongeveer een tiende aan Duitsland moest worden geleverd en van de industriële productie misschien wel de helft, en dat (zo voegen wij toe) door de geldende betalingsregelingen, door de opgelegde financiële bijdragen van de staat aan de Duitse oorlogvoering, en met name door de koppeling van de gulden aan de Reichsmarl: was komen vast te staan dat Nederland na afloop van de tweede wereldoorlog een gigantische financiële vordering op Duitsland zou hebben die niet meer waard zou zijn dan het papier waarop men haar zou kunnen specificeren,

XCDat alles was gevolg van een gestaag volgehouden, steeds in kracht toenemend Duits offensief dat zich in telkens wisselende vormen en op voortdurend nieuwe terreinen richtte op het Nederlandse economische potentieel: op wat Nederlanders konden en op wat Nederlanders bezaten. De macht lag bij de bezetter; hij kon vorderen wat hij wilde. Daarbij was hij evenwel afhankelijk van de medewerking van Nederland: van Nederlandse ambtenaren, Nederlandse ondernemers, Nederlandse arbeiders. Die ondernemers en arbeiders kon de bezetter, wilde hij ze niet met zijn eigen organen als het ware man voor man grijpen (daar kwam het eerst toe in de herfst van' 44), uitsluitend bereiken via het Nederlandse ambtelijke en semi-ambtelijke apparaat dat niet alleen op grond van de 'Aanwijzingen' maar, sterker nog, vanzelfsprekend de functie had, de Nederlandse burgerij met alles wat in den lande economisch en sociaalopgebouwd was, zo goed mogelijk te verdedigen. Daar waren mogelijkheden voor: Duitsland had Nederland nodig, men kon voor de gevergde medewerking concessies vragen.

Nederlands defensief

XCBillijk lijkt het ons, er met nadruk op te wijzen dat de verdedigers van de Nederlandse volkshuishouding zich van meet af aan in een tamelijk zwakke

positie bevonden. Na de capitulatie van de Nederlandse strijdmacht was Nederland van Nederlands-Indië afgesneden (hetgeen op slag ca. een zevende van het nationaal inkomen deed wegvallen), het was bovendien van al zijn overzeese verbindingen beroofd, met uitzondering van die naar de Noordduitse en Scandinavische havens. In de negentiende en twintigste eeuw was Nederland bij gebreke aan eigen industriële grondstoffen (steenkool uitgezonderd) geworden wat men een 'veredelingsland' zou kunnen noemen, In '38 bestond bijna 60 % van de invoer uit grondstoffen en halffabrikaten waarmee in het Nederlandse industriële en agrarische bedrijfsleven eindproducten vervaardigd werden die in Nederland of elders afgezet konden worden; bijna de helft van die invoer bereikte ons land via overzeese transporten. De uitvoer bestond in '38 eveneens voor bijna 60 % uit industrieproducten waarvan meer dan de helft voor transport overzee bestemd was. Welwaren in de neutraliteitsperiode aanzienlijke hoeveelheden grondstoffen in het westen des lands opgeslagen maar die voorraden, waarmee men belangrijke takken van het bedrijfsleven ongeveer een jaar op het vooroorlogse peil zou hebben kunnen handhaven, werden, zoals wij in hoofdstuk 9 van ons vierde deel beschreven, in de zomer van '40 voor een groot deel door Duitsland gevorderd waarbij Nederland aan Duitsland voor de aankoop ook nog een krediet moest verschaffen van f 50 mln.

XCIn- en uitvoer zouden, dat was duidelijk, ineenschrompelen' - hoe kon men niettemin Nederland voeden en hoe kon men Nederland aan het werk houden?

XC1 Inderdaad bleef er van de buitenlandse handel niet veel over. Uit de cijfers vall de handelsstatistiek (die niet volledig zijn: de uitvoer uit hoofde vall Wehrmacht orders en van de z.g. verlagerte Aufträge werd er grotendeels niet in opgenomen) blijkt dat de gezamenlijke waarde van de in- en uitvoer in '43 gedaald was tot op twee-vijfde van het vooroorlogse peil; de invoer was gedaald tot iets meer dan een kwart, de uitvoer had zich op ruim drie-vijfde gehandhaafd. In '43 was de invoer voor bijna 80% afkomstig uit Duitsland en België (uit Duitsland 69%), de uitvoer ging voor 90% naar die twee landen (naar Duitsland 83%, en dat cijfer is dus te laag). De geregistreerde uitvoer bestond hoofdzakelijk uit agrarische producten en uit producten van de metaal- en textielindustrie. Ook de Philipsfabrieken leverden een belangrijke uitvoerpost op. De gehele buitenlandse handel stond onder scherpe Duitse controle: regelingen met derde landen werden in Berlijn getroffen en voor elke betaling aan of afrekening met het buitenland waren vergunningen hetzij van het Nederlands Deviezeninstituut, hetzij van het Nederlands Clearinginstituut nodig - instellingen die zich alleen konden bewegen binnen een door de Duitsers vastgesteld kader.

XCNaast de 'officiële' handel was er de smokkel, vooral naar België. Men vond dat de Belgische autoriteiten die niet voldoende tegengingen; in de lente van '43 werd een groep van honderd Rotterdamse politiemannen in Turnhout en Hasselt

XCEr was, wat die voeding betrof, een volledige herstructurering van de agrarische productie noodzakelijk die wij later in dit hoofdstuk zullen beschrijven - een herstructurering die wel talrijke pijnlijke aspecten kende maar waar, doordat zij zich in hoofdzaak binnen het Nederlandse milieu afspeelde, maar weinig gewetensproblemen uit voortvloeiden. Die zaten objectiefbij uitstek aan die tweede vraag vast: hoe kon men Nederland aan het werk houden? 'Objectief' schrijven wij, want wij hebben niet de indruk dat de secretarissen-generaal die na de capitulatie met inachtneming van Duitse aanwijzingen het economisch-sociaal beleid te bepalen kregen, subjectief zwaar aan die problemen getild hebben. De visie waaruit in '40 het beleid van hun college als geheel voortvloeide, gaven wij al eerder weer: 'het meende dat Duitsland de oorlog niet meer kon verliezen, het achtte een Duits-Engelse compromisvrede het beste dat te verwachten viel, het hoopte dat Nederland met zijn belangrijke inbreng Nederlands-Indië bij zulk een vrede een zekere mate van zelfstandigheid zou kunnen behouden en het zag het, gegeven dat perspectief, niet alleen als onvermijdelijk maar ook als aanbevelenswaardig om de Nederlandse economie op de Duitse te richten.' Naar die zelfstandigheid moest men toewerken: Nederland moest de leiding van zijn economie in eigen hand houden en voorkomen moest worden dat NSB'ers op belangrijke economische machtsposities terechtkwamen. Gemeend werd voorts dat men alleen door de aanvaarding, op grote schaal,van Duitse orders, orders voor militaire goederen inbegrepen, kon voorkomen dat machines en arbeiders naar Duitsland afgevoerd werden of dat de leiding van Nederlandse ondernemingen aan Duitse Verwalter werd toevertrouwd. Het beleid was gericht op de bescherming niet alleen van de in de bedrijven gestoken kapitalen maar ook van de daar werkzame arbeiders, en het zou ons niet verbazen wanneer zulks die arbeiders over het algemeen welkom geweest is: zij werkten liever in Nederland dan in Duitsland en zij werkten in Nederland liever onder een Nederlandse directie dan onder een Duitse Verwalter.

XCDes te meer valt het op dat de Nederlandse overheid althans op landelijk niveau de Nederlandse werklozen geen enkele bescherming geboden heeft. Zij heeft verzuimd na te gaan welke mogelijkheden er bestonden om de

gestationeerd om er als 9. te fungeren. Het spreekt vanzelf dat de zeescheepvaart een nog veel zwaardere klap kreeg dan de buitenlandse handel, In '39 waren meer dan 10000 zeeschepen de havens van Rotterdam binnengekomen, in '43 waren dat nog maar 457; alleen in de kleine haven van Delfzijl werd het, precies als tijdens Napoleons 'Continentaal Stelsel', iets drukker.

werkloosheid, die snel steeg (eind mei '40 waren er driehonderdvijf-entwintigduizend bij de overheid aangemelde werklozen, honderdveertienduizend méér dan eind april), op te vangen en terug te dringen door een belangrijke uitbreiding van bet aantal Z.g. werkverruimingsobjecten. Zeker, wij achten het waarschijnlijk dat het Reichsleommissariat hier spoedig een stokje voor gestoken zou hebben, maar dat maakt het tekenend feit niet ongedaan dat, voorzover bekend, zelfs geen poging in de geschetste richting ondernomen is: werklozen, aldus de secretaris-generaal van sociale zaken mr. A. L. Scholtens en aldus óók (augustus '40) zijn opvolger ir. R. A. Verwey, moesten en masse naar Duitsland geëxporteerd worden. Zo geschiedde. Verwey was er, zelfs als hij er de noodzaak van inzag (en dat was in de eerste bezettingsjaren bepaald niet het geval), de man niet naar 0111 de Duitsers veel tegenspel te bieden en van de vakcentrales ging op dit gebied niets uit. Trouwens, het NVV werd in juli' 40 gelijkgeschakeld en de weigering om zulk een gelijkschakeling te aanvaarden betekende in augustus '41 het voorlopig einde van het RKWV en het CNV. Na een jaar bezetting werkten reeds honderdtwintigduizend Nederlandse arbeiders, hoofdzakelijk ex-werklozen, in Duitsland - daarnaast hadden enkele tienduizenden uit eigen beweging werk gevonden bij Duitse objecten in België en Frankrijk. Dit alles werd door de Nederlandse overheid beschouwd als een welkome verlichting van de problemen die haar confronteerden.

XCNiemand is zich, dunkt ons, van die problemen scherper bewust geweest dan de man die aan het hoofd stond van de beide economische departementen (handel, nijverheid en scheepvaart, en landbouwen visserij): secretaris-generaal dr. H. M. Hirschfeld. Hij besefte dat, wat ook te gebeuren stond, een periode van schaarste aangebroken was. In '40 was ook hij van Duitslands blijvende suprematie overtuigd; toen hij in de loop van' 41 inzag dat hij Duitslands kansen om. de oorlog te winnen te hoog aangeslagen had, ging hij er tegelijk rekening mee houden dat de bevrijding enkele jaren op zich kon laten wachten. Hij was een man van formidabele energie en een taai commercieel onderhandelaar; hem moet men zien als de belangrijkste organisator, en verdediger tevens, van de Nederlandse oorlogseconomie een taak waarbij hij door een groot aantal zeer a an hem verknochte hoofdambtenaren terzijde gestaan werd. Zij werkten vanuit Hirschfelds conceptie, zulks in aansluiting overigens op richtlijnen die in de neutraliteitsperiode, ja al vóór het uitbreken van de tweede wereldoorlog, in overleg met de minister van economische zaken, mr. M. P. 1. Steenberghe, vastgesteld waren.

XCOorlog zou voor Nederland, gegeven zijn afhankelijkheid van het internationale goederenverkeer, steeds schaarste betekenen - schaarste aan grond

en hulpstoffen, schaarste aan producten. De schaarste aan producten ZOll de consumenten dubbel treffen omdat, zo lang de oorlog duurde, een toenemend deel van de totale productie hetzij door de Nederlandse overheid, hetzij door een bezettende macht gericht zou worden op de vervaardiging van militaire goederen in de ruimste zin des woords. Die schaarste zou naar billijkheid verdeeld moeten worden: verdeeld over de producenten en handelaren, verdeeld ook over de consumenten. Sinds het begin van de jaren' 30 had de overheid op landbouwgebied al de omvang van de productie en de prijzen bepaald - datzelfde moest nu geschieden zowel op de sector van de industrie als op die van de handel en het verkeerswezen. Productie en distributie konden niet overgelaten worden aan 'het vrije spel der maatschappelijke krachten' - deed men zulks, dan zou een situatie ontstaan waarin die productie en distributie een chaotisch karakter zouden aannemen, de maatschappelijk zwakken onder de voet gelopen zouden worden en de stabiliteit zelve van de maatschappij in gevaar zou komen. Oorlog immers betekende wel schaarste aan producten die voor consumptie geschikt waren, maar niet schaarste aan geld dat in circulatie kwam - integendeel, die geldhoeveelheid placht in oorlogstijd te stijgen, hetgeen, doordat tegenover dat geld niet voldoende civiele goederen stonden, steeds tot een enorme 'zwevende koopkracht' leidde. Wilde men voorkomen dat zich onder tegen elkaar opbiedende producenten een wilde jacht ontwikkelde op de slinkende hoeveelheden goederen die zij voor hun bedrijven nodig hadden, en onder de eveneens tegen elkaar opbiedende consumenten, voorzover over voldoende financiële middelen beschikkend, een niet minder wilde jacht op de slinkende hoeveelheden levensmiddelen en andere verbruiksartikelen, dan moest de overheid ingrijpen: zij diende om te beginnen die 'zwevende koopkracht' gedeeltelijk te 'binden' door het verhogen van de belastingen en het uitschrijven van grote staatsleningen. Dat zou niet voldoende zijn. De overheid moest het effectief worden van de 'zwevende koopkracht' vooral voorkomen door de aflevering van goederen aan vergunningen te binden (ook bonnen waren vergurmingen: vergunningen om iets te kopen) en door de prijzen vast te stellen en te controleren; een verantwoord sociaal beleid vergde dan dat men, wat de levensmiddelen betrof, die prijzen zodanig fIxeerde dat ook in gezinnen met lage inkomens het wekelijks 'distributiepakket' aangeschaft kon worden. Om dat te bereiken mochten andere posten op het huishoudbudget niet stijgen: verhoging van de huren moest dus bijvoorbeeld óók verboden worden.

XCTypisch Nederlands was dit beleid niet; het was niet eens typisch voor de tweede wereldoorlog. In de eerste was het al op bepaalde sectoren ook in ons land toegepast, zij het met ernstige onvolkomenheden die veel sociale

onrust veroorzaakt hadden. In de tweede wereldoorlog werd, uiteraard met variaties, in alle oorlogvoerende of door de oorlog getroffen landen in wezen datzelfde beleid gevolgd: een dirigistische, op rantsoenering en prijsbeheersing gerichte politiek die in wezen de strekking had, maatschappelijke ontwrichting te voorkomen. Typisch Nederlands was misschien wel de administratieve zorgvuldigheid, de 'kompleetheid', waarmee getracht werd, dit beleid te verwezenlijken. 'Hoe meer de meest primitieve behoeften in gevaar komen, des te sterker', zo betoogde Hirschfeld in de herfst van ,43 op een vergadering van alle directeuren der rijksbureaus, 'moet verzet worden geboden tegen de gevaren die de chaos met zich brengt. Chaos betekent dat de grondslagen van onze maatschappij' (de rechtsstaat en de ondernemingsgewijze, door het winststreven gereguleerde productie die Hirschfeld beide wilde handhaven) 'blijvend aangetast kunnen worden, dat orde, arbeidskracht en volksgezondheid verloren dreigen te gaan." Inderdaad, totdat de op 17 september '44 beginnende spoorwegstaking en de daarop volgende Duitse strafmaatregelen een noodtoestand deden ontstaan, heeft Hirschfelds beleid (dat met dat van Seyss-Inquart samenviel!) belangrijke successen geboekt, zij het dat de gestelde doelen niet ten volle bereikt werden; wij komen hier nog op terug.

XCDie successen werden bepaald door een strak doorgevoerde organisatie. Wij moeten dus allereerst op die organisatie ingaan. Verwarrend: er zijn twee organisatie-systemen geweest - één systeem dat wezenlijk van de Nederlandse overheid uitging en dat zijn neerslag vond in de rijksbureaus voor handel en nijverheid, de bedrijfsschappen op agrarisch gebied, de distributiediensten en de dienst voor de prijsbeheersing, en een tweede systeem dat, m.et uitzondering van de agrarische sector, uit het bedrijfsleven zèlf opgebouwd werd door de Z.g. Organisatiecommissie voor het Bedrijfsleven welke door de Rotterdamse bankier mr. H. L. Woltersom gepresideerd werd. Het was de bedoeling dat de door deze commissie in het leven geroepen organen een groot deel van het werk van de rijksbureaus en van de overheid in het algemeen zouden overnemen. Daar is het niet toe gekomen en de feitelijke betekenis van de organisatie-Woltersom is dan ook in die tijd beperkt gebleven. Wij mogen haar evenwel niet overslaan: politiek was zij wel degelijk van belang.

XC'Schqffung van Organisationsformen wie sie die Organisation der gewetblieken Wirt schaft und der Relchsnàhrstand in Deutschland darstellen, urul Zusammenschluss diesel' Organisationen in eine europaische Gesamtorganisation unter deutscher Führung'l dat was een formulering die Goerings volledige instemming had.

XCTot die 'europaiscne Gesarntorganisation' is het nimmer gekomen - wèl tot de nieuwe organisaties in bezet Nederland. Zo kreeg de Reichsnáhrstand er zijn pendant in de Nederlandse Landstand. Die Landstand werd overigens pas in oktober '41 opgericht; Seyss-Inquart had zich bij de verwezenlijking van dit onderdeel van Punks denkbeelden dus niet gehaast.

XCMeer spoed was betracht bij de opbouw van een nieuwe organisatie van het Nederlandse niet-agrarische bedrijfsleven die bij de organisatie in Duitsland aansloot. Daar waren alle organisaties van ondememers die uit de periode vóór de Machtûbemahme dateerden, opgeheven; die ondememers waren sinds ' 3 6 in een Reichswirtschajtshammer verenigd die uit zes Reiehs gruppen bestond: industrie, handel, verzekeringswezen, banken, energiebedrijven, ambacht; elk van die Reiihsgruppen telde een groot aantal Wirtschajtsgruppen en onder die Wirtschajtsgruppen ressorteerden weer talloze Fachgruppen en Fachuntergruppen. Zo waren de fabrikanten van pantoffels gegroepeerd in een Pachuntergruppe van de Packgruppe'industrie voor bijzondere schoenen', die op haar beurt met vijf andere Fachgruppen de Wirtschajtsgruppe'lederindustrie' vormde: Wirtschaftsgruppe 24 van de in totaal 31 waarin de Reichsgruppe-industrieonderverdeeld was. Aanvankelijk speelden deze Duitse organisaties, die alle op het 'leidersbeginsel' gebaseerd waren, een belangrijke rol: zij vertegenwoordigden het bedrijfsleven bij de departementen en waren met taken belast, bijvoorbeeld op het gebied van de distributie van grond- en hulpstoffen, die de overheid ook met eigen organen had kunnen uitvoeren.

XC1 Brief, 6 aug. 1940, van Funk aan Goering (Neur. doc. PS-1093).

XCAfgezien van de landelijke verbonden van werkgevers kende Nederland vóór de bezetting talloze ondernemers-organisaties; ook bij hûn oprichting had de 'verzuiling' vaak een bepalende rol gespeeld maar soms waren ook wel andere factoren in het geding geweest: regionale belangen, concurrentiezucht, beduchtheid van kleine bedrijven om door grote overvleugeld te worden. Geen van die organisaties was alomvattend: de ondernemers waren niet tot aansluiting verplicht. Zo kende de baksteenindustrie in '40 vier landelijke organisaties. Toen zich in de zomer van' 40 in de gehele Nederlandse samenleving het streven aftekende om de vroegere verdeeldheid ongedaan te maken (zulks mede teneinde de bezetter en de NSB op afstand te houden), werd één Vereniging van Fabrikanten van Bouwmaterialen opgericht maar daarbij sloten zich lang niet alle in aanmerking komende bedrijven aan. Zulk een vereniging had, ware zij wèl alomvattend geweest, in het Duitse perspectief overigens alleen bestaansrecht indien er een precies daarmee overeenkomende Duitse Fachgruppe bestond. De Duitse indeling moest in Nederland, aan het Nederlandse bedrijfsleven aangepast, overgenomen worden, de bestaande Nederlandse organisaties dienden te verdwijnen en aansluiting aan de nieuwe moest verplicht worden gesteld.

XCVoor die nieuwe organisatorische opbouw nu van het Nederlandse bedrijfsleven werd een commissie in het leven geroepen die voortkwam uit de z.g. Siebenerausschuss die in augustus '40 door Generalleommissar Fischböck min of meer als vertegenwoordiger van het Nederlandse bedrijfsleven erkend was. In hoofdstuk 10 van deel a wezen wij er op dat in juni '40 een Nationaal Comité voor Economische Samenwerking opgericht was waarbij zich alle grote ondernemers-organisaties alsook o.m. de Kamers van Koophandel aangesloten hadden. Uit dat Comité, dat twaalf leden telde, had men alle NSB' ers geweerd; men wist niet dat één van de leden, w. H. de Monchy, directeur van de Holland-Amerika-Lijn, geheim lid van de NSB was.' Met dit Nationaal Comité nu had Fischböck contact geweigerd - hij had wèl met een uit zeven personen bestaand kleiner comité in zee willen gaan waarin de NSB openlijk vertegenwoordigd was. Drie van de leden van het Nationaal Comité hadden zich toen, met instemming van het college van secretarissen-generaal, bereid verklaard Fischböck terwille te zijn: mr. W oltersom, mr. K. P. van der Mandele (voorzitter van de Rotterdamse Kamer van Koophandel) en mr. W. G. F. Jongejan (voorzitter van de Ondernemersraad voor Nederlands-Indië). Tot de Siebenerausschuss

1 De Monchy heeft dat geheime lidmaatschap spoedig laten verlopen; in de colleges waar hij lid van was, schaarde hij zich steeds aan de zijde van de 'anti's'.

traden voorts twee NSB'ers toe: de bankier mr. H. C. van Maasdijk en de houthandelaar F. B. J. Gips, en twee niet-NSB' ers: de bankier jhr. J. A. G. Sandberg en J. M. Honig, directeur van Heinekens Brouwerij te Amsterdam - Fischböck meende dat ook deze NSB' er was maar Honig had zijn lidmaatschap al enkele jaren tevoren opgezegd.

XCWij kunnen ons indenken dat Fischböck over het contact met Woltersom in veel opzichten tevreden was. Zeker, Woltersom was geen nationaalsocialist maar hij was van Duitslands blijvende suprematie overtuigd, hij was capabel, hij was een gezaghebbende en invloedrijke figuur in de wereld der Nederlandse ondernemers ('sterke man' in de directie van de Rotterdamse Bankvereniging, president-commissaris of commissaris van een twintigtal grote ondernemingen) - en hij was autoritair.

XCIn de zomer van '40 was mr. Henri Louis Wolters om acht-en-veertig jaar oud. Zijn familie had sinds het einde van de achttiende eeuw in Coevorden een zekere rol gespeeld, zelf was hij in Groningen geboren. Hij studeerde in Utrecht, was een paar jaar advocaat in Maastricht, werd in '25, drie-endertig jaar oud, hoofddirecteur van de Nationale Bankvereniging en vier jaar later, toen deze instelling met de Rotterdamse Bankvereniging fuseerde, directeur van deze 'Robaver'. Met harde hand regerend wist hij daar een financiële debacle te voorkomen: hij drukte de kosten (vele ontslagen vloeiden daaruit voort) en beëindigde onverbiddelijk de kredietverlening in alle gevallen waarin hij in de commerciële perspectieven van de betrokken persoon of onderneming niet voldoende vertrouwen had. Hij was, aldus later mr. H. van Riel, 'een vent uit één stuk met een scherp en veelal juist oordeel over zijn medemensen, (maar) ik heb in de letterlijke zin nooit iemand gesproken die hem mocht, wèl velen die groot ontzag, zelfs in de goede zin, voor hem hadden. '1 Anderen koesterden dat ontzag voor W oltersom in een minder goede zin: zij waren bang voor de man wiens woord wet was binnen een van de grootste bankinstellingen in den Iande. Vrienden had Wolters om nauwelijks. Afgezien van zijn familieleden (hij was getrouwd met een zuster van mr. dr. L. G. Kortenhorst. lid van de Tweede Karner voor de Rooms-Katholieke Staatspartij) behoorden Steenberghe en Hirschfeld tot de zeer weinigen jegens wie hij zich soms kon laten gaan. Hij was eerzuchtig of, beter misschien: begerig naar macht - macht over het bedrijfs

XC1 Brief, I7 jan. I973, van H. van Riel.

leven, macht over mensen. Want het spreekt vanzelf dat men zich zonder zodanige begeerte, zonder de wil om een dominerende positie op te bouwen, niet laat benoemen tot voorzitter, eerst van een Siebenerausschuss die regelmatig de Reichskommissar en zijn Generalkommissar für Finanz: und Wirtschaft moet adviseren, en vervolgens van een tweede commissie die het gehele bedrijfsleven dient te reorganiseren volgens het Duitse model.

XCWolters om was ook voorzichtig. Het voorzitterschap van de Organisatiecommissie voor het Bedrijfsleven aanvaardde hij eerst nadat Snouck Hurgronje, voorzitter van het college van secretarissen-generaal, hem schriftelijk had doen weten dat het college het in's lands belang achtte dat hij die functie aannam. Hij zocht zelfs een dubbele rugdekking: toen een Nederlandse bankier, Tj. Greidanus, in de voorzomer van '41 de gelegenheid kreeg, Zwitserland te bezoeken, vroeg Woltersom hem, bij het Nederlandse gezantschap te Bern te informeren wat de Nederlandse regering te Londen van zijn activiteit dacht. Greidanus kwam te Bern (de Nederlandse gezant was er ziek) bij de vroegere Berlijnse gezant terecht, jhr, mr. M. H. van Haersma de With. Deze kende Woltersom goed en gaf, niet alleen met betrekking tot diens werk maar ook tot dat van Snouck Hurgronje en Hirschfeld, geheel op eigen gezag ten antwoord: 'Londen heeft zeker volledig begrip voor hun situatie; laten zij gerust doorgaan. 'lOf die woorden precies zo of in een nog wat stelliger vorm aan Woltersom overgebracht zijn, weten wij niet - in elk geval kreeg, ook in later jaren, een ieder die hem met kritiek lastig viel, te horen dat 'Londen', 'de koningin' dus, achter hem stond; er werd zelfs rondverteld dat hij daaromtrent een schriftelijk bewijsstuk in een kluis had liggen.

XCAldus gedekt zette Wolters om door. Zijn streven was er op gericht, het hem toevertrouwde organisatorische werk in eigen hand te houden. Natuurlijk kon voor NSB'ers een plaats ingeruimd worden, maar dan een waarop zij het niet voor het zeggen zouden hebben. Werden zij lastig, dan liep hij naar Fischböck, desnoods naar Seyss-Inquart. Met beiden onderhield hij goede relaties, hetgeen mede in het belang was van Hirschfeld met wie Seyss-Inquart, gegeven Hirschfelds half-Joodse afkomst, geen persoonlijk contact begeerde. Zoals de Duitsers het zagen (en ook veel Nederlanders die zich ergerden), liep Wolters om keurig in de pas: hij werkte aan Duitse propagandistische publikaties mee, voerde het woord op een door de bezetter belegde conferentiedag van industriëlen, liet de Robaver veel geld aan de Winterhulp geven en wekte de andere bankinstellingen op, datzelfde te doen.

XC1 Brief, 30 nov. I945, van Tj. Greidanus aan de commissie-Pentener van Vlissingen (Enq., dl. VII b, p. 20).

Louter manoeuvres? Aanvankelijk zeker niet: wie er, als Woltersom, in '40 en '41 van overtuigd was dat Duitsland niet meer verslagen kon worden, was alleen maar oprecht wanneer hij het Nederlandse bedrijfsleven opwekte, zich op Duitsland te oriënteren. In die visie werden de Nederlandse belangen het best verdedigd door in beginsel met Duitsland samen te werken. Mèt de krijgskansen wijzigde zich die visie: in een later stadium wenste W oltersom de Nederlandse belangen te verdedigen door, voorzichtig overigens en zonder enige aanraking met de illegaliteit, Duitsland tegen te werken. En een gelukkig toeval wilde dat zowel in die eerste als in die tweede fase datgene wat Woltersom voor de Nederlandse belangen hield, samenviel met wat hij als zijn privé-belangen zag. Er waren er meer zoals hij.

XCDe instructies van Funk en Goering leidden er toe dat Fischböck met spoed de oprichting van een Nederlandse Wirtschaitskammer ter hand ging nemen. Voor de reorganisatie van het bedrijfsleven alsmede van de bestaande Kamers van Koophandel was een Organisatie-Commissie nodig. Aanvankelijk was het de bedoeling dat Seyss-Inquart een daartoe strekkende regeling zou uitvaardigen, maar deze had er geen bezwaar tegen, integendeel: zag er voordelen in, dat Hirschfeld zulks deed. Hirschfeld deed dat graag: hem leek het aanbevelenswaardig dat deze zaak van meet af aan door Nederlandse instanties geregeld werd. De richting waarin van Duitse zijde gedacht werd, was hem sympathiek; duidelijke, alle ondernemers omvattende organisaties van het bedrijfsleven kwamen hem al enkele jaren wenselijk voor en niet rninder wenselijk leek het hem dat het bedrijfsleven zèlf zoveel mogelijk handelend zou optreden - hij was een tegenstander van alles wat naar 'staatssocialisme' zweemde. Eind oktober' 40 verscheen dus een besluit, niet van Seyss-Inquart maar van Hirschfeld', waarvan artikel I bepaalde dat de 'opbouw van een zelfstandige organisatie ter ontwikkeling van het bedrijfsleven' taak was van de secretaris-generaal van handel, nijverheid en scheepvaart; wie opzettelijk in strijd zou handelen met de daartoe uit te vaardigen voorschriften of beschikkingen, zou met maximaal vijf jaar gevangenisstraf of f 100 000 boete gestraft kunnen worden. Dat loog er niet om.

XCDe opbouw van de nieuwe organisatie werd vervolgens aan een Organisatie-Commissie toevertrouwd die evenwel niet door Hirschfeld maar inva

1 206/40 p. 594-96).

feite door Fischböck samengesteld was. Van de zeven leden van de Siebener ausschuss kwamen er hier vijf in terecht : Wolters om, Gips, Honig, van Maasdijk en van der Mandele (jongejan en jhr. Sandberg vielen dus uit) en die vijf werden met vier anderen aangevuld: W. H. de Monchy, de Utrechtse industrieel T. J. Twijnstra, de Noordbrabantse industrieel mr. B. J. M. van Spaendonck (directeur van het rijksbureau voor wol en lompen) en een Leidse dekenfabrikant. dr. L. P. Krantz. Krantz was NSB'er. Drie NSB' ers dus op negen leden - zij waren in de minderheid. Daar kwam nog bij dat het in Den Haag gevestigde bureau van de commissie drie secretarissen kreeg die als 'anti's' beschouwd werden: mr. P. A. Blaisse, een relatie van van Spaendonck, en mr. dr. E. J. E. N. H. Jaspar en A. Rom Colthoff, respectievelijk secretaris van de Algemene Katholieke Werkgeversvereniging en van het Verbond van Nederlandse Werkgevers. Prompt ontstond deining binnen de NSB. Mussert kreeg van derden te horen dat Gips, van Maasdijk en Krantz in de Organisatie-Commissie weinig meer zouden zijn dan figuranten, maar deze drie betoogden in december '40 jegens de leider der NSB dat hun voortgezet lidmaatschap wel degelijk zin had. De commissie had nl. als uitgangspunt aanvaard dat in de besturen van de op te richten hoofd-, bedrijfs-, vak- en ondervakgroepen ook NSB' ers opgenomen zouden worden indien zij voldoende capabel waren, anders gezegd: NSB' ers werden niet in de ban gedaan zoals elders in de Nederlandse samenleving geschiedde. Het betoog sprak Mussert aan.

XCDe oprichting van zes hoofdgroepen werd nu in voorbereiding genomen: industrie, handel, verkeerswezen, ambacht, bankwezen, verzekeringswezen. Die indeling week op twee ondergeschikte punten van de Duitse af: in Duitsland vormden de energiebedrijven een aparte Reichsgruppe, in Nederland vormde het verkeerswezen een aparte hoofdgroep. De OrganisatieCommissie splitste zich in subcommissies om de oprichting van tientallen bedrijfsgroepen en honderden vak- en ondervakgroepen te gaan voorbereiden; het was de bedoeling van de bezetter dat de voorzitters, als 'leiders' aangeduid, het in al die groepen voor het zeggen zouden krijgen, maar W oltersom, die de opinies bij het bedrijfsleven gepeild had, wist aan Fischböck duidelijk te maken dat elke toepassing van het Puhrer-Prinzip grote weerstanden zou wekken; het slot van het lied was dat de hoofdgroepen en de lagere organen elk een 'dagelijks bestuur' kregen, bestaande uit een 'voorzitter' en twee 'plaatsvervangende voorzitters', mèt nog een 'raad van bijstand' die, niet formeelmaar wel feitelijk, veel gewicht in de schaal kon werpen. 'Ik heb', verklaarde Woltersom later aan de Enquêtecommissie, 'geen enkel gevalmeegemaakt van die honderden vakgroepen waarbij een voorzitter eigenmachtig besluiten nam zonder de plaatsvervangende

voorzitters of verder nog de raad van bijstand te raadplegen.'! De Enquêtecommissie legde zich bij die mededeling neer - kritiek uitte zij op een ander punt, IJ. op Hirschfelds besluit van mei' 412 waarbij hij de op te richten bedrijfsorganisaties lichamen genoemd had 'in de zin van artikel 152 van de Grondwet', aan welke 'overeenkomstig artikel 153 van de Grondwet' verordenende bevoegdheid toegekend kon worden. 'Het was', aldus de Enquêtecommissie, 'geenszins in overeenstemming met de positie van een secretaris-generaal om op eigen gelegenheid een zodanige 'organieke wet' uit te vaardigen. Wanneer al de volstrekte noodzaak bestond, in deze materie regelend op te treden, dan nog werkte het misleidend, wanneer in de bezettingstijd de Nederlandse Grondwet' (die op alle wezenlijke punten uitgehold was) 'als grondslag hiervoor werd gebezigd."

XCVele honderden voorzitters, plaatsvervangende voorzitters, leden van raden van bijstand en secretarissen moesten in de nieuwe opzet benoemd worden, de belangrijkste door Hirschfeld en zulks op voorstel van de OrganisatieCommissie. Al die benoemingen moesten door de bezetter goedgekeurd worden. Naarmate meer narnen bekend raakten, weerklonken er luidere protesten uit de NSB. Gips, Krantz en van Maasdijk gingen de meerderheid van de Organisatie-Commissie tegenwerken door met hun klachten tegen naar voren geschoven candidaten naar Fischböcks Generalkommissariat en naar de Sicherheitsdienst te lopen en in de herfst van' 41 zat de zaak volledig vast: de Sicherheitsdienst, die hoofdzakelijk door NSB' ers opgestookt was, had driekwart van de candidaten onaanvaardbaar genoemd. Woltersom deed toen met succes een beroep op Fischböck die, voor hij naar de hem toegedachte bestuurspost in Charkow vertrok (die benoeming ging tenslotte niet door), graag aan Berlijn wilde berichten dat de opbouw van een Nederlandse Wirtschaftskammer voor elkaar was, en tegen het advies van de Sicherheitsdienst en van zijn eigen ambtenaren in, besliste Fischböck dat hij de benoeming van alle candidaten waarover de Organisatie-Conunissie het eens was, zou laten passeren - alleen mochten de bestuursleden van de inmiddels opgeheven verbonden van werkgevers geen vooraanstaande plaatsen in de nieuwe organisatie krijgen. Gips, Krantz en van Maasdijk namen toen genoegen met het feit dat hier en daar ook NSB' ers benoemd zouden worden (Gips zou bijvoorbeeld voorzitter worden van de hoofdgroep handel), Fischböck

1 Getuige H. L. Woltersom, dl. VII c, p. 814. 2 VO 89/41 1941, p. 348-49). 3 dl. VII a, p. 122. Hirschfeld heeft deze kritiek afgewezen. 'De Enquêtecommissie heeft', schreefhij in zijn (p. 92), 'deze maatregel niet voldoende in het licht van de tijd gezien' - een opmer king die hij overigens met geen woord adstrueerde.

keurde het gros van de candidaten goed (ir. G. A. Kessler, president-directeur van de Nederlandse Hoogovens, en ir. M. H. Damme Sr., president-directeur van Werkspoor, behoorden tot de weinigen die hij schrapte) en nu konden successievelijk de verschillende hoofd-, bcdrijfs-, vak- en ondervakgroepen ingesteld worden. In juni' 42 werd de hoofdgroep ambacht als laatste in het leven geroepen. Voor de oprichting van diverse vak- en ondervakgroepen bleef de Organisatie-Commissie nog tot eind' 43 bestaan - wat zij opgericht had, was inmiddels in april' 42 overkoepeld door een pendant van de Duitse Wirtschaftskammer: de Raad voor het Bedrijfsleven. Wolters om was hier weer voorzitter van en tot leden waren behalve de leden van zijn OrganisatieCommissie! nog zes vertegenwoordigers van het bedrijfsleven benoemd, onder wie twee NSB'ers; een van die NSB'ers was ir. E. van Dieren wiens hooggespannen verwachtingen ten aanzien van de Oostinzet wij in ons vorige deel memoreerden. In de Raad zaten dus vijf NSB' ers tegenover tien 'anti's'. Een NSB'er, mr. W. J. H. Behrens, tevoren secretaris van van Maasdijk, werd secretaris van de Raad. Behrens was een Vi-Mann van de Sicherheitsdienst veel opwekkends kreeg hij niet te berichten.

XC'Als secretaris der Organisatie-Conunissie heb ik', had van Maasdijk in februari' 42 aan Wolters om geschreven,

XC'mijn handtekening onder de benoemingen gezet van tallozen waarvan ik weet dat zij mijn persoonlijke felste tegenstanders zijn ... Je hebt de pogingen welke ik ondernam tot het tot standbrengen van een persoonlijk contact tussen vogels van diverse pluimage vrijwel alle medegemaakt. Ik moet na anderhalf jaar vaststellen dat het succes bijzonder pover is: van een weloverwegen poging tot tegemoetkoming, tot beter begrip van de zijde der andere Organisatie-Commissie-leden is geen sprake geweest.'!

XCOok in de hoofd-, bedrijfs-, vak- en ondervakgroepen kregen de NSB' ers over het algemeen geen voet aan de grond. Waren ze lid van een besturend college, dan werden ze tegengewerkt: ze kregen de stukken te laat of in het geheel niet toegezonden en elke voorzitter die 'goed' was, placht reeksen besluiten te nemen waarin zij in het geheel niet gekend waren. Klachten bij

1 Twijnstra trok zich in de lente van' 43 als voorzitter van de hoofdgroep industrie en als lid van de Raad terug omdat hij vond dat Woltersom de organisaties van het bedrijfsleven teveel behandelde als 'instrumenten die van een centraal punt uit zullen worden gedirigeerd.' (brief, 25 febr. 1943, van T.]. Twijnstra aan Hirschfeld, Collectie-Hirschfeld, 5 c) Twijnstra werd opgevolgd door de president-directeur van de Artillerie-Inrichtingen, den Hollander. "Brief, 5 febr. 1942, van H. C. van Maasdijk aan H. L. Woltersom (Collectie-van Maasdijk, 13 I).

Gips, Krantz en van Maasdijk, bij Mussert en Rost van Tonningen, bij het Reichsleommissariat en de Sicherheitsdienst hadden geen enkel effect. 'Ik vind de gehele bedrijfsorganisatie een onding', schreef ir. van Dieren in mei '44 aanRost. 'Er is een apparatuur opgebouwd naar het schema van de Duitse Gewerbliche Wirtschaft. De concurrentie is praktisch uitgeschakeld, doordat de mensen verplicht zijn in concerns samen te werken. Deze concerns staan onder leiding van de grootkapitalisten, omdat dezen alleen de vrije tijd hebben die door hun grote firma's vergoed wordt, om zich met dergelijke zaken te bemoeien. De secretarissen zijn over het algemeen liberale diehards. De kameraden zijn met plaatsvervangende voorzitterschappen en dergelijke schijnbanen belast. Het leidersbeginsel is aanvaard, doch praktisch in handen gelegd van notoire' anti's. Hoe men van een dergelijke organisatie iets positiefs kan verwachten, is mij een raadsel."

XCVan Dierens klacht kan Rost niet verbaasd hebben. Deze had voorzien dat de bezetter zich niet veel moeite zou geven om de NSB binnen de nieuwe bedrijfsorganisaties te pousseren. 'De Duitse autoriteiten', had hij in de zomer van '41 aan Mussert bericht, 'helpen ons zo goed als zij kunnen, doch zij krullen niet terwille van de vermeende mogelijkheid om met de 3 % NSB' ers' (het waren er nog minder) 'het bedrijfsleven te regeren, dit bedrijfsleven in volle oorlogstijd desorganiseren." Zo was het.

XCWat heeft de Organisatie-Commissie Woltersom gedaan?

XCZij heeft een omvangrijke nieuwe organisatie opgebouwd die, na anderhalf jaar, door de Raad voor het Bedrijfsleven overkoepeld werd"; zij heeftHet verzet van de Nederlandse tegen nationaal-socialisme en Duitse tyrannie

1 In de tekst staat 'motorische'. Wij nemen aan dat dit een fout van de typiste is waar van Dieren overheen gelezen heeft. Of bedoelde hij met 'motorische' iets als 'dynamische'? 2 Brief, 9 mei 1944, van E. van Dieren aan Rost van Tonningen (E. Fraenkel- Verkade: Selectie correspondentie van mr. M. M. Rost van Tonningen, no. 616 a). 3 Brief, I aug. 1941 van Rost van Tormingen aan Mussert dl. l, p. 664). 4 Het aanvaarden van bestuursfuncties werd in april '43 door het Epis copaat 'in geweten niet ongeoorloofd' genoemd, maar: 'Over de wenselijkheid hiervan spreken wij ons liever niet uit. Zeker is men niet verplicht, een aangeboden bestuursfunctie te aanvaarden.' (aangehaald in S. Stokman: (1945), p. 274). 1 Geheel overgedragen aan het bedrijfsleven werden slechts de werkzaamheden van het weinig belangrijke rijksbureau voor het hotel-, restaurant- en cafébedrijf en van de kleine en overzichtelijke sectie openbare nutsbedrijven van het rijksbureau voor de verwerkende industrie. 2 A. van der Leeuw: 'De rijksbureaus van handel en nijverheid en het georganiseerde bedrijfsleven' (Notitie 61 voor het Geschiedwerk), p. 33.

alle vroegere organisaties geliquideerd (dat waren er bijna drieduizend de vrijkomende fondsen werden als regel aan Miiller-Lehning, de grote liquidateur van de niet-commerciële verenigingen en stichtingen, onthouden en aan de bedrijfs- en vakgroepen toegespeeld); zij heeft de 36 bestaande Kamers van Koophandel door II nieuwe vervangen (met formele invoering van het leidersbeginsel, hier en daar met het naar voren schuiven van NSB' ers) - politiek had dit alles van grote betekenis kunnen zijn: het paste in de Duitse opzet, het mocht door Seyss-Inquart gezien worden als een belangrijk succes op het terrein van de algemene gelijkschakeling, het zou de economische inlijving van Nederland bij Duitsland vergemakkelijkt hebben. Zo hadden Funk, Goering en Fischböck het in '40 ook bedoeld. De nieuwe organisatie van het Nederlandse bedrijfsleven was door hen als onderdeel gezien van het 'nieuwe Europa' - maar dat 'nieuwe Europa' kwam niet van de grond. De oorlog bleef prevaleren. Toen de Organisatie-Commissie met haar werk klaar was, waren de omstandigheden dusdanig gewijzigd dat het gehele bouwsel dat zij opgetrokken had, maar weinig betekenis kon hebben. Hier en daar waren er wel bedrijfs- en vakgroepen die beperkte taken van de Nederlandse overheid overnamen', maar het Reichskommissariat en vooral de Zentralaujtragsstelle en de Rüstungsinspektion zagen veelliever dat de leiding in het economisch leven (dat betekende in de eerste plaats: de verdeling van de schaarse grondstoffen) duidelijk bij Hirschfelds departement van handel, nijverheid en scheepvaart en bij de rijksbureaus voor handel en nijverheid bleef berusten, Daar kwam nog bij dat er in de fase waarin er op zichzelf wel werkzaamheden waren die het departement graag door de organisaties van het bedrijfsleven uitgevoerd zag (sluiting van bedrijven, vordering van machines en materialen), bij het bedrijfsleven maar weinig bereidheid bestond om die taken ter hand te nemen. Er was, aldus A. J. van der Leeuw (aan wiens onderzoekingen op dit gebied wij opnieuw veel gehad hebben), 'in de jaren I943-' 44 een geprikkelde sfeer ontstaan rond het 'collaboratie'vraagstuk die er in vroegere jaren niet was.'2 Ten departemente en bij de rijksbureaus kon men voor de Z.g. principiële houding van sommige organisaties van het bedrijfsleven niet veel waardering opbrengen; vakgroepen waren er, die wel 'impliciet te kennen gaven, niet te willen medewerken aanJ.

voorschriften ten behoeve van de Duitse oorlogvoering', doch waarvan, aldus van der Leeuw, 'de leden in doorsnee reeds sedert 1940-'41 in hun bedrijf voor 50% of zelfs voor 85% aan opdrachten voor de Duitse Wehr macht werkten.'!

XCNiet onvermeld bhjve dat Wolters om de bestuurders en functionarissen van de Raad voor het Bedrijfsleven en van de onder deze ressorterende lichamen in veel gevallen tegen gijzeling heeft weten te beschermen.

XCWij komen nu tot het departement van handel, nijverheid en scheepvaart en de rijksbureaus van handel en nijverheid. In hoofdstuk 6 van ons tweede deel (Neutraal) beschreven wij hoe de eerste van die rijksbureaus in de periode september '39-mei '40 opgericht werden. Aile ondernemingen die op een sector werkzaam waren die door een rijksbureau bestreken werd, moesten zich bij dat bureau laten inschrijven; zij hadden nadien voor elke economische handeling met de op die sector vallende artikelen, voorzover deze schaars dreigden te worden, een vergunning nodig. Bij de verstrekking dier vergunningen gold als beginsel dat de rijksbureaus alle bestaande ondernemingen op grondslag van hun vooroorlogse positie zouden helpen: de onderlinge concurrentie werd dus in ruime mate bevroren. In de neutraliteitsperiode behield het bedrijfsleven overigens een zekere invloed op het beleid der rijksbureaus: meestal waren de directeuren en hoogste functionarissen dier bureaus uit het bedrijfsleven afkomstig, en hetzelfde gold voor de voorzitters en leden van hun commissies van bijstand; in die commissies zaten van begin '40 af ook hoofdbestuursleden van de drie grote vakcentrales. Die commissies van bijstand werden in de zomer en herfst van '40 opgeheven (zij bleven bij ongeveer de helft van de rijksbureaus als 'commissie van advies' of zelfs als 'bestuur' bestaan) en de invloed van het departement kreeg, zoals wij reeds in hoofdstuk 9 van deel 4 onderstreepten, een ander karakter: Hirschfeld had aanvankelijk gedacht dat alle economische onderhandehngen met de Duitsers bij zijn departement gecentrahseerd konden worden, maar spoedig bleek dat de meeste van die onderhandelingen moesten geschieden tussen, enerzijds, de directeur van het betrokken rijksbureau en, anderzijds, zijn Duitse toezichthouder, de Referent, plus eventueel vertegenwoordigers van de Duitse tegenhanger van het

XC1 A.v., p. 34. 3

Nederlandse rijksbureau: een van de vele Z.g. Reichsstellen. Een aanta] beslissingen hield het departement aan zich, bijv. ten aanzien van prijsverhoging, vestiging en uitbreiding van bedrijven, heffingen en in- en uitvoer. Wat de onderhandelingen met de Duitsers betrof, werd het departement evenwel meer en meer een beroepsinstantie: had het rijksbureau niet kunnen bereiken wat het wenste, dan werd Hirschfeld ingeschakeld die de zaak dan met Fischböck en diens hoofdambtenaren opnam.

XCEr kwamen in totaal uiteindelijk twintig rijksbureaus, alle gebaseerd op de schaarste van één bepaald artikel of een samenhangende groep artikelen: aardolieproducten, bouwmaterialen, chemische producten, diamant, geneesen verbandmiddelen, hout, huiden en leder, kolen, non-ferrometalen, oude materialen en afvalstoffen, papier, rubber, tabak, teer, textiel (plus een apart rijksbureau voor de distributie van textielproducten), wol en lompen, ijzer en staalen dan was er nog een rijksbureau voor de 'verwerkende industrie' (met secties voor de keramischeen voor de linoleumindustrie) en een rijksbureau voor de metalenverwerkende industrie. Over het wel en wee van al deze rijksbureaus, over de wijze waarop zij, de een met meer, de ander met minder succes, trachtten de belangen van Nederlandse producenten, handelaren en consumenten te verdedigen, vallen evenveel aparte boeken te schrijven. Voorzover dat geschied is, zullen wij ze nog noemen. Hier moeten wij samenvatten.

XCWij willen er dan allereerst op wijzen dat in de vorm van deze rijksbureaus. een ambtelijk apparaat ontstond dat vele malen groter was dan het departement. Bij het departement waren eind '42 ruim vijfhonderd personen werkzaam, bij de rijksbureaus meer dan negenduizend. Naarmate er minder te verdelen viel, kregen die rijksbureaus meer te doen - de toenemende schaarste noopte tot steeds nauwkeuriger enquêteren en inventariseren, tot het steeds gedetailleerder nagaan of voor bepaalde grondstoften een verwerkingsvergunning, voor bepaalde eindproducten een afleveringsvergunning uitgeschreven kon worden. In juli '41 gingen van het rijksbureau voor de metalenverwerkende industrie ruim I I 000 poststukken uit - in juli' 44, toen de omzet van deze bedrijfstak tot minder dan een zesde van het peil van juli' 4I was gedaald, was dat aantal tot meer dan het zesvoud gestegen: bijna 71000. Overigens had een rijksbureau als dat voor de metalenverwerkende industrie een betrekkelijk gering aantal ingeschrevenen. Veel groter waren die aantallen bij rijksbureaus die wezenlijk met de detailhandel te maken hadden. Bij de sectie keramische industrie van het rijksbureau voor de verwerkende industrie stonden aanvankelijk o.m. ca. zevenduizend handelaren in serviesgoed en bijna achtduizend handelaren in inmaakglazen ingeschreven, bij het rijkskolenbureau ca. zestienduizend kolenhandelaren,. 3

bij het rijksbureau voor de distributie van textielproducten ca. veertigduizend textiel-detaillisten, bij het rijksbureau voor tabak en tabaksproducten ca. zestigduizend houders van z.g. tabaksvergunningen. Vrijwel geen week ging voorbij waarin niet al die handelaren van het rijksbureau waaronder zij ressorteerden, schriftelijke verzoeken of aanwijzingen ontvingen - aanvulling van hun voorraden vergde steeds het invullen van de nodige bescheiden.

XCLaat ons een betrekkelijk simpel voorbeeld geven van de onvermijdelijke .administratieve rompslomp die ontstond. Wij kiezen het uit een periode waarin de schaarste nog niet eens zo nijpend was: eind' 41, en uit de sector van de metalenverwerkende industrie.

XCEr is een gebouw van een gemeentelijke dienst waar een nieuwe archiefruimte in gebruik genomen moet worden; daar is een verlichtingsinstallatie nodig. De lampen vormen dan nog geen probleem (in gloeilampen worden weinig grondstoffen verwerkt, ze zijn nog vrij te krijgen), maar het overige materiaal voor de installatie (buizen, schakelaars) is schaars. Het hoofd van de lmishoudelijke dienst van het overheidsgebouw waar het archief in gevestigd is, moet om te beginnen samen met de door hem uitgezochte installateur een 'stamformulier voor electrische installaties' invullen waarin precies .aangegeven wordt wat voor de installatie nodig is. Dat formulier gaat naar het gemeentelijk of provinciaal electriciteitsbedrijf toe dat eventueel de electriciteit moet leveren; het wordt daar onderzocht en, na in orde be-vonden te zijn, aan het rijksbureau toegezonden. Daar wordt het stamformulier opnieuw bekeken, speciaal op het punt of de meest schaarse grondstof die bij de installatie nodig is, koper, door een minder schaarse vervangen kan worden. Eventueel wordt, om dat precies na te gaan, een controleur naar de archiefruimte gezonden. Het stamformulier wordt, nemen wij nu maar aan, door het rijksbureau goedgekeurd. Daar staat dan precies op .aangegeven hoeveel materialen nodig zijn en, vooral, wat het gewicht aan koper is dat men voor de installatie behoeft, want bij het toewijzen van de aanvragen gaat men bij het rijksbureau van dat kopergewicht uit. Het rijksbureau weet precies welk kopergewicht het in totaal in het lopende kwartaal mag toewijzen. Een deel daarvan is evenwel tevoren al voor bepaalde afnemers geblokkeerd: voor de spoorwegen, de kolenmijnen, de hoogovens, de nieuwbouw van de Algemene Kunstzijde Unie, Philips, de rijksgebouwendienst, het rijksinkoopbureau, de dienst van de wederopbouw, het bureau voor de ombouw van benzinemotoren, de werken in de Noordoostpolder en de inrichtingen voor nijverheidsonderwijs. Wat daar buiten valt, krijgt een urgentiecijfer waarbij aanvragen die voor de volkshuishouding van belang geacht worden, in groep I vallen - de verlichtingsinstallatie voor de 3

archiefdienst komt in groep III terecht. De geblokkeerde hoeveelheden zijn toegewezen, de overige aanvragen worden bekeken. Voor groep I is er nog koper genoeg, groep II kan men nog net helpen - als groep III aan de beurt komt, is de kwartaalvoorraad op. De aanvraag wordt aangehouden: geen verlichting in de archiefruimte. Was de aanvraag ingewilligd, dan zou de installateur een vergunning gekregen hebben waarmee hij bij een fabrikant of grossier, tegen betaling uiteraard, de nodige artikelen had kunnen betrekken. De fabrikant of grossier zou die vergunning plus het bewijs van aflevering weer gebruikt hebben om zijn voorraden aan te vullen, waarbij hij er, zeker wat koper betrof, op rekenen moest dat zijn toewijzingen steeds geringer zouden worden.

XCDat is slechts één voorbeeld. Men zou er duizenden kunnen geven. In nagenoeg het gehele productie- en distributieproces werd de gang van zaken door ambtelijke paperassenbepaald.

XCOp dit systeem werd door de bezetter scherpe controle uitgeoefend controle bij de rijksbureaus. Elke algemene regeling moest door de daar gedetacheerde Referent goedgekeurd worden. Eind' 42 werden de bevoegdheden van die Referenten uitgebreid; zij werden nadien Beuollmáchtigten genoemd en kregen hun aanwijzingen nu rechtstreeks uit Berlijn. Hun taak was, zo werd hun in januari' 43 uiteengezet, 'nicht die Versorgung des zivilen Sektors, die nur Mittel ZU11'I Zweck ist und nur soureit erfo/gen sol! wie zur Erhal tung des Kriegspotentials notwendig ist.'l De Bevollmächtigten moesten voortaan niet alleen aan de algemene regelingen maar ook aan de 'individuele' beslissingen der rijksbureaus hun goedkeuring hechten. Het was een papieren voorschrift. Bij menig rijksbureau was zulk een goede verhouding ontstaan tussen de directie en de ReferentfBevollmächtigte dat deze laatste zich menigmaal bij zijn Duitse superieuren moeite gaf, Nederlandse wensen ingewilligd te krijgen. Er was ook veel wisseling in deze toezichthouders. Het rijksbureau voor de verwerkende industrie had bijvoorbeeld aanvankelijk met een dr. Thümmel te maken, 'een rustige figuur', aldus het naoorlogse verslag van het rijksbureau. 'Hij heeft het ons niet lastig gemaakt ... , zijn grootste zorg was te trachten weg te blijven van het oorlogsfront.' In '41 en '42 kwamen twee Referenten 'welke aanvankelijk de indruk wekten dat zij zich intensief zouden gaan bemoeien met de Nederlandse glasindustrie. doch in de praktijk is hiervan vrijwelniets terecht gekomen.' In januari' 43 verscheen een Bevollmächtigter uit Berlijn, Kurt Hesse - 'last heeft het rijksbureau van hem eigenlijk niet ondervonden.' Hesse werd in militaire dienst ge

XC1 Verslag, 14 jan. 1943, van de vergadering der Bevollmächtigten op 13 jan. 1943 (Fiwi, HA GeWi, Sla).

roepen en door zijn zestigjarige assistent, Major Becker, opgevolgd, 'de meest correcte Duitser die wij hebben meegemaakt, doch een volkomen nul' : tegen de directeur zei hij, 'dat hij bereid was, ieder sternpel en iedere handtekening te zetten waar dezerzijds om gevraagd werd.' Op Becker volgde Schmitt, een oud-afdelingschef van de Zentralauitragsstelle, specialist voor de wolbranche; hij was de enige die 'lastig' was, 'zij het dan ook dat dit voor een deel komedie was, gespeeld . .. om zijn betrouwbaarheid en onmisbaarheid te bewijzen.'!

XCWij mogen niet generaliseren: andere Referenten en Bevollmächtigten hebben op de rijksbureaus grote druk uitgeoefend, met name na '42. Van belang was daarbij dat in het algemeen bij deze rijksbureaus, die in de eerste helft van de bezetting niet of nauwelijks administratief verzet gepleegd hadden'', vooral na de April-Meistakingen van' 43 de stemming aggressiever werd: toen werden Duitse eisen vaak bewust traag in behandeling genomen. Een voorbeeld: in december '43 kreeg het distributiebureau populierenrondhout (dat op dat moment overigens niet ressorteerde onder het rijksbureau voor hout maar onder de bedrijfsgroep houtindustrieê) de urgente opdracht van Finanz ultd Wirtschaji, nl. van een Oberforstmeister dr. Sc1mell, hoofd van het Referat Forst- und Holewirtschajt, om er voor te zorgen dat de Nederlandse kistenfabrikanten per I maart '44 20 000 kubieke meter rondhout ontvangen zouden hebben voor de vervaardiging van kratten die nodig waren voor de groente-export naar Duitsland. Die opdracht werd doorgegeven aan Staatsbosbeheer, maar het werd eind februari voor de houthandelaren de voor de aankoop noodzakelijke 'koopboekjes' ontvingen. Op 15 maart, twee weken na de gestelde einddatum, was welgeteld 2,80 kubieke meter rondhout op papier aan een kistenfabrikant toegewezen. Dr. Sclmell was razend. Hij werd toen afgescheept met de toezegging dat alle krachten zouden worden ingespannen om in Zeeland de helft van de oorspronkelijk geëiste hoeveelheid, 10000 kubieke meter, op te kopen en naar de kistenfabrikanten in Noord- en Zuid-Holland te vervoeren. Half juli was nog geen kubieke meter uit Zeeland gearriveerd en uit de rest van het land hadden de fabrikanten slechts IOOO kubieke meter ontvangen; met het vervaardigen van de eerste partijen kratten was men toen nog bezig.J.

1 Rijksbureau voor de verwerkende industrie, sectie keramische industrie: Na oorlogs verslag, p. 59-60 (eNO, 327 a). 2 In augustus '40 werd de directeur van het rijkskolenbureau gearresteerd omdat hij de steenkooltransporten naar Duitsland gesaboteerd zou hebben; deze beschuldiging bleek na onderzoek onjuist. 3 Het bestuur van deze bedrijfsgroep was 'goed', mr. dr. in 't Veld, de ontslagen burgemeester van Zaandam, was er secretaris van.

XCZulk een administratieve sabotage kwam, gelijk gezegd, in de eerste helft van de bezetting maar weinig voor. Wel werd door de meeste rijksbureaus bij het opstellen van algemene regelingen (de belangrijkste vraag was steeds: wat gaat naar Duitsland, wat blijft in Nederland?) tegenspel gegeven, maar waren die regelingen eenmaal vastgesteld, dan hield men er ook de hand aan. Wat van dit alles het effect geweest is op het voorzieningspeil van het bedrijfsleven en van de bevolking, zullen wij ten aanzien van de belangrijkste sectoren nog uiteenzetten. Men gedroeg zich, zou men kunnen zeggen, correct zolang men het gevoel had dat men zodoende tenminste de bedrijfsinstallaties en de werkgelegenheid een zekere bescherming bood. Dat bleek steeds moeilijker: meer en meer bedrijven werden gesloten, meer en meer arbeiders naar Duitsland gestuurd. Daarmee werd ook het beginsel: bevriezing van de concurrentieverhoudingen, prijsgegeven - een beginsel dat overigens nimmer absolute waarde had gehad, want de meeste rijksbureaus waren bij het vaststellen van de toewijzingen uitgegaan van het verbruik in een bepaald 'basisjaar', hetgeen (veelal door toevallige factoren) voor de ene onderneming gunstig, voor de andere ongunstig uitgekomen was. Sluiting van ondernemingen was evenwel een veel ernstiger aangelegenheid. Men neme de textielhandel: het rijksbureau voor de distributie van textielproducten had, gelijk reeds vermeld, aanvankelijk ca. veertigduizend afnemers erkend die allen het recht hadden, bij de textielindustrie goederen in te kopen; in de zomer van' 43 werd dat aantal (er was haast niets meer te distribueren) tot twaalfhonderd beperkt, de twaalfhonderd grootste. De gemoedstoestand van de duizenden kleine handelaren die geschrapt werden, kan men zich indenken.

XCTussen het departement van handel, nijverheid en scheepvaart enerzijds en de rijksbureaus anderzijds is de verhouding over het algemeen goed geweest, zij het dat Hirschfeld (het blijkt uit zijn eerder weergegeven woorden) in '43 en '44 de neiging tot administratieve sabotage afkeurde. Natuurlijk was er frequent contact - trouwens, de directeuren van de belangrijkste rijksbureaus hadden, samen met enkele departementale hoofdambtenaren, zitting in het Z.g. College voor Handel en Nijverheid waarin alle moeilijkheden die zich voordeden, periodiek besproken werden. In beginsel werden de directeuren der rijksbureaus tegenover het bedrijfsleven, ook warmeer dat protesteerde, door Hirschfeld gedekt; ons zijn slechts enkele gevallen bekend waarin hij, tegen het betrokken rijksbureau in, bepaalde bedrijven favoriseerde - zo de Philipsfabrieken die in '42 van hem verlof kregen, slechts de helft der verplichte consentgelden (een bijdrage aan het betrokken rijksbureau, berekend naar de waarde der afgeleverde artikelen) te betalen, en de Verenigde Glasfabrieken waar in '43 een recherche-onder

zoek, uitgevoerd in opdracht van het rijksbureau voor de verwerkende industrie, door Hirschfeld persoonlijk verhinderd werd nadat deze door Woltersom, president-commissaris van de onderneming, in de arm genomen was. Hirschfeld zal voor dat ingrijpen wel zijn zakelijke redenen gehad hebben - zij zijn ons onbekend.

XCHeeft zich binnen het zozeer uitgebreide overheidsapparaat corruptie voorgedaan?

XCWij willen vooropstellen dat de impulsen tot zodanige corruptie tijdens de bezetting steeds sterker werden. Enerzijds waren er voor ondernemingen die met beperking der leveranties of zelfs met sluiting bedreigd werden, enorme belangen mee gemoeid om, zo enigszins mogelijk, die gevaren af te wenden, d.w.z. te bereiken dat overheidsorganen, ambtenaren dus, bepaalde besluiten niet zouden nemen of zouden wijzigen - anderzijds werd het voor die ambtenaren, gegeven hun matige bezoldiging en de stijgende zwarte-markt-prijzen, steeds aantrekkelijker, de beschikking te krijgen over meer geld, eventueel over meer goederen. Natuurlijk is er corruptie geweest, maar onze algemene indruk is: niet op grote schaal en meestal niet in een vorm waarbij aanzienlijke geldbedragen aangeboden en geaccepteerd werden. Het aantal gevallen van 'werkelijke corruptie' (omkoping met geld) was, aldus het naoorlogse verslag van de sectie metalenverwerkende industrie van het rijksbureau voor de verwerkende industrie, 'gering' (op die grond werden bij deze sectie twee ambtenaren ontslagen) maar 'het kan niet ontkend worden', zo vervolgt dit verslag in een passage die ons van algemene betekenis lijkt,

XC'dat een gesprek onder het genot van een sigaar of sigaret in de zo tabak-arme tijd in een aantal gevallen het oordeel van de ambtenaar wat milder deed zijn dan bij een uitsluitende lezing van de meestal dorre toelichtende epistels ... het geval was. Soms bleefhet niet bij een sigaret en dan kwamen de levensmiddelen of bonn en aan de beurt. Bij een juiste beoordeling moet men echter rekening houden met het volgende. Door dikwijls herhaalde bezoeken aan een bepaalde fabrikant of handelaar zijn in verschillende gevallen meer persoonlijke betrekkingen, ja soms vriendschap, ontstaan en het is wel voorgekomen dat indien de betrokken fabrikant ofhandelaar woonachtig was in een met voedsel beter bedeelde plaats, deze dan een ambtenaar als vriend wat levensmiddelen of bonnen ten geschenke gaf ofleverde tegen een schappelijke prijs. De aanbieding en aanvaarding was dan

wij plaatsen een vraagteken en achten dit betoog ook gedeeltelijk weerlegd door hetgeen volgt:

XC'De tijden waren ernstig en de vooruitzichten somber, thuis een lege voorraadskasten dikwijls kinderen die om méér vroegen. Dan moesten het wel heel sterke benen zijn die de verleiding konden weerstaan.'

XCInderdaad. Evenwel: 'tot grote misstanden ... heeft een en ander niet geleid.'!

XCDat lijkt ons in zijn algemeenheid juist. Men moet ook bij de latere beoordeling scherp in het oog houden dat de verarming die zich tijdens de bezetting aftekende, bij velen de neiging wekte of versterkte, zichzelf en hun gezin tegen de gevolgen daarvan met alle middelen, ook ongeoorloofde" te beschermen, en vooral ook dat het optreden van de bezetter waar die verarming uit voortvloeide, een constante stimulans vormde om het met de gebruikelijke normen niet al te nauw te nemen. Die bezetter vorderde wat hij nodig had. Wat kreeg men er voor terug? Geld dat in waarde daalde. Elke vordering was in feite een vorm van roof. Voorts bleef Nederland wel aan het werk, maar van wat het produceerde, haalde Duitsland naar zich toe wat het wenste. Het defensief van de natie tegen het onophoudelijk, steeds. in kracht toenemend sociaal-economisch offensief van de vijand, werd in de houding van menige burger weerspiegeld die dacht: wat ik heb, heeft die vijand niet.

Vorderingen

XCDuitse vorderingen waren op economisch gebied een van de kenmerken van. de bezettingstijd. Geweld werd daarbij in de periode die wij thans behandelen (zomer' 40-zomer '44) niet toegepast: dat geweld (ingrijpen van de Sicher heitspolizei, eventueel van de Wehrmacht) stond op de achtergrond. De vorderingen namen de vorm aan van eisen, gesteld aan het Nederlandse overheidsapparaat; elke secretaris-generaal had het recht ze te weigeren. Bleef daarna de eis gehandhaafd en weigerde hij opnieuw, dan moest hij aftreden. Tenzij de betrokken secretaris-generaal het gevoel had: ik kan door te weigeren bereiken dat de eis ingetrokken wordt, liet hij op dit gebied als. regel het weigeren na. Wèl trachtte hij natuurlijk veelal op de eis te be

XC1 Rijksbureauvoor de verwerkendeindustrie,sectiemetalenverwerkendeindustrie~ Naoorlogsverslag,p. 79, 8r (eNO, ]28 a).

"knibbelen. Er werd bij die vorderingen steeds betaald, d.w.z. dat degeen die goederen moest afstaan, geld ontving dat hetzij van de Nederlandse, hetzij van de Duitse overheid afkomstig was. Die betalingen hieven de reële verarming niet op: de goederen verdwenen en met het geld kon men in de 'schaarste-economie (elke oorlogseconomie is een schaarste-economie) weinig beginnen.

XCEen algemene vorderingsbevoegdheid had het Reichskommissariat in de eerste twee-en-een-half jaar van de bezetting niet. Met Seyss-Inquarts machtiging hadden wel de secretarissen-generaal die bevoegdheid in de 'zomer van' 40 verworven.! zulks o.m. met het oog op de wederopbouw. Dat betekende niet dat niet ook de bezetter kon vorderen wat hij wenste, maar hij moest dat dan èf via een of meer der secretarissen-generaal doen óf door middel van een speciale verordening. In de zomer van '42 vloeiden iller moeilijkheden uit voort. De Rüstungsinspektion wilde machines uit sommige bedrijven, die gedeeltelijk gesloten zouden worden, naar andere bedrijven overbrengen - die machines moesten daartoe gevorderd worden; men kon dat wel doen via het departement van handel, nijverheid en scheepvaart maar 'Simpeler was het indien Duitse instanties formeel het recht kregen, buiten de Nederlandse overheid om, alles te vorderen waaraan zij behoefte hadden. Seyss-Inquart zorgde voor de desbetreffende verordening"; zij verscheen in december '42 en bepaalde kort en goed dat de Reichsleommissar,'indien hij het in het algemeen belang noodzakelijk acht' (buiging voor het volkenrecht), alles kon 'vorderen' wat hij wenste: 'alle zaken, roerende zowel als 'onroerende, lichamelijke zowel als onlichamelijke'; bovendien kon hij nu "vorderen' 'dat iemand bepaalde prestaties verricht'. Op grond van deze laatste bepaling zouden van eind' 43 af in vele delen des lands burgers opgeroepen worden om te helpen bij de aanleg van Duitse versterkingen.

XCMen kan de eisen van de bezetter voorzover die betrekking hadden op de verdeling van de beschikbare grondstoffen (de Limburgse steenkool!) en van de lopende industriële en agrarische productie óók als 'vorderingen' beschouwen. 'Gevorderd' werd tevens een aanzienlijke financiële bijdrage van de Nederlandse staat, enerzijds aan de bezetter (Wehrmacht en Reichskommis

XC• VO IIO/40 (Verordeningenblad, 1940, p. 344-54). 2 VO 139/42 (a.v., 1942, p. 604

sariat), anderzijds aan de Duitse schatkist. 'Gevorderd' werden tenslotte arbeidskrachten, eerst werklozen, later werkende arbeiders. Wij komen op deze aspecten van de bezettingspolitiek, voorzover wij ze niet al in voorafgaande delen behandelden (dat geldt voor de arbeidsinzet), terug - in deze paragraaf denken wij bij 'vorderingen' eerder aan de massale acties die een einmalig karakter hadden. Wat de vervoerssector betreft, zullen wij deze acties in een volgende paragraafbehandelen.!

XCWij roepen dan, om te begitmen, opnieuw in de herinnering dat in de zomer van '40 een groot deel van de door de regering gevormde grondstoffenvoorraden gevorderd werden: de helft van de voorraden eetbare vetten en oliën, bijna een vijfde van de voorraden cacaobonen en rijst, ruim de helft van de voorraden koffie, een kleine hoeveelheid thee (thee werd in Duitsland weinig gedronken), twee-vijfde van de voorraden tabak, bijna een vijfde van de ruwe katoen, ca. drie-vijfde van de ruwe wol en ongeveer de helft van de huiden. Aan industriële grondstoffen werden o.m. gevorderd: ruim de helft van de voorraden tin, een kwart van de voorraden aluminium, bijna de helft van de voorraden rubber, de helft van de voorraden cocosgarens, twee-vijfde van de voorraden sisal, een derde van de voorraden manilla (sisal en manilla zijn de belangrijkste grondstoffen bij de touwproductie) en bijna 60 000 ton schroot (hoe groot de totale schrootvoorraden waren, is niet bekend). Tenslotte werd mèt een derde van de voorraden smeerolie, meer dan de helft van de benzine voor motorvoertuigen en alle vliegtuigbenzine door Duitsland in de wacht gesleept.

XCObjecten die, zou men kunnen zeggen, tot de inventaris van de Nederlandse volkshuishouding behoorden, werden, tenzij zij uit metalen bestonden die men kon omsmelten (zij komen straks aan de orde), als regel door de bezetter niet gevorderd, maar daar waren uitzonderingen op. Toen Nederland capituleerde, lagen er 33 zeeschepen, tezamen ruim 130000 brutoregisterton groot, onbeschadigd in onze havens, samen met een 30o-tal kleinere schepen. Vrijwel al die zeeschepen werden gevorderd en door de Duitsers in de vaart gebracht (daarbij liep het grootste schip, de 'Baloeran' van de%

1 Pro memorie wijzen wij er op dat de gehele bezetting door grote aantallen ge bouwen door het en vooral door de in gebruik ge vorderd werden. De huurwaarde werd dan slechts voor twee-derde vergoed en voor het gebruik van het meubilair werd 6 vergoed van de waarde volgens de personele belasting. Hotels kwamen hierbij in grote moeilijkheden doordat de belastingdienst, rekening houdend met de moeilijke toestand in het hotelbedrijf in de jaren' 30, de grondslagen huurwaarde en meubilairwaarde opzettelijk laag gehouden had. Grote hotels kregen zodoende als regel slechts een vijfde of een zesde vergoed van hun werkelijke vaste lasten.

Rotterdamse Lloyd, tot hospitaalschip verbouwd, in '43 bij Den Helder op een mijn - het werd als wrak op het strand gezet). Gevorderd werden eveneens de grootste en beste van de kustvaarders: een kleine 70 eerst, later nog eens ruim 100. De grootste twee dokken van Wilton-Fijenoord, beide door bombardementen beschadigd, werden in '43 gedeeltelijk door de Duitsers gedemonteerd; wat nog van waarde was, werd naar Duitsland overgebracht. Van de visserijvloot werd een groot deel gevorderd door de Kriegsmarine men begon met de grotere schepen (van de ca. 350 waren in mei' 43 al 228 gevorderd) en eindigde met de botters en schokkers waarvan in de lente van '43 ca. 400 gevorderd werden. 'Urk en Wieringen', schreef een NSB'er aan Rost van Tonningen, 'zijn inmiddels al geruïneerd ... De scheepjes worden voor belachelijke prijzen getaxeerd, zodat in sommige gevallen de hypotheek er maar net uitkomt. '1

XCAan gebruikte schrijfmachines trachtte generaal Christiansen eind '42 via de Rüstungsinspektion ruim I 500 in handen te krijgen, zulks via de schrijfmachinehandel; men vond er nog geen 300. Een jaar later wilde de bezetter uit de inventarissen van stilgelegde bedrijven om te beginnen 3 000 schrijfmachines vorderen; het rijksbureau voor de verwerkende industrie wist te 'bewijzen' dat zich onder die 3 000 machines slechts 100 deugdelijke bevonden - daarvan kon de bezetter welgeteld II in handen krijgen.

XCWij vermelden in dit verband dat de machines van het grote stikstofbindingsbedrijf te Sluiskil ter waarde van f 20 mln in '43 naar een reeks fabrieken in Nederland, België, Frankrijk en Duitsland getransporteerd werden, de meeste naar de fabrieken van IG Parben in Duitsland, en dat, eveneens in '43, de zware plaatwalserij van de Hoogovens, nog maar nauwelijks geïnstalleerd, naar de Reichswerke Hermann Goering in Brunswijk overgebracht werd waar zij overigens evenmin ooit in gebruik gesteld werd. Zowel bij het stikstofbindingsbedrijf als bij de plaatwalserij hadden de Duitsers beweerd dat de ligging ze tot een te gemakkelijk object maakte voor Geallieerde bombardementen.

XCDe roof en de vernielingen waarvan de inventaris van onze volkshuishouding in de hongerwinter het object werd, hopen wij in deel Ia te beschrijven. Bij wat zich toen afspeelde, was wat wij in dit hoofdstuk weergeven, slechts kinderspel.

XCEenzelfde moeilijk te bestrijden vorm van verzet werd toegepast toen in ,42 de bronzen, nikkelen en zilveren munten ingeleverd moesten worden. Op de vervanging van de bronzen en nikkelen munten door zinken munten had de Rûstungsinspelaion al in februari '41 aangedrongen (de bronzen munten alleen al zouden, zo meende de Riistungsinspektion, 1 500 ton aan koper opleveren), maar secretaris-generaal Trip had gedreigd dat hij zou aftreden indien de vervanging doorgezet werd. Zijn opvolger bij Financiën, Rost van Tonningen, werkte aan de Duitse opzet graag mee. Deze werd nog uitgebreid ook: niet alleen de bronzen en nikkelen maar ook de zilveren munten (dubbeltjes, kwartjes, halve guldens, guldens en rijksdaalders) moesten ingeleverd worden. De guldens en rijksdaalders zouden door muntbiljetten vervangen worden, de cent", de halve stuiver, de stuiver, het dubbeltje en het kwartje zouden in zink uitgevoerd worden, een en ander volgens ontwerp van Nico de Haas, hoofdredacteur van het volkskundig maandblad Hamer en van het weekblad Storm-SS, die overvloedig gebruik maakte van 'Germaanse' symbolen, één daarvan, de 'Driekronenboom' (het prijkte op het dubbeltje), 'het zinnebeeld', aldus zijn toelichting, 'van de bloeds- en lotsverbondenheid der verschillende Germaanse takken van het Noordras ... en daar bovenuit ... van de Sociale Rechtvaardigheid waarbij de kruinen aan de volkse opbouw door boeren, arbeiders en soldaten herinneren."

XCDe aanmaak van de nieuwe munten (èn van de nodige vervangende munten voor gas- en electriciteitsmeters) werd bij de Rijksmunt te Utrecht in september' 41 met spoed ter hand genomen. Er werd een jaar lang in drieploegenstelsel dag en nacht gewerkt. Per 1 april '42 was al voor een waarde van bijna f 16 mln aan nieuwe munten in circulatie gebracht (aan het einde

1 De bronzen halve cent bleef geldig: zelfs mocht de gehele voorraad uit het pas muntdepot van de Rijksmunt nog in circulatie gebracht worden. 2 N. de Haas: Toelichting op de nieuwe munten, nov. 1941 (Doc 1-6II, a-3).

van de bezetting voor bijna f 39 mln). Het zinken geld was nogalonduidelijk, werd snel groezelig en werd door praktisch een ieder niet beschouwd als symbool van Germaanse lotsverbondenheid maar van Nederlandse verarming. Men was aan de vroegere munten (de zilveren waren behoudens veranderingen in gehalte en beeldenaar sinds een eeuw uniform geblevenl) gewend geweest - het hamsteren, vooral van het zilvergeld, begon al in de lente van '41. Dat geschiedde toen vanuit het besef dat dat zilvergeld in elk geval zijn intrinsieke waarde zou behouden.

XCVan de bronzen centen en nikkelen stuivers werd de inlevering gelast in maart '42 en in augustus en september van dat jaar, toen een kleine 20 miljoen zinken gas- en electriciteitsmunten vervaardigd waren, geschiedde hetzelfde met de halve stuivers en al het zilvergeld. Er kwam van die inlevering maar weinig terecht: gemiddeld werd door het publiek 92,3 % vastgehouden en dus slechts 7,7% ingeleverd- - een en ander betekende dat muntstukken die door de Rijksmunt in circulatie gebracht waren, tot een totale nominale waarde van ruim f 210 mln niet ingeleverd werden. Het gaat te ver om te zeggen dat dat volledige bedrag aan de circulatie onttrokken werd. Men wist bij de Rijksmunt natuurlijk precies hoeveel 'oude' munten geslagen en in omloop gebracht waren, maar daarvan was een zeker gedeelte in de loop der jaren door allerlei oorzaken verloren gegaan. Later in dit hoofdstuk zullen wij nagaan of de geldhoeveelheid die voor zwarte aankopen beschikbaar was, te schatten of althans te benaderen valt. Wij mogen dan niet vergeten dat in '41 en '42 munten uit de circulatie verdwenen die een waarde vertegenwoordigden die vermoedelijk in de buurt lag van f 200 mln.

XCDe ingeleverde munten werden bij de Rijksmunt tot baren versmolten. Inmiddels was de Rijksmuntmeester. dr. J. W. A. van Hengel, die van tegenwerking verdacht was, door de thesaurier-generaal van financiën, de NSB'er Rambonnet, ontslagen. Tot opvolger van dr. van Hengel werd door Rambonnet een NSB' er benoemd die caféhouder en handelaar in transportwerktuigen was. Na korte tijd bleek dat de nieuwe Muntmeester op jeugdige leeftijd in aanraking geweest was met de justitie; hij werd met een aanzienlijke gratihcatie ontslagen. Dr. van Hengels functie werd door een waarnemer overgenomen en onder diens bewind vond de inleveringsactie haar natuurlijk einde: nadat eerst in juni '44 bijna 210 ton nikkel,4

1 Van de verschillende munten waren de inleveringspercentages: rijksdaalder 2,7, gulden 10, halve gulden 6,5, kwartje 3,2, dubbeltje 5,2, stuiver 7,3, halve stuiver 17,5, cent 9,8.

koper en brons door de Duitsers gevorderd was (daar werd nog voor betaald), werden in september '44 alle bij de Rijksmunt nog aanwezige muntmaterialen, tezamen ruim 300 ton, zonder betaling afgevoerd.

XCDat de bezetter de bronzen, nikkelen en zilveren munten naar zich toe trachtte te halen, kon aan geen enkele Nederlander ontgaan. Nóg een vorderingsactie was er op metaalgebied die tot vrijwel iedereen doordrong: de vordering van de kerkklokken. Speciaal aan deze vordering tilde SeyssInquart niet licht. Hij wist dat zij door tallozen geïnterpreteerd zou worden als een aanslag op de kerken en bovendien als een overtuigend bewijs dat Duitsland een nijpend tekort aan metalen had.

XCDe eerste klokkenvordering werd al in de herfst van '41 beraamd. In Berlijn was besloten dat op 8 november (herdenking van Hitlers mislukte Putsch van '23) demonstratief in heel Duitsland begonnen zou worden met het naar beneden takelen van kerkklokken. De Reiehsstelle für Metalle had daar een omvangrijke organisatie voor in het leven geroepen. Hitler had die opzet goedgekeurd maar hij had tevens bepaald dat men een week tevoren, op I november dus, in Nederland, België en Frankrijk met een omvangrijke klokkenvordering moest beginnen: daar zou in de Duitse pers veel publiciteit aan gegeven worden, het Duitse volk zou dan, zo meende Hitler, niet het gevoel hebben dat het als enige de klokkenvordering moest gedogen. De instructies van de Reichsstelle für Metalle bereikten Seyss-Inquart via de Rûstungsinspeletion in september. Hij bracht ze ter sprake in het onderhoud dat hij en Generalkommissar Schmidt op 25 september '4I met Hitler hadden (het onderhoud waarbij o.m. besloten werd, de NSB tot enig toegelaten politieke partij te promoveren en op het gebied van de Jodendeportaties te beginnen met de Duitse Joden) en bij die gelegenheid keurde Hitler goed dat met de klokkenvordering in Nederland pas begonnen zou worden als vaststond dat ze ook in België en Frankrijk zou plaatsvinden. Seyss-Inquart had al de ervaring opgedaan dat allerlei de bevolking pijnlijk treffende maatregelen door zijn Reichskommissariat veel sneller afgekondigd werden dan door de bestuursorganen van de Militärbefehlshaber flir Belgien und Nordfrankreich en de Militärbefehlshaber filr Prankreich - hij had daar genoeg van. 'Kirchenglocken', aldus de instructie die Wimmer begin oktober aan zijn hoofdambtenaren gaf, 'dilrfen nicht früher abgenommen werden als in den anderen besetzten Gebieten. Wir arbeiten

nicht an der Spitze! ... Bearbeitung geht an sich weiler' 1 de zaak werd dus verder voorbereid. Een van de hoofdambtenaren van het Reichs kammissariat reisde naar Brussel en Parijs en constateerde daar dat de verordeningen inzake de klokkenvordering gereedlagen. Op 25 oktober ontving Hirschfeld instructie, er voor te zorgen dat men uiterlijk op I november in Amsterdam, Den Haag en Utrecht een begin zou maken met het afvoeren van enkele tientallen kerkklokken. Hirschfeld gaf die instructie door aan Frederiks, Frederiks stelde de burgemeesters van de drie genoemde steden er van in kennis. Voûte, burgemeester van Amsterdam, zond een schriftehjk protest naar Wimmer, prof. C. L. van der Bilt, waarnemend burgemeester van Den Haag, protesteerde bij Frederiks en hetzelfde deed de burgemeester van Utrecht, mr. dr. G. A. W. ter Pelkwijk, Alle drie protesten werden aan Seyss-Inquart voorgelegd en deze deed een stap terug. Van de Reichsstelle [ür Metalle was inmiddels bericht gekomen dat het terwille van de actie in Duitsland voldoende was, indien op I november uit Den Haag, Brussel en Parijs bericht binnenkwam: 'Die erste Gleelee ist herunter' - meer dan '2, 3 ader 5 Glacken' behoefden niet gevorderd te worden." Drie dagen vóór de fatale rste november, op 29 oktober, keurde Seyss-Inquart goed dat men zich in Amsterdam, Den Haag en Utrecht beperken zou tot het afvoeren van één kerkklok; dat moest dan, gaf hij nader aan, een klok zijn zonder speciale historische of artistieke waarde en de betrokken kerk moest in een stille wijk staan; een definitieve instructie zou nog volgen.

XCDie instructie bleef uit. Op 3 r oktober, op de laatst mogelijke dag dus, kwam bericht uit Berlijn dat de actie niet behoefde door te gaan; maarschalk Pétain had in een persoonlijke brief een beroep op Hitler gedaan en de Führer had goedgevonden dat in plaats van kerkklokken een gelijkwaardige hoeveelheid non-ferrometalen aan Duitsland geleverd zou worden. Wij hebben de indruk dat dit bericht ook door het Reichskommissariat met opluchting ontvangen werd.

XCMaar het was een kwestie van uitstel, niet van afstel.

XCAl voor de eerste 'symbolische' klokkenvordering in de herfst van '41 binnenskamers tot deining had geleid, ja al vóór de Duitse bezetting, had de rijksinspecteur voor de bescherming van schatten van kunst en wetenschap, dr. J. Kalf, zich gerealiseerd dat de kerkklokken in geval van oorlog door de Nederlandse of door een bezettende overheid gevorderd konden worden. Voor hem stond vast dat men in eik geval de klokken en carillons die artistieke of historische waarde hadden, moest trachten te redden. De rijksinspectie had er in ' 39-' 40 zorg voor gedragen dat alle klokken geïnventariseerd waren; op de waardevolle die moesten blijven hangen, was de letter M ('Monument') geschilderd en in '40 of '41 was aan Kalf door het Reichskommissariat de toezegging gedaan dat van het totale gewicht aan klokken een kwart gespaard zou worden; dat percentage zou ook in Duitsland gelden.

XCNa Seyss-Inquarts verordening van juli '42 begon de Rustungsinspeetion met enkele maanden te wachten. Gehoopt werd dat de gemoederen tot rust zouden komen. In de herfst werd de algemene organisatie van de klokkenvordering aan een NSB' er toevertrouwd, ir. R. A. Th. Brusse, en deze schakelde voor het omlaagtakelen en naar verzamelplaatsen transporteren van gevorderde klokken enkele aannemers in van wie de NSB' er P. J. Meulenberg de meeste opdrachten kreeg.ê Deze Meulenberg had van het begin van de bezetting af al schatten verdiend bij het uitvoeren van werken voor de Wehrmacht met name bij de aanleg van een groot vliegveld bij Venlo. Aan de belastingen gaf hij voor het jaar' 40 f 9 000 als inkomen op, maar in '41 zou hij volgens zijn aangifte ruim f 600000 verdiend hebben - volgens latere aangiften zou zijn inkomen in '42 ruim f 360 000 bedragen hebben, in '43 bijna f 50000. Dat die cijfers met de werkelijkheid in overeenstemming waren, staat niet vast. Meulenberg placht er namelijk een dubbele boekhouding op na te houden. Hij haalde naar zich toe wat hij halen kon. Voor de bouw van zijn riante villa te Heerlen en voor een grote paardenstalva

1 79/42 1942, p. 371-74). 2 Met een eigen organiseerde Brusse ook de overige metaalvorderingen. Hij ontving zijn richt lijnen van een nieuwe afdeling van Fischböcks het

in de nabijheid (hij kocht voor enkele tienduizenden guldens aan rijpaarden) maakte hij van bouwmaterialen gebruik die voor de aanleg van het vliegveld venlo bestemd waren.

XCDe hem ten aanzien van de klokkenvordering verleende opdracht vond Meulenberg niet aangenaam, maar hij accepteerde haar. Ten dele via onderaannemers zette hij in de herfst van '42 ca. driehonderd arbeiders aan het werk die in een dertigtal ploegen ingedeeld werden. Die ploegen vervoegden zich bij de kerken die hun klokken moesten afstaan. Aanvankelijk was overwogen, het neerhalen van de klokken des avonds in het donker uit te voeren (men voorzag dat zich allerlei incidenten zouden voordoen als men het bij daglicht deed), maar dat bleek onuitvoerbaar. Inderdaad, die incidenten bleven niet uit. Door het Episcopaat dat bij Seyss-Inquart geprotesteerd had, was instructie aan de geestelijkheid gegeven, de kerkklokken niet alleen niet aan te geven maar ook niet af te staan, 'mocht echter onverhoopt met dwang worden opgetreden, dan zal men voor de overmacht moeten zwichten." Van het totaal aan reacties hebben wij geen overzicht, maar het lijkt ons aannemelijk dat de onderaannemers en arbeiders van de fa. Meulenberg, waar zij maar verschenen, van de zijde van het publiek duidelijk te merken kregen wat men van hun houding dacht. 'Wij steken geen vinger uit!' had Vrij Nederland naar aanleiding van de klokkenvordering als aanwijzing gegeven" - en ziet: Nederlanders waren het die de zaak voor de bezetter opknapten. In Venray, Mierlo, Horst en Deurne werden de kabels die voor het ornlaagtakelen van de klokken nodig waren, doorgesneden en werd de takel onbruikbaar gemaakt. In Maasniel bij Roermond stond 'nagenoeg de gehele bevolking met woedende blikken' naar het takelen te kijken. 'Voortdurend', aldus het verslag van een propaganda-inspecteur van de NSB, 'werd geroepen: 'vielen die rotzakken toch kapot vanuit de toren; de rotte NSB'ers zijn de schuld dat onze klokken worden gestolen.' 3 Van een 'kameraad Janssen', een van de uitvoerders van de fa. Meulenberg, had deze inspecteur, met betrekking tot een niet nader aangeduide gemeente het volgende relaas vernomen:

XC'Mij wendende tot de pastoor voor de sleutel van de toren, verwees deze mij1942), p. 8. 3 NSB, propaganda-inspectie: Rapport over reis naar Limburg, 22 dec. 1942 (NSB,

1 Rondschrijven, 21 aug. 1942, van de aartsbisschop aan de pastoors van het aarts bisdom (Stokman: p. 252). Van de vier 'bisschoppen gingen overeenkomstige brieven uit. 2 4 (2 nov.

naar de koster. Ook in diens bezit was de sleutel niet en vandaar werd ik nog naar enkele andere adressen gestuurd totdat ik weer bij de pastoor terugkwam die nu bekende, toch wel in het bezit te zijn van de sleutel. Maar nu moest de burgemeester er bij worden gehaald, want die was aan het corresponderen met de autoriteiten in Den Haag om een der klokken vrij te geven.'

XCMet 'gebruikmaking van het dreigement om de Wehrmacht van deze zaak in kennis te stellen', kwam 'kameraad Janssen' tenslotte in het bezit van de sleuteL 'De pastoor', aldus de propaganda-inspecteur,

XC'had echter nog een verzoek, nl. of hij nog eenmaal zijn geliefde klokken zou mogenluiden. De chef van de firma Meulenberg stond dit toe. Toen de klokken begonnen te luiden, stroomden de mensen van alle kanten in drommen toe (ofhet afgesproken werk was) ennamenletterlijk bezit van de kerk en het kerkplein. De bedreigingen en verwensingen waren niet van de lucht. De klokken werden geluid zoals nog nooit tevoren, want onder het gegalm van de grote klokken, waarvan er een ongeveer 5 ton weegt, bewoog de toren heen en weer.

XCDoor kameraad Janssen werd de inspecteur van politie verzocht, hieraan een einde te maken, doch kreeg ten antwoord dat de politie hiermede niets te maken had, zodat kameraad Janssen de Feldgendarmerie moest opbellen om in te grijpen. Deze ontruimde de kerk en het kerkplein ennam de inspecteur van politie en de koster gevankelijk mee.

XCToen de arbeiders dus eindelijk de toren konden binnenkomen, kwamen ze tot de ontdekking dat de klokketouwen zo hoog mogelijk stukgesneden waren. Kameraad Janssen deelde nog mee, dat dit de eerste en de laatste keer was dat ze de pastoor toestemming zouden geven de klokken nog eenmaal te luiden.'!

XCIn Epe werden enkele van de voor afvoer gereedstaande klokken clandestien weggehaald; toen ze onder bedreiging teruggebracht werden, stond op een van de klokken geschreven: 'Hij die met klokken schiet/ die wint de oorlog niet." In Almelo werd een pastoor wegens volgehouden verzet gearresteerd (hij kreeg gevangenisstraf), in Goutum (Friesland) werd na het weghalen der klokken een demonstratieve kerkdienst gehouden. Er zullen zich wel meer van dit soort reacties voorgedaan hebben. Het weghalen van de kerkklokken werd immers niet ervaren als het inbeslagnemen van willekeurige metalen voorwerpen; veeleer waren de kerkklokken een wezenlijk deel van het leefmilieu. Sterker nog: hun luiden, hun gebeier (dat men opeens niet meer hoorde - vreemd deed die stilte aan) had, zou

1 A.v. 2 In Groningen stond op de omlaag getakelde klokken van de A-kerk: 'Wie met Gods klokken schiet/ die wint de oorlog niet.'

men kunnen zeggen, 'eeuwigheidswaarde'; het was geassocieerd met het vooroorlogse Nederland en met het kerkelijk verzet, het preludeerde op .de bevrijding. Dàn zouden alle klokken eerst recht geluid worden!

XCDe ploegen van de fa. Meulenberg en haar onderaannemers bleven ongeveer een jaar aan het werk. De klokken die zij in het gehele land uit .de torens haalden (in de zomer van '43 strekte de actie zich ook tot klokken in overheidsgebouwen uit), werden naar 34 magazijnen overgebracht die, ,op last van de Rüstungsinspektion, door het rijksbureau voor non-ferrometalen ingericht waren. Toen daarbij bleek dat Meulenbergs ploegen de met een M gemerkte klokken óók meenamen, liet de dienst van dr. Kalf de meest waardevolle M-klokken uit de 34 magazijnen naar twee andere opslagplaatsen overbrengen, één bij Leerdam, één bij Giethoorn. De Leerdamse collectie werd in de hongerwinter door de dienst van Fiebig (de dienst die toen het leegroven van Nederland organiseerde) per schip afgevoerd het schip zonk bij Urk.

XCTen aanzien van de klokken die niet met een M gemerkt waren, wist Kalf met steun van secretaris-generaal van Dam en van Duitse instanties -op het gebied van de monumentenzorg te bereiken dat de Rüstungsinspektion -er mee accoord ging dat de historisch of artistiek meest waardevolle klokken nog eens bekeken zouden worden; daar werd de letter P (Prü/tlng) op .geschilderd en die P-klokken, in totaal een rooo-tal, werden bij Tilburg, -Gorcum en Meppel opgeslagen. De Riistungsinspektion was van plan, uiteindelijk slechts lo % van die klokken te sparen maar in september' 44 bevond zich als gevolg van allerlei ambtelijke tegenwerking nog 45 % in de opslagplaatsen.

XCDe Duitsers hadden toen het grootste deel van de buit al binnen. De afvoer van de klokken naar Duitsland was in februari '43 begonnen en binnen een jaar waren van de in totaal bijna 6500 klokken die naar de opslagplaatsen van het rijksbureau overgebracht waren, bijna 4400 (tezamen I 700 ton wegende) verdwenen. De vergoedingen waren inmiddels vast'gesteld en uitbetaald: drie kwartjes per kilo metaaL Die vergoedingen werden uitbetaald door de Nederlandse overheid - de verbeurdverklaring had :immers plaatsgevonden 'ten gunste van het Rijk der Nederlanden'.

XCSeyss-Inquarts verordening van julihad, behalve de kerkklokken, nog -veel meer voorwerpen genoemd die, ter eventuele verbeurdverklaring,

'42

lieten de Duitsers tenslotte maar staan), melkbussen, metalen onderdelen van de inventarissen van bepaalde fabrieken (brouwerijen, wasserijen, textielen behangselpapierfabrieken), metalen onderdelen van de inventarissen van café's en restaurants, lettermetaal, muziekmatrijzen en 'electrische geleidingen voorzover deze zich niet binnen gebouwen bevinden'.

XCWat de melkbussen betreft: er waren er in Nederland vele honderdduizenden in gebruik maar die waren van verzinkt ijzer. Uiteindelijk werden slechts ruim 4 000 koperen melkbussen gevorderd; de veeteelt had van deze vordering dus niet veellast. Enkele andere bedrijfstakken daarentegen werden zwaar getroffen: zo werden uit de textielen de behangselpapierfabrieken de meeste koperen walsen afgevoerd (het kostte het rijksbureau voor non-ferrometalen grote moeite, een deel te behouden); wat de brouwerijen aangaat, werd het gevaar van afvoer van de koperen outillage alleen bezworen door te wijzen op de verplichte bierleveranties aan de Wehrmacht. Hoeveel hotelzilver gevorderd werd, weten wij niet. De grafische industrie moest in '42 en '43 tezamen ca. een derde van al het aanwezige lettermateriaal afstaan. 'De tegenstand was', aldus een verslag van het rijksbureau voor papier,

XC'uiteraard zeer groot, temeer daar de Duitse instanties de voor de Wehrmacht werkende drukkerijen met gulle hand vrijstelden van de inleveringsplicht, hetgeen de vorderingen bij de overige drukkerijen verzwaarde. .. Geen enkele poging van het rijksbureau, deze vorderingen te voorkomen of te verzachten had succes ... Daar komt nog bij dat in vele gevallen de vordering betrekking had op gereedstaand zetsel ... dat een aanzienlijk bedrag aan geïnvesteerd zetloon vertegenwoordigde. Uit sommige drukkerijen verdween de zetarbeid van vele jaren.'!

XCWat de electrische geleidingen betreft: Speer eiste in de zomer van '42 3500 ton koper op, afkomstig uit leidingen van de PTT en de electriciteitsbedrijven. Dit waren vaak kabels met een koperkern. Deze moesten, voorzover mogelijk, door ijzeren draden vervangen worden. In totaal had, schijnt het, de Rüstungsinspektion in de zomer van '44 op deze wijze ruim 2 000 ton koper in handen gekregen. De demontage van de kabels en het sorteren van het vrijkomende materiaal had plaatsgevonden in de twee Judendurchgangslager: Westerbork en Vught.

XC1 H. Voorn: 'Papier in de oorlog' (1946), p. 131 (eNO, 318 a).

Twee-en-een-halve maand na Seyss-Inquarts verordening van eind juli ,42 die tot de vorderingen leidde die wij in het voorafgaande beschreven, begin oktober '42 dus, verscheen weer een nieuwe verordening van de Reichskommissar 1: ieder die ijzer- en staalmateriaal bezat tot een totaal gewicht van minstens IQ ton, moest dat opgeven aan het rijksbureau voor ijzer en staal, de Reichskommissar kreeg de bevoegdheid, die voorraden 'ten behoeve van de Nederlandse staar' verbeurd te verklaren; een deel van die voorraden, tezamen 285000 ton ijzer en staal, werd onmiddellijk geblokkeerd. Daarvan werd tot in de zomer van '44 ruim 120000 ton vrijgegeven voor Nederlandse behoeften, maar praktisch de gehele rest werd door de bezetter voor eigen doeleinden gebruikt waarbij ca. 60 000 ton naar Duitsland afgevoerd werd en een even grote hoeveelheid naar de kust werd overgebracht ten behoeve van de bouw van de betonnen versterkingswerken van de Atlantikwall; 30000 ton bleek nodig te zijn voor versterkingswerken in het achterland. Speers vertegenwoordiger in Nederland, Fiebig, zat als een terrier achter deze grote vorderingsactie aan: enkele fabrieken die ijzer en staal trachtten achter te houden, werden onder Verwaltung geplaatst, .zo Figee te Haarlem en de Etna te Breda. Toen in het kader van deze actie in de zomer van '43 ook de ijzer- en staalreserves van de rijkswaterstaat gevorderd werden, weigerde secretaris-generaal Spitzen daar medewerking aan te verlenen; dit werd een van de redenen van zijn ontslag. De waarnemend directeurgeneraal van de rijkswaterstaat, ir. C. T. C. Heijning, weigerde eveneens deze werd een tijdlang in arrest gehouden en daarna eveneens ontslagen. De vordering werd doorgezet.

XCMen kan niet zeggen dat de vorderingen op de metaalsector een rechtstreekse aanslag waren op het voorzieningspeil van de bevolking, maar met andere vorderingen was dat wèl het geval.

XCTot de eerste vordering van dien aard kwam het in december' 41. Enkele maanden tevoren was men in Berlijn gaan beseffen dat de Wehrmacht aan het Oostelijk front een winterveldtocht voor de boeg had waarop men bij het uitrusten van de troepen niet gerekend had. In bezet Nederland had de Rüstungsinspektion in september bij het bedrijfsleven alle voorraden vellen

1 VO 107/42 1942, p. 470--73).

geblokkeerd die voor pelskleding gebruikt konden worden. Dat was slechts een begin. Kort voor Kerstmis '41 werd in Duitsland de gehele NSDAP krachtens een decreet van Hitler gemobiliseerd teneinde niet alleen bij het bedrijfsleven (industrie, groeten kleinhandel) maar ook bij de burgerij de wollen kledingstukken en de dekens in te zamelen waaraan de militairen van de Wehrmacht dringend behoefte hadden. Voor de Duitse radio las Goebbels een oproep van Hitler voor waarin elke Duitser aangespoord werd, als Kerstgeschenk aan de Wehrmacht af te staan 'was an warmsten Bekleidungs stüeken vcrhanden ist:! Goebbels sprak op 20 december. Drie dagen later vernam Hirschfeld dat de leden van het Arbeitsbèreieh der NSDAP samen met Duitse militairen in bezet Nederland op pad zouden gaan teneinde links en rechts wollen goederen en wollen dekens te vorderen ten behoeve van het Oostelijk front. Hirschfeld was ontzet. Hij ontbood de directeur van het rijksbureau voor de distributie van textielproducten (het 'Distex'), H. G. Hey, en voerde samen met hem de volgende ochtend een lang gesprek met Gene ralleommissar Schmidt en enkele andere hooggeplaatste Duitsers. 'Van Nederlandse zijde zag men', aldus C. N. F. Swarttouw in zijn waardevolle dissertatie over de textielvoorziening tijdens de bezetting, 'het grote gevaar dat gelegen was in de uitvoering van deze vordering door politieke Duitse instanties, aangezien terecht kon worden verwacht dat op deze wijze een maximum aan goederen in de beste kwaliteiten verloren zou gaan' (wij zijn daar niet van overtuigd: gealarmeerd door wat men hoorde, zou men, menen wij, in veel gevallen dat soort goederen haastig verborgen hebben). 'De Duitsers werden gewezen op de onrust welke door een dergelijke actie zou worden veroorzaakt, in het bijzonder indien de betrokken goederen ook bij particulieren zouden worden gevorderd' (dat argument lijkt ons reëler: Hirschfeld zag het voorkomen van 'onrust' als een primair belang niet alleen van de Duitse maar ook van de Nederlandse overheid). 'Bij deze eerste bespreking kon toen worden bereikt dat de vordering tot de handel en de industrie zou worden beperkt, en dat de uitvoering daarvan onder uitsluiting van interventie van iedere Duitse organisatie zou berusten bij het rijksbureau Distex.'2

XCHey bepaalde dat industrie en handel slechts de kleding voor mannen boven de vijftien jaar behoefden af te staan voorzover deze voor de helft of meer uit wol vervaardigd was. Men kon zo, aldus Swarttouw, 'grote partijen' buiten de vordering houden." Dat lijkt ons plausibel, maar wij

1 Tekst van de oproep in Max Domarus: 1932 1945 (1965), p. 1815. 2 C. N. F. Swarttouw: (1947), p. 453-54. 3 A.v., p. 454.

zouden er aan toe willen voegen dat achter de conclusie van de commissie die na de oorlog Hey's beleid te beoordelen kreeg (de commissie-Fentener van Vlissingen): dat deze Z.g. Ost-Aktion door Nederlandse tegenwerking 'op een fiasco uitgelopen' zou zijn', een vraagteken geplaatst moet worden. Er is wel degelijk veel voor het Oostelijk front bijeengebracht. Hey vond, zoals hij enige tijd later aan zijn relatie Miiller-Lehning schreef, 'het resultaat van de inzameling zeer goed." Daardoor was hij er ook onder verwijzing naar de noden van 'zuigelingen, mijnwerkers, schippers enz.'3 in geslaagd, van Seyss-Inquart gedaan te krijgen dat ca. de helft van de ingezamelde goederen in Nederland mocht blijven. Ook Hirschfeld had daarop aangedrongen.

XCSeyss-Inquarts 'vrijgevigheid' kan samengehangen hebben met het feit dat hij ten behoeve van de militairen van het Oostelijk front de hand had kunnen leggen op textielgoederen waarmee het Distex niet te maken had en die bij uitstek voor het Oostelijk front geschikt waren, nl. alle textielreserves van de Nederlandse Arbeidsdienst: 35000 stuks ondergoed, 20000 paar sokken, 30000 wollen dekens.

XCEr werd door het Distex in totaal voor een waarde van f 4,3 mln aan wollen goederen ingezameld. Tot de partijen die de Rüstungsinspektion behield, behoorden 40000 stuks ondergoed, 17 000 pullovers, ruim 60000 paar kousen en sokken, bijna 190 000 oor- en hoofdverwarmers, 50 000 sjaals en dassen en 40 000 wollen dekens. Die partijen werden in Enschede en Tilburg opgeslagen. Het transport werd bemoeilijkt door de strenge vorst. Anderhalf jaar later ging het magazijn te Enschede (waar de goederen van de Ost-Aktion nog steeds lagen!) door een Geallieerd bombardement in vlammen op, dat te Tilburg werd, aldus Swarttouw, 'in de loop der jaren voor verschillende doeleinden leeggehaald'": vermoedelijk geschiedde dat hoofdzakelijk ten behoeve van Nederlandse bombardementsslachtoflers.

XCIn '42 richtte de Organisation Todt in het kader van de bouw van de Atlantik wall in Nederland een aantal barakkenkampen in. Van Hitler had Seyss

1 Rapport, 3 I jan. 1946, van de eommissie-Fentener van Vlissingen aan de minister van handel en nijverheid, p. 4 (Doe 1-689, a-y), 2 Brief, 10 maart 1942, van H. G. Hey aan H. W. Müller Lehning aangehaald in diens brief aan Mussert, 14 maart 1942 (NSB, 20 f). S A.v. 4 Swarttouw: P·455·

Inquart bevel ontvangen, de OT aan bedstellen, dekens, handdoeken. pannen en bestek te helpen; hij had het zich toen gemakkelijk gemaakt en de OT naar de Wehrmacht verwezen. De Wehrmacht had geholpen en was, daarmee haar eigen voorraden kwijtgeraakt. In de herfst van '42 nu kwam de intendance van de Wehrmacht tot de conclusie dat die voorraden met spoed opnieuw gevormd moesten worden en dat bovendien de in Nederland blijvende alsmede de voor het Oostelijk front aangewezen eenheden beter uitgerust moesten worden. Het gevolg was dat Wehrmachtbejehlshaber Christiansen aan Seyss-Inquart de eis stelde dat deze niet minder dan 600 000' dekens, 400000 handdoeken en 200000 stuks bestek voor hem zou bijeenbrengen samen met 10000 bedstellen en 10000 pannen, Seyss-Inquart achtte deze cijfers veel te hoog; zij werden verlaagd - wij weten niet, tot welk niveau. Hoe dat zij, begin januari '43 kreeg Hirschfeld namens SeyssInquart te horen dat hij binnen veertien dagen 'dekens, beddelakens, matrassen etc.' bij de burgerbevolking moest laten vorderen. 'Ik heb dit', zo schreef Hirschfeld in oktober '45 in een stuk, getiteld 'Verzet tegen maatregelen van de vijand', 'pertinent geweigerd en tevens ernstig gewaarschuwd dat deze vordering ook niet van Duitse zijde zou mogen geschieden. De volgende dag vroeg men mij of dit mijn laatste woord was en of ik bereid was, de eonsequentie van mijn weigering, te aanvaarden. Ik antwoordde dat dit mijn laatste woord was en dat ik de consequenties daarvan zou aanvaarden. Weldra bleek dat men van de vordering afzag, en dit ook niet zou laten doen door Duitse instanties."

XCWas dit 'verzet'? Dat gaat ons te ver. Hirschfeld wilde een actie voorkomen die naar zijn stellige mening de belangen zowel van de Nederlanders als, van de Duitsers zou schaden: hij zag dat veel scherper in dan de officieren van Wehrmacht en Ricstungsinspeletion en de ambtenaren van het Reichs kommissariat en Seyss-Inquart stelde hem in het gelijk. Dat viel SeyssInquart bijzonder gemakkelijk. Hirschfeld had namelijk (hij vermeldt dat niet in het in oktober' 45 geschreven stuk) onmiddellijk overleg gepleegd met Hey en diens staf. 'Hem is toen gebleken', aldus, later in januari, de notulen van het college van secretarissen-generaal, 'dat door hen uit de handelsvoorraden aan de Duitse autoriteiten een aanbod zou kunnen worden gedaan dat niet heel veel afwijkt van de hoeveelheden die door de Weermacht worden geëist." Het 'aanbod' werd aanvaard (de 'vordering' kon dus vervallen}

1 H. M. Hirschfeld: 'Verzet tegen maatregelen van de vijand' (12 okt. 1945), p . .3 (Doe 1-702, a-7). 2 Csg : Notulen, 21 jan. 1943.

en de daarvoor in aanmerking komende rijksbureaus droegen zorg voor het mzamelen der goederen die aan de burgerij onthouden werden.

XCEerder memoreerden wij de bespreking van begin augustus '42 in Berlijn waar Goering de Reichskommissare en Militärbefehlshaber de les las. Het stenografisch verslag bevat een passage waarin Goering meedeelde dat hij besloten had, een reeks opkopers naar Nederland, België en Frankrijk te sturen teneinde daar de hand te leggen op goederen die de Duitse bevolking tegen Kerstmis '42 in de Duitse winkels moest kunnen kopen. 'Piuher", aldus Goering, "schim mir die Sache dock verkältnismässig einfacher zu sein. Da nannte man das 'plündern'. Das stand dem Betrdfenden zu: das wegzunehmen was man eroberte. Nun, die Pormen sind humaner geworden. lch gedenke trotzdem zu piûndern, und zwar ausgiebig, in der Form, dass ich eine Reihe von Aufkäufem mit ausserordentlichenVoll machten, angefangen in Holland und Belgien, auch nach Frankreich schicke, die nUT bis Weihnachten Zeit kabelt, mehr oder weniger alles aufzukaufen, was es dort über haupt nUTin den schiinenLaden und Lagern gibt, und das werde ich dem deutschen Volk zu Weilmachten hier in die Pensterloden hängen, das kann das deutsche Volk kaufen. Es kommt mir nicht damuf an, dassjede Französin wie eine gezierte Hure herumläuft.'l

XCOpdracht tot de organisatie van deze grootscheepse plunderactie gaf -Goering aan een van zijn oude vrienden uit de eerste wereldoorlog, Oberst Josef Veltjens, die daarbij gebruik maakte van een vennootschap, de Roh stoffhandelsgesellschafi m.b.H. (de 'Roges'), die, eveneens in opdracht van 'Goering, op dat moment al bezig was, op de zwarte markt in Nederland, België en Frankrijk alle goederen op te kopen die men er krijgen kon - wij komen op die Duitse zwarte aankopennog terug. Hoe groot het krediet was waarover Veltjens in het kader van de Z.g. Weihnachtaluion de beschikking kreeg en welk deel hij daarvan in de paar maanden die hem ter beschikking .stonden, wist te besteden, weten wij niet met zekerheid; de ene Duitse bron geeft er Rm 400 mln, resp. 176 mln voor op, de andere Rm 300 mln, resp. 244 mln. Laat ons zeggen dat er in Nederland, België en Frankrijk goederen opgekocht werden tot een bedrag in de buurt van Rm 200 nun; het is niet onwaarschijnlijk dat van dat bedrag ca. twee-vijfde in Nederland besteed is.

XCHoe ging dat toe?

XC.1 Verslag van de bijeenkomst, 6 aug. 1942, p. 5.

XCOp advies van Hirschfeld onthield het Haagse kantoor van de Rages zich van het zenden van grote aantallen Duitse opkopers naar de kleinhandel alweer: dat zou maar onrust veroorzaken. De Roges werd verwezen naar de rijksbureaus voor de verwerkende industrie, voor hout, voor chemische producten, voor huiden en leer, voor non-ferrometalen en voor papier. Deze rijksbureaus deden de bij hen ingeschreven fabrikanten en groothandelaren weten dat zij een grote reeks artikelen niet langer ten behoeve van Nederlandse consumenten mochten afleveren maar dat zij hun voorraden ter beschikking moesten houden van zeven Duitse opkopers, ten dele Verwalter van Joodse zaken, ten dele in ons land gevestigde Duitse handelsfirma's. Het betrofhier vele tientallen artikelen, van vrij kostbare (gobelins, kachels en haarden, meubelen') tot goedkope: badmutsen, haarnetjes, knopen, naalden, bezems, kunstbloemen, zakmessen, tubes tandpasta, portemonnaies, enzovoort, enzovoort. Wat maar in aanmerking kwam om in Duitsland als Weihnachtgeschenk te dienen (tot badkuipen toe) moest voor de opkopers gereserveerd worden; specialebelangstelling hadden dezen nog voor kinderspeelgoed. De bedoeling was dat de uitgezochte goederen door de fabrikanten en groothandelaren tegen de vaststaande Nederlandse prijzen geleverd zouden worden aan de rijksbureaus; de rijksbureaus zouden ze tegen de Duitse binnenlandse prijzen doorverkopen aan de Rages en voorzover die Duitse prijzen lager waren dan de Nederlandse, zou de Nederlandse schatkist het verschil bijpassen - hetgeen Rost van Tonningen niet ver genoeg ging. Deze was, zo schreef hij Fischböck, 'der Meinung, dass das niederlándische Volk gerne bereit ist, dem deutschen Volk in seiner Not/age diese Waren uncntgeitlich' bereiteustellen.»

XCHet ging niet zo ordelijk toe als Hirschfeld wenste. In veel gevallen trokken de opkopers van de Rages zich van de vastgestelde prijzen niets aan. Er waren Nederlandse fabrikanten en groothandelaren die naar vermogen tegenwerkten (men kon dat al doen door de rijksbureaus een te lage opgave te sturen van wat men in de magazijnen had liggen), andere waren er die graag van de gelegenheid gebruik maakten om goederen rechtstreeks en tegen stevig verhoogde prijzen aan de Rages te verkopen. Er deden zich zelfs gevallen voor waarbij fabrikanten goederen die zij in opdracht van Duitse firma's gemaakt hadden, nu aan de Rages verkochten. Meubel

1 Bij deze werd van Lippman-Rosenthal-Sarphatistraat voor ca. f 300 000 gekocht aan juwelen die Joden hadden moeten inleveren. "Brief, 17 nov. 1942, van Rost van Tormingen aan Fischböck (E. Fraenkel-Verkade: Selectie Correspondentie van mr. M. M. Rost van Tonningen, no. 364).

fabrikanten waren er die hun in overleg met het rijksbureau voor hout en de Zentralaujtragsstelle vastgesteld productieprogram overboord zetten en haastig met hun hoeveelheden hout die voor meubelfabricage bestemd waren, kinderspeelgoed gingen maken dat meer winst opleverde. De Rages inkopers hadden tegen veel te hoge prijzen geen enkel bezwaar: zij ontvingen een commissieloon van 3 t % op het bedrag aan goederen die zij in de wacht wisten te slepen. Daarbij kwam nog dat geen enkele Nederlandse instantie verifiëren kon wat het land uitging want, teneinde de aankopen voor de Weihnachtaktion en in het algemeen de uitvoer uit bezet Nederland te vergemakkelijken, had Goering in oktober bepaald dat de Nederlandse douanecontrole moest komen te vervallen en dat alle de uitvoer belemmerende verboden (vervoersverboden bijvoorbeeld) opgeheven moesten worden. InDuitsland verkocht de Rages de buit aan de Duitse groothandelzo kwamen de voor Kerstmis' 42 bestemde artikelen in het Rijnland, in het Oppersilezische industriegebied en in enkele grote steden, waaronder Berlijn en Wenen, in de winkels terecht. Over de kwaliteit van hetgeen daar aangeboden werd, was het Duitse publiek maar matig tevreden; grote onverkochte partijen snuisterijen werden in '43 naar Polen en Rusland gebracht en in april van dat jaar lagen bij Nederlandse fabrikanten en groothandelaren nog steeds hoeveelheden voor de Weihnachtaietion '42 bestemde goederen die de Rages niet had kunnen afvoeren. 'Stimmungsmässig hatte die Aktian', aldus de Sicherheitsdienst, 'in der Bevölkerung negative Auswirleungen und [uhrte xu gehässigen Bemerkungen über die "Ausplûnderung der Niederlande' durch die Besatzungsmaciü'» Men kan in deze opmerking de kritiek beluisteren die binnen het Reichskammissariat vrij algemeen geuit was. Goerings wilde actie betekende een doorbreking van het beleid dat de bezetter niet zonder succes voerde. Op landbouwgebied kreeg Duitsland uit Nederland wat het nodig had, de Nederlandse industrie werkte goeddeels voor Duitsland. Precieze administratieve regels, een goed beheer van de beschikbare grondstoffen en strikte prijscontrole waren onderdelen van een systeem waarbij, zonder schokken en zonder incidenten, het Nederlandse economische potentieel bij het Duitse ingeschakeld was. Goering had zich, niet voor het eerst, als een olifant in een porseleinkast gedragen.

XCWij voegen hieraan toe dat Seyss-Inquart in de lente van '43 een einde maakte aan de zwarte aankopen door de Rages en dat hij een jaar later, geheel in overeenstemming met wat Hirschfeld wenste, de douanecontrole

1 1942', p. 91.

aan de Nederlands-Duitse grens herstelde.'

XCIn de zomer van '43 was de Roges er overigens nog in geslaagd, de helft van de Nederlandse voorraden wijn, port, sherry en cognac te vorderen. Het had verschillende importfirma's in de voorafgaande jaren de grootste moeite gekost om de talloze vergunningen te krijgen die voor de invoer van deze sterke dranken nodig waren. Nu verdween, uit de groothandel, de helft naar Duitsland. Of er flessen van superieure kwaliteit bij waren, weten wij niet, maar was dat het geval, dan zal Oberst Veltjens wel rekening gehouden hebben met de behoeften van zijn vriend Goering.

XCIn de zomer van '43 werdcri verscheidene Duitse steden door de Geallieerde luchtmacht zwaar geteisterd. Medio augustus ontving Seyss-Inquart een brandbrief van Goering:

XC'In Auswirkung derfeindlichen Terrorangriffe atif die Zivilbevölkerung im Reichs gebiet hat der Führer folgende Entscheidung getroffen.

XCIn Zukunjt ist zum Ersatz der durchfeindliche Terrorangriffe vernichteten Werte wie u.a. Wohnungseinrichtungsgegenstände, Möbel, Hausgerät, Wäsche, Bekleidung usw. der Jeindliche öjJentliche und private Besitz in den besetzten Gebleten rücksichtslos heranzuziehen.

XCIn Durchführung dieser Entscheidung ordne ich an:

XC1. Der Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete, der Militär beJehlshabervon Belgien und Nordfrankreich und der MilitärbeJehlshaber von Frankreich haben sojort Wohnungseinrichtungsgegenstände, Möbel, Hausgerät, Wäsche, Beklei dung usw. in grösstmöglichem Umfang, lediglich unter Belassung des Allernotwendigsten, zu erfassen und zu beschlagnahmen ...

XC5. Über die Durchführung meinet Anordnung und den Umfang der Erfassung ist mit zum 10. September 1943 Meldung zu erstattenl?

XCSeyss-Inquart werd in een aparte brief extra onder druk gezet:'Schlepp-Erlass')

1 Vermoedelijk onder invloed van Goering bepaalde Hitler in september '42 dat elke Duitse militair die uit een bezet gebied naar Duitsland met verlof ging, aan goederen mee mocht nemen wat hij kon dragen en dat hij aan de grens niet gecon troleerd mocht worden; pas in mei '44 werd die regeling (men sprak van het gewijzigd, door Goering overigens: voortaan mocht de Duitse militair slechts meenemen wat hij op reis nodig had. 2 Brief, I4 aug. I943, van Goering aan Seyss-lnquart

XC'Ganz besondersfäUt wie in keinem anderen besetzten Gebiet das Verhalten der Bevölkerung Hollands ins Auge, welche in unverhohlener und hämischer Weise ihre Schadenfreude uber die Auswirkung der Terrorangriffe au] das Ruhrgebiet zeigt.

XClch habe deshalb die ... Entscheidung des Führers herbeigeführt, um damit die Vor aussetzung zu schaffen, dass in ZukunJt auch die Bevölkerung der besetzten Gebiete die Auswirkung derJeindlichen Terrorangriffe auf das Ruhrgebiet fühlbar zuspüren bekommt; so wird ihr dann auch am ehesten ihre bisjetzt offen gezeigte Schadenfreude vergehen ...

XClch bitte Sie deshalb, gerade in Holland die Verordnung rücksichtslos und, wenn es sein muss, mit grösster SchärJe durchzuführen.'l

XCEen onmogelijke opgave! Maar Seyss-Inquart moest voorzichtig manoeuvreren om er in hoofdzaak onderuit te komen: de eis van Goering was immers tevens een eis van Hitler. Hoe kon men bij de Nederlandse gezinnen 'Möbel, Hausgerät, Wäsche, Bekleidung usw.' in beslag gaan nemen? Wie moesten dat doen? Alleen de militairen van de Wehrmach: kwamen er voor in aanmerking. Seyss-Inquart raadpleegde Christiansen; deze deed hem, nemen wij aan, weten dat hij in een seizoen waarin nog steeds een Geallieerde invasie mogelijk was, bezwaarlijk de verdediging kon desorganiseren door van militairen een soort deurwaarders te maken. Rauters opinie is bewaardgebleven. 'Die Aktion des Reichsmarschalls wird', schreefhij eind augustus aan Himmler, 'natürlich auch viel unschuldige Niederländer treffen, wodurch der Hass gegen uns enorm steigen wird. .. Die Aktion ist ohne starke polizeiliche Kräfte nicht durchzuführen. Die holländische Polizei tut dabei unter keinen Umständen mit. Es läufi uns die gesamte Exekutive weg, wenn wir versuchen sie einzuspannen. Auch bei der NSB wird es grösste Krise geben.'2

XCOp 9 september, een dag voor de datum waarop Seyss-Inquart aan Goering rapport had moeten uitbrengen 'iiber die Durchiûhrung meiner Anordnung und den Umfang der Erfassung', ondertekende Seyss-Inquart een lange brief aan Goering" waarin hij, na er op gewezen te hebben dat vrijwel alles wat de Joden aan huisraad bezeten hadden, naar Duitsland gezonden was, het denkbeeld dat men op grote schaal bij Nederlandse gezinnen eigendommen in beslag zou gaan nemen, afwees; hoogstens zou men een actie in 'bestimmte(n) Stadtviertel oder Strassen' kunnen uitvoeren, maar daartegen waarschuwde hij met klem: van de Riistungsinspektion had hij

1 A.v. (a.v., 694-95). 2 Brief, 26 aug. 1943, van Ranter aan Himmler (a.v., 693). a A.v., 684-91.

vernomen 'dass bei der Durchführung einer solchen Aktion jeder weitere Versuch rûstungswichtige Dinge in den Niederlanden zu erzeugen, aussiehtslos wäre', in politiek opzicht zou men een toestand krijgen, 'der dem AufTuhr naheleommt'; en ook uit de propaganda 'durch die Gegenseite' (de Londense radio-uitzendingen) zouden 'katastrophale Folgen' voortvloeien. Maar Seyss-Inquart had Goering toch ook iets aan te bieden: ten eerste zou hij de Nederlanders, oplopend naar het inkomen, een Naturalabgabe opleggen, vooral aan huisraad en linnengoed (daarbij zouden de goederen dus niet door Duitsers huis aan huis opgehaald worden); ten tweede zou hij bij de groot- en kleinhandel alle voorraden goederen in beslag nemen die voor de bombardementsslachtoffers in Duitsland nodig waren, en de lopende productie van die goederen zou geheel naar Duitsland gaan, 'wobei in den Niederlanden nur insojern der notwendigste Bedar] berücksichtigt wird, als dieser zur Aufrechter haltung der Rustungs- und kriegswichtigen Betriebe notwendig ist'; ten derde zou hij in Nederland waar zich al enkele duizenden vrouwen en kinderen uit gebombardeerde Duitse steden bevonden, in totaal ruimte zoeken voor honderdduizend bombardementsslachtoffers.

XCZowaar, die voorstellen waren voor Goering aanvaardbaar; 'besonders' gold dat voor 'die dauernde Brfassung der laufenden Produktion ziviler Bedarjs artikel.'l

XCWat deed Seyss-Inquart in werkelijkheid?

XCBij het feit dat slechts luttele tienduizenden Duitse bombardementsslachtoffers kwamen opdagen om in Nederland ondergebracht te worden, legde hij zich neer; op de Naturalabgabe kwam hij in het geheel niet terug (hij voorzag dat een verordening in die richting een slag in de lucht zou zijn), hij concentreerde zich op de twee andere punten: hij wilde de voorraden goederen die Goering zocht, bij de groot- en kleinhandel blokkeren en de industrie, voorzover zij die goederen nog vervaardigde, uitsluitend voor de export naar Duitsland laten werken - een denkbeeld dat spoedig in overeenstemming bleek te zijn met Speers richtlijn die wij in het begin van dit hoofdstuk memoreerden. Het blokkeren van de voorraden werd evenwel door Hirschfeld afgewezen en Seyss-Inquart drong toen niet verder aan, vermoedelijk op grond van de argumenten dat de annulering van de al aan het publiek uitgereikte aankoopvergunningen grote onrust zou wekken en dat het bovendien twijfelachtig was of de rijksbureaus en het bedrijfsleven medewerking zouden verlenen. Wat het voor Duitsland reserveren van de lopende en toekomstige productie betrof: hoewel Hirschfeld vond datvan

1 Telexbericht, 25 sept. I943, Goering aan Seyss-Inquart (a.v., 32I-22).

'die Versorgung hier und dort bereits untet das Mindestmass gesunken' was, had hij er geen bezwaar tegen om, wanneer de voedselrantsoenen verhoogd werden, de productie van goederen die men in Duitsland nodig had voor het lenigen van de nood der bombardementsslachtoffers, 'vorübergehend' volledig aan Duitsland ten goede te laten komen.'

XCTwee directeuren van rijksbureaus waren er die weigerden, medewerking te verlenen aan een opzet waarbij belangrijke takken van de Nederlandse industrie uitsluitend voor de Duitse markt zouden werken: de directeur van het rijksbureau voor de metalenverwerkende industrie en zijn collega van het rijksbureau voor glas, keramiek en houtproducten (later werd uit die twee bureaus het rijksbureau voor de verwerkende industrie gevormd). Zij maakten hun bezwaren aan Hirschfeld kenbaar. Deze antwoordde, aldus het naoorlogs verslag van laatstgenoemd rijksbureau, 'dat hij bereid was een dergelijke sector geheel op te offeren indien hij hierdoor de voedselvoorziening van Nederland kon redden. Beide directeuren erkenden dat zij zich konden indenken dat de secretaris-generaal, die verantwoordelijk was voor alle sectoren van het bedrijfsleven, een of meer sectoren zou kunnen opofferen om hogere belangen te dienen, doch dat zij die slechts voor één sector verantwoordelijk waren, nimmer hun sector onder hun medeverantwoordelijkheid konden opofferen."

XCBeide directeuren zeiden dat zij ontslag zouden vragen. Zij kregen te horen dat de Reichsleommissar dat niet zou verlenen. 'Dan blijven wij eigener beweging weg', was hun antwoord. Het slot van het lied was dat beiden in functie bleven - maar zij sleepten concessies in de wacht: de termijn van exclusief voor Duitsland produceren werd tot drie maanden beperkt en er werd goedgevonden dat in die periode een tiende van de productie toch voor de Nederlandse markt bestemd zou zijn. Nadien 'kon er op zeer grote schaal door de fabrieken geknoeid worden ... In bepaalde gevallen staat vast dat niet 90% aan Duitsland geleverd werd, doch slechts 30%'.3 Hirschfeld zelfhad weten te bereiken dat men zou blijven voorzien in de noden van bepaalde kategorieën Nederlandse afnemers: ziekenhuizen, bombardernentsslachtoffers en geëvacueerden; zij kwamen onder de 'noodvoorziening' te vallen. Dat begrip werd, toen het eenmaal ingevoerd was, tot het uiterste uitgerekt.Nota,sept.van Hirschfeld aan Fischböck, aangehaald in de brief,sept.van Hirschfeld aan deRijksbureau voor de verwerkende industrie, sectie keramische industrie: Naoorlogs verslag,p.A.v., p.

1 9 1943, I4 I943, 5) 2 61. 3 62.

XCOok de textielvoorziening van Nederland werd dus in '43 in het nauw gebracht. In maart kwam men bij het Reichswirtschafisministerium tot de conclusie dat de bezette gebieden meer textielgoederen aan Duitsland moesten leveren; voor Nederland dacht men daarbij aan een kwantum dat ongeveer de helft bedroeg van de totale hoeveelheid die, naar voorlopig vastgesteld was, voor de binnenlandse markt geproduceerd mocht worden. Een aanzienlijk deel van de textielproductie ging al naar Duitsland toe - dat deel zou dus uitgebreid worden. Hey, de directeur van het Distex, weigerde medewerking, de Duitsers handhaafden hun eis, Hirschfeld besprak de zaak met Fischböck. De eis werd van 50 % der voor de binnenlandse markt bestemde productie tot 30% verlaagd. Intussen had Hey de textielindustrie laten waarschuwen dat een grote vordering op komst was. Per I2 juni '43 moest elk bedrijf, de handel inbegrepen, opgeven hoeveel textielgoederen in voorraad waren - voordien werd veel haastig weggewerkt. De 'officiële' landelijke voorraad bleek twee-en-een-half maal zo groot te zijn als het kwantum dat de Duitsers opeisten. Men zou zeggen dat Fischböcks eis gemakkelijk ingewilligd kon worden, maar dat ging niet zo eenvoudig. De bezetter droeg namelijk het in ontvangst nemen van hetgeen geproduceerd werd, aan een firma op die daar allerminst voor geëquipeerd was: de Amsterdamse Handelmaatschappij Impex n.v., filiaal van een Amerikaans concern dat in bezet Europa onder Veru/altung stond. De Impex had tevoren veel meubelen en bazargoed aangekocht, veelal tegen zwarte prijzen, ze had geen ervaring op textielgebied en de directie was niet bij machte, grote hoeveelheden textielgoederen lil korte tijd te ontvangen, te controleren en te expediëren. Het Distex maakte geen haast en onder de fabrikanten, vooral onder de Twentse, ontstond grote wrevel tegen de opgelegde leveranties. In oktober zonden veertig Twentse fabrikanten een brief aan Hirschfeld, ondertekend door A. H. Ledeboer, directeur van van Heek & Co., en H. Koning, directeur van de Koninklijke Weefgoederen Fabriek, waarin zij onder verwijzing naar het 'nijpend tekort aan de meest noodzakelijke textielgoederen bij grote delen van ons volk' , de secretaris-generaalberichtten dat zij tot leveranties aan de Impex slechts bereid waren, 'indien onomstotelijk vaststaat dat de toewijzingen van het rijksbureau Distex, afgegeven ten behoeve van de n.v. Impex, gelijkgesteld moeten worden met een

vordering van overheidswege.'! Hirschfelds antwoord liet meer dan een maand op zich wachten. Hij sprak niet van een 'vordering' maar wees er op dat hij inbeslagneming van textielgoederen bij particulieren en in de winkels had kunnen voorkomen. 'Ik ben ervan overtuigd', eindigde hij,

XC'dat de Nederlandse Textielindustrie bij nadere overweging van mijn beschouwingen zal inzien, dat zij door een effectieve medewerking aan de voorschriften welke haar door tussenkomst van de Nederlandse Overheidsorganen bereiken, nog het beste de belangen van de Nederlandse bevolking kan dienen.'2

XCNu, voor die 'effectieve medewerking' werd niet gevoeld. Hey had een verdere vertraging weten te bewerkstelligen door een Duits accoord te verwerven op het voorstel dat de te leveren textielstoffen in Nederland tot confectie verwerkt zouden worden. Noch de textiel-, noch de confectieindustrie ging zich haasten. Begin maart' 44 (bijna een jaar na het stellen van de Dnitse eis) was nog geen kwart van de gevorderde hoeveelheid afgeleverd. De tegenwerking lag er duimdik bovenop. Ledeboer en Koning werden begin april in opdracht van het Reichskomniissariat gearresteerd en via de Cellenbarakken te Scheveningen naar het concentratiekamp Vught gezonden.ê Die intirnidatie had succes. Het tempo van aflevering (nu niet langer aan de ineffectieve Impex, die uitgeschakeld was, maar aan de Aus senstelle Westel1, een inkoopbureau van de Luftwaffe) nam toe, zij het dat de Duitsers de opgeëiste goederen begin september '44 nog steeds niet geheel binnen hadden. Dat was anderhalf jaar na het opleggen van de vordering.

XCIn de eerste bezettingszomer, medio juli '40, had van Spaendonck, directeur van het rijksbureau voor wol en lompen, o.m. na overleg met Hirschfeld aan de wollenstoffenfabrikanten geschreven dat hij het 'van het grootste belang' achtte, 'dat de gehele Nederlandse wolindustrie, voorzover deze voor de vervaardiging en bewerking van het door de Duitse Weermacht benodigde laken' (per maand 400 000 m uniformlaken!) 'in aanmerking komt, haar volle medewerking verleent om de door de Duitse Weermacht gegeven opdracht correct uit te voeren. In veel gevallen zal dit alleen mogelijk zijn, indien opdrachten voor civiele doeleinden op de achtergrond worden gesteld.l" Toen was 'de gehele Nederlandse wolindustrie' prompt aan het werk gegaan.

XCEr was in die vier jaar veel veranderd.

XC1 Brief, okt. 1943, van Twentse textielfabrikanten aan Hirschfeld (Doe 1-1522, a-IO). 2Brief, 5 dec. 1943, van Hirschfeld aan de Twentse textielfabrikanten (a.v.). 3 Ledeboer is in Bergen-Belsen overleden. 4 Rondschrijven, 12juli 1940, van B. J. M. van Spaendonck aan de wollenstoffenfabrikanten(Doe 1-965,a-4)·

XCNiet verder gaande dan zomer' 44 hebben wij nu een overzicht gegeven van hetgeen men als de speciale, einmalige Duitse vorderingen beschouwen kan. De volgorde waarin wij gaan weergeven hoe Nederland voor het overige door Duitsland geëxploiteerd werd, is betrekkelijk willekeurig. Inhet ineenschrompelend productieproces vormden immers de verschillende sectoren een organisch geheel: uit tekorten op de ene sector vloeiden tekorten op andere sectoren voort. Het lijkt ons zinvol, met de sector te beginnen die alle sectoren verbindt: het vervoer. Nadien willen wij aandacht besteden aan de steenkoolproductie die zich van de vervoerssector in zoverre onderscheidde dat, terwijl een belangrijke grondstof voor het vervoer: de aardolie (die geïmporteerd moest worden), praktisch niet in Nederland voortgebracht werd, Nederland nu juist wèl voldoende steenkool dolf om in de eigen behoeften te voorzien. Wij komen vervolgens tot de rest van de industrie en zullen dan, na aparte beschouwingen over de bouwsector en over het probleem der collaboratie, de agrarische sector behandelen die van speciale betekenis was omdat hij de grondslag vormde voor het grootste deel van de levensmiddelenvoorziening. Distributie en prijsbeheersing sluiten daar logisch bij aan en vervolgens komt de belangrijke vraag aan de orde of de Nederlandse overheid er inderdaad UI geslaagd was, een situatie te scheppen waarin het Nederlandse gezin het wekelijks distributiepakket kon aanschaffen waarop het volgens die overheid recht had.

Vervoer 1

XCNederland bezat voor de oorlog vervoermiddelen die ten volle in de persoonlijke behoeften en in de behoeften van de nationale economie konden voorzien: een vlot werkend spoorwegbedrijf, een groot aantal binnenschepen, een uitgebreid, zij het nogal verouderd vrachtautopark ;

1 In deze paragraaf en in vele volgende maken wij in de eerste plaats gebruik van de statistische gegevens die men kan vinden in twee publikaties van het Centraal Bureau voor de Statistiek: 1943-1946 (I948).

voor het interlokale personenverkeer dienden, behalve de treinen, autobussen en hier en daar ook electrische trams; alle grote gemeenten bezaten voor het lokale personenverkeer gemeentelijke vervoerbedrijven die van trams, autobussen of trolley-bussen gebruik maakten; dan waren er in den lande ruim 100 000 personenauto's en, last but not least, ca. 4 miljoen fietsen. Niet alleen bij de vrijetijdsbesteding werd de fiets intensief gebruikt, maar een groot deel van de bevolking ging dagelijks met de fiets naar het werk, 'soms over grote afstanden. Bromfietsen waren nog onbekend.

XCHet heeft zin, eerst te onderstrepen hoezeer het gebruik van de fiets tijdens de bezetting verminderde. Dat laatste was in de eerste plaats gevolg van het tekort aan banden, d.w.z. aan rubber.'

XCVoor de 4 miljoen fietsen waren per jaar ca. 5 miljoen nieuwe buitenbanden en ca. 3 miljoen nieuwe binnenbanden nodig. De buitenbanden werden voor negen-tiende, de binnenbanden voor vier-vijfde in Nederland geproduceerd, hetgeen ca. 40% vergde van de ca. 6000 ton ruwe rubber die jaarlijks in ons land van overzee ingevoerd werd. Die overzeese invoer viel door de bezetting weg. Van de door de regering opgebouwde voorraad, ·6 000 ton, werd de helft door de Duitsers gevorderd. Rubber was niet .alleen voor fietsbanden nodig (autobanden werden in die tijd in ons land niet geproduceerd) maar ook voor de vervaardiging van rubberzolen en -hakken en, afgezien nog van reeksen andere artikelen, van transportbanden die in het bedrijfsleven gebruikt werden, bijvoorbeeld in de kolenmijnen. Rubberzolen en -hakken en transportbanden kregen prioriteit - en de productie van de rubberindustrie kromp in. Wel beschikte Duitsland over een synthetisch vervangingsproduct, buna, dat al in '40 in grote fabrieken van de IC Farben bij Halle en in het Ruhrgebied in aanzienlijke hoeveelheden geproduceerd werdê, en ook was het bereid, buna naar Nederland te exporteren maar het stelde daarbij de voorwaarde dat de Nederlandse rubberbedrijven een groot deel van hun aandelenpakket aan grote Duitse bedrijven zouden verkopen. Die Verfiechtung werd meer dan twee jaar lang door de Nederlandse rubberindustrie afgewezen. Toen zij begin '43 tenslotte toch aanvaard werd, geschiedde dat op voorwaarde dat Duitsland aan Nederland per jaar 1200 ton buna zou leveren alsmede 120 ton ruwe rubber (tot begin '43 kon Duitsland met veel moeite, nl. met blokkadeJ.

1 Wat de rubbersector (met inbegrip van de fiets- en autobanden) betreft, ontlenen wij onze gegevens aan een ongepubliceerde studie van A. van der Leeuw: <Rubberindustrie en bandenvoorziening, 1939-1945'. 2 Er kwam nog een derde fabriek bij in Ludwigshafen en een vierde werd bij het concentratiekamp Ausch witz-Birkenau opgetrokken; die vierde fabriek is nimmer in gebruik genomen.

brekers, nog enige ruwe rubber importeren, hoofdzakelijk uit Frans IndoChina). Inmiddels had de Nederlandse rubberindustrie zich trachten te redden door de vervaardiging van een Nederlands synthetisch vervangingsproduct te stimuleren; dat was het Z.g. stamikol, een product van de Staatsmijnen. In de tweede helft van '41 brachten de Staatsmijnen het tot een productie van 70 ton per maand, in '42 werd het 50 ton en begin' 43 kreeg men tekort aan grondstoffen, vooral aan zwavel dat uit Italië moest komen. Men ziet: al deze cijfers zijn laag - zij bleven laag, ook toen de rubberindustrie zich noodgedwongen bij de Verf/echtung neergelegd had. Het gevolg van dit alles was dat fietsbanden schaars werden.

XCPer I maart' 41 werd de fietsband distributiegoed. Wie nadien een nieuwe band wilde verkrijgen, moest de oude band inleveren en aantonen dat hij tijdens zijn dagelijks werk minstens 15 km per dag fietste of zijn fiets nodig had om de plaats te bereiken waar hij werkte, welke plaats dan minstens 5 km van het woonadres verwijderd moest zijn. Door een te optimistische kijk op de situatie begon men met veelmeer bonnen voor nieuwe banden uit te geven dan er banden geproduceerd werden; de voorraden bij de groot- en kleinhandel (er waren in den lande ca. achttienduizend rijwielherstellers die allen uit '40 nog wel een zekere hoeveelheid fietsbanden bezaten) slonken snel. Wij zullen de moeilijkheden die zich bij de distributie voordeden, overslaan - waar het op aan komt is dat tegenover een jaarlijkse behoefte aan bijna 5 miljoen buitenbanden (wij zullen ons daartoe beperken) in '41 na de invoering van de distributie 88 000 banden geproduceerd werden, in '42 (de eerste hoeveellieden buna en rubber kwamen uit Duitsland binnen) 460000, in '43 660000. Eén op de tien personen die een nieuwe band nodig had, kon er een krijgen. Het feit dat geruime tijd veel te veel bonnen uitgegeven waren, maakte het de fietsenmakers overigens gemakkelijk om een deel van de weinige banden die zij ontvangen hadden, achter te houden en zwart te verkopen. In de zwarte handel betaalde men in de herfst van '43 voor een nieuwe buitenband gauw f 150, zijnde ongeveer viermaal het weekloon van een geschoolde arbeider.'

XCDe kwaliteit van de banden die in distributie kwamen, was matig. Velen hadden zich het hoofd gebroken over de vraag of men de fietsband niet geheel vervangen kon. Bruikbaar bleek tenslotte alleen een verend opgehangen houten 'band' die door Bruynzeel in productie genomen werd; ruim 100000 van die houten hoepels werden vervaardigd. Er waren daarnaast mensen die van de vreemdste 'banden' gebruik maakten (oude tuin

XC1 Een 'zwarte' fiets met nieuwe binnen- en buitenbanden kostte in die tijd tussen de f I 500 en f

slangen bijvoorbeeld) - men reed ook wel zonder banden, op de velgen dus, hetgeen de levensduur van de fiets niet ten goede kwam.

XCNieuwe fietsen werden uiteraard ook schaars.

XCIn '40 en '41 bleef, hoofdzakelijk ten behoeve van de tutvoer naar Duitsland, de productie van de rijwielindustrie op peil, maar in '42 daalde zij tot een derde, in '43 tot een kwart, hetgeen betekent dat in die jaren nog ca. 130 000 resp. ca. 90 000 fietsen vervaardigd werden. Toen de fietsdistributie in maart' 42 ingevoerd werd, mochten aanvankelijk per maand 3 000 fietsbonnen aan Nederlanders uitgereikt worden; drie-kwart van de productie was dus voor Duitsland bestemd. In juli' 42 (de maand waarin de Duitsers bij de fietsenvordering die wij in hoofdstuk 2 van ons vorige deel beschreven, ruim 50 000 fietsen in handen kregen) werd de distributie geheel gestaakt; toen zij in oktober werd hervat, werd het voor de Nederlandse burgerij bestemde maandelijkse contingent op I 200 bepaald: gemiddeld per gemeente per maand niet veel meer dan één flets. De lopende productie was de Duitsers niet voldoende: eind '43 wilden zij bij de groot- en kleinhandel (die nog uit de voorafgaande jaren daterende voorraden bezat) 20 000 fietsen vorderen - het rijksbureau voor de verwerkende industrie wist die vordering te halveren; het duurde toen een half jaar voor men van de gevorderde IQ 000 fietsen 6 500 bijeen had. De rijwielindustrie, voorzover nog in werking (een aantal fabrieken was gesloten), kreeg in '44 behalve de lopende orders uit Duitsland, nog een extra-order van IQ 000 fietsen voor de Wehrmacht in bewerking, maar doordat de renmaven, de pedalen en de kettingen die alle uit Duitsland moesten komen, lang op zich lieten wachten, was van die IQ 000 fietsen in september nog geen enkele afgeleverd.

XCOp de grote wegen zag men steeds minder fietsen, in de herfst van '43 blijkens tellingen van de rijkswaterstaat 55% minder dan drie jaar tevoren. De daling van het fietsverkeer binnen de steden (wij hebben geen cijfers van tellingen) was vermoedelijk van dezelfde orde van grootte - althans de gemeentelijke trams en autobussen die in '40 220 resp. 50 miljoen passagiers vervoerd hadden, vervoerden er in '43 508 resp. 29 miljoen. De diensten waren ingekrompen, met name die van de autobussen, en vooral in de spitsuren waren de gemeentelijke publieke vervoermiddelen stampvol.

XCNiet anders was het bij het interlokale vervoer.

XCDe interlokale autobusdiensten werden ingekrompen", maar het aantal passagiers was in '43: 78 miljoen, nog iets hoger dan in '38: 74miljoen. Van000

1 Van' 42 af stonden op bepaalde punten in totaal 2 autobussen gereed teneinde in geval van een Geallieerde landing snel versterkingen te kunnen aanvoeren.

,38 tot '43 steeg het aantal passagiers dat zich met interlokale trams liet vervoeren (er waren toen bijvoorbeeld nog trams op de trajecten Amsterdam-Haarlem, Haarlem-Leiden, Leiden-Den Haag), van 4I tot II8 miljoen, het aantal treinpassagiers nam van 73 miljoen in '38 (I940: 94 miljoen) tot 209 miljoen in '43 toe. Op de spitsuren of op dagen waarop veel mensen wilden reizen, was het een hele worsteling om een tram, autobus of trein binnen te komen. 'In Leiden', aldus een willekeurige dagboekaantekening uit januari '44, 'trok ik zes mensen door de raampjes de coupé in' (bij de geopende deuren was er geen doorkomen aan), 'nl. twee jonge meisjes, een moeder met twee kinderen en een vrouw van wel vijf-en-zestig jaar." Was men binnen, dan moest men als regel staan. De atmosfeer werd in de overvolle bussen, trams en treinen in de loop van de bezetting steeds onfrisser; dat was gevolg van het tekort aan zeep en van de samenstelling van het voedsel waardoor men vaker dan vroeger aandrang kreeg om een wind te laten; menigeen verloor op dit gebied elke rem.

XCDe belangrijkste grondstof die de trams en treinen nodig hadden, was steenkool, hetzij direct, hetzij indirect: indirect doordat de electriciteitsproductie (van het spoorwegnet was een deel geëlectrificeerd) op steenkool gebaseerd was. Het stroomverbruik van de trams ging door de vele passagiers aanvankelijk stijgen en daalde pas in '43 toen de diensten opnieuw ingekrompen werden, De spoorwegen kregen voor eigen gebruik voldoende steenkool (het bedrijf nam in de volkshuishouding nu eenmaal een centrale plaats in) maar moesten overigens aan steeds nieuwe, steeds urgenter problemen het hoofd bieden." Vooral bij het goederentransport gingen vertragingen optreden. In de herfst van '43 waren van de 800 locomotieven I60 in reparatie; het kostte de directie toen de grootste moeite om met name voor het opbouwen van voedselreserves bij de grote steden in het westen des lands voldoende goederenwagons vrij te maken. De voorziening met smeermiddelen vormde telkens een nijpend probleem; eind '43 bevond men zich in een situatie waarbij er, aldus J. L. Veldman in zijn studie over de aardolievoorziening tijdens de bezetting, 'nauwelijks voor enkele dagen voldoende was."

XC1 Arnold Douwes: 'Dagboek', p. 83 (Collectie LO-LKP, 80-4). 2 Wij herinneren er aan dat, zoals wij reeds vermeldden in hoofdstuk IO van ons vorige deel, eind '41 enkele tientallen zware locomotieven alsmede personenwagons met bijna een negende van de totale zitcapaciteit der Nederlandse Spoorwegen door de bezetter gevorderd werden en in de zomer van' 42 2 000 van de ca. 24 000 goederenwagons. De vervoertaak die omvangrijker geworden was, moest dus met aanzienlijk minder materieel uitgevoerd worden. 3 J. L. Veldman: De voorziening van aardoliepro

XCMet de smeerolie komen wij op het punt dat, uit het oogpunt van de grondstoffenvoorziening, naast de rubber de zwakste stee vormde van de gehele vervoerssector : de aardolieproducten.

XCPer I mei '40 had Nederland een benzinevoorraad van 240 000 ton: ongeveer de helft van wat jaarlijks, afgezien van bunkerolie voor zeeschepen, aan aardolieproducten ingevoerd werd. Die benzinevoorraad was, mede doordat 100 000 ton door de Duitsers gevorderd werd, na vijf maanden tot 18 000 ton geslonken. Nadien was het land dus aangewezen op invoer uit Duitsland; die kwam maar weinig boven een tiende van het vooroorlogse peil te liggen. In '41 werden nog 34 000 ton benzine, 12 000 ton petroleum en 17 000 ton dieselolie ingevoerd, maar in '43 waren die cijfers gedaald tot resp. IQ 000, 6 000 en 12 000 ton en in '44 tekende zich een nog drastischer daling af waarbij in het gehele jaar slechts 2 500 ton aan benzine ingevoerd werd. Alleen aan smeerolie en vetten lag de invoer in '43 en ,44 aanzienlijk boven het (op zichzelf lage) peil van de eerste bezettingsjaren, maar dat was onvermijdelijk: de overbelaste, steeds oudere motoren (die men toch draaiende moest houden) gingen steeds meer olie verbruiken. Met uitzondering van de behoeften van de Wehrmacht kreeg Nederland begin '44 nog slechts de beschikking over 1,9% van het normale vooroorlogse verbruik aan benzine, 3,8 % aan dieselolie en 3,8 % aan petroleum. Kort tevoren had zich in Den Haag een situatie voorgedaan waarin bij geen enkele van de weinige pompen die nog open waren, benzine te verkrijgen was; een woedend protest van het Reichshommissariat (Seyss-Inquart en zijn Generalkomrnissare konden hun auto's niet meer gebruiken!) leidde er toen toe dat uit depots in Rotterdam en Gouda met spoed per tankauto enige benzine naar Den Haag getransporteerd werd. De weinige Nederlanders die terwille van hun beroep in de zomer van '43 nog een rijvergunning bezaten, kregen per I augustus geen benzine meer. Men mocht die auto overigens alleen bij de uitoefening van zijn beroep gebruiken; van de lente van '42 af had men daarbij elke rit in een apart 'rittenboekje' moeten aantekenen. Bijna alle taxi's en huurauto's verdwenen in '41; alleen voor zeer urgente gevallen bleven in de grote steden nog enkele taxi's in gebruik. Rotterdam had er in '44 welgeteld twee.'

XCInmiddels waren talrijke benzine- en dieselmotoren omgebouwd voor het verbruik van een andere brandstof: gas dan wel anthraciet, hout of tur£

1 In de loop van '4I waren nogal wat 'fietstaxi's' in gebruik genomen: een fiets met een aanhangwagentje waarop een of twee passagiers konden plaatsnemen. Die 'fiets taxi's' werden in mei' 41 door Rauter verboden; hij achtte deze vorm van transport de 'Germaanse' mens onwaardig.

In het eerste geval had men een 'houder' nodig (een cylinder voor persgas. een ballon voor gas onder normale druk), in het tweede een generator. De brandstof van alle motorrijtuigen (door de Duitsers gebruikte uitgezonderd) bestond in de zomer van' 44 nog maar voor 3 t % uit benzine of dieselolie~ voor 96t % was het vervangingsbrandstof geworden. Enkele duizenden motorrijtuigen waren toen wel nog ingericht voor het gebruik van benzine of dieselolie, maar daaronder bevonden zich veel voor speciale doeleinden ingerichte wagens als brandweerauto's die slechts af en toe, maar dan ook zonder startmoeilijkheden, ritten moesten maken; van de autobussen en vrachtauto's was niet minder dan 86% voor het gebruik van (leiding)gas of generatorgas omgebouwd. Aanschaf en installatie van een gasgenerator kostte minstens f 1 500 evenveel als een klein model auto vóór de oorlog. De ergernis waarmee het neertellen van dat bedrag wellicht gepaard ging, werd bij het gebruik van zulk een generator eerst recht opgewekt: de generatoren waren in hoge mate bedrijfsonzeker. 'Vlot starten' was uitgesloten, de generator moest een bepaalde temperatuur bereiken voordat de motor, aanvankelijk veelal vervaarlijk knallend, aansloeg; liep de motor eenmaal, dan liet men hem ook bij vrij langdurig stilstaan stationair doordraaien: alles was beter dan weer het avontuur van het starten te ondernemen.'

XCWas het al moeilijk brandstof te verkrijgen, nog moeilijker was het, een versleten autoband door een nieuwe, althansdoor een bruikbare te vervangen. Wij merkten al op dat Nederland zelf geen autobanden produceerde; de vooroorlogse invoer, ca. 250000 buitenbanden per jaar (wij zullen de bilmenbanden overslaan), vond nagenoeg uitsluitend plaats uit Engeland en de Verenigde Staten. Voorziende dat er moeilijkheden zouden komen. had de regering de autoband al in september '39 tot distributiegoed verklaard, maar de situatie was toen deze dat ieder die een nieuwe autoband nodig had, er inderdaad een kon krijgen. Na de capitulatie was dit afgelopen. Mede door Duitse vorderingen verminderde de aanwezige voorraad tot een derde; eind '40 waren er, achtergehouden banden uitgezonderd, in het gehele land nog maar 70 000 banden, onder welke 16 000 voor vrachtauto's. Een jaar later was de voorraad mede door nieuwe Duitse vorderingen tot 27000 geslonken (6000 vrachtautobanden), maar dat waren meest banden van incourante maten. Herfst '41 ging het rijksbureau voor rubber ill het gehele land op zoek naar niet meer gebruikte banden die men zouboord van binnenvaart- en visserijschepen had in de zomer van '44 de helft een

1 Generatoren werden ook in andere bedrijfstakken gebruikt: van de motoren aan

kunnen 'coveren'; men vond er 150000 van welke evenwel slechts een kwart voor 'coveren' in aanmerking kwam- - de overige leverden 1200 ton geregenereerde rubber op. Per maand kon men nadien ca. 5 000 banden 'coveren'; daarnaast kwamen maandelijks enkele honderden nieuwe, uit Duitsland afkomstige banden in distributie plus enkele honderden die wel al gebruikt waren maar nog een goed loopvlak bezaten. Bij de distributie (een groot gevecht waarbij van eind' 43 af de toewijzingen geschiedden door de rijksverkeersinspectie) gaf men prioriteit aan de vrachtauto's. Terecht ook: de volkshuishouding kon het vrachtvervoer langs de weg, hoezeer ook ingekrompen (van 63 mln ton in '38 tot 31 mln ton in '43), niet missen.

XCVergeleken met vóór de oorlog werd het totale vrachtvervoer belangrijk kleiner: van 106 mln ton in '38 (102 mln ton in '40) daalde het tot 74 mln ton in '43. Het vervoer te water daalde maar weinig (32 mln ton in '38, 30 mln ton in '43), het vervoer via de spoorwegen steeg (II mln ton in '38,13 mln ton in '43). Bij deze cijfers moet men bedenken dat het vervoer, behalve op de weg, over het algemeen over grotere afstanden plaatsvond dan vroeger en dat de cijfers geen beeld geven van het vervoeraandeel dat aan de Nederlandse economie ten goede kwam: zij sluiten de goederentransporten voor de Duitsers in. De spoorwegen hadden steeds een omvangrijk Duits vervoer en wat het vervoer te water betreft, weten wij dat in ,43 meer dan II % door goederen gevormd werd die voor de bouw van de Duitse verdedigingswerken (de Atlantikwall en de fortificaties landinwaarts) nodig waren. Bij het vervoer te water moet men ook bedenken dat talrijke binnenschepen door de Duitsers gevorderd waren; de haast gelijkblijvende transportprestatie betekende dat de binnenschippers zich buitensporig moesten inspannen. Auto's en vrachtauto's werden overigens óók in grote aantallen gevorderd; wij bezitten geen totaalcijfers maar weten wel dat in het eerste bezettingsjaar van de ca. 54000 vrachtauto's 8 000 gevorderd werden en in het begin van het tweede nog eens 2 500 de modernste bovendien van de zware vrachtauto's; die waren toen nodig voor Hiders offensief tegen de Sowjet-Unie. Er vonden nadien weer nieuwe vorderingen plaats; in de zomer van '42 waren nog maar ruim 29 000 vrachtauto's op de weg. Van de gevorderde personenauto's werd een deel in gebruik genomen door Duitse militaire en civiele instanties - in totaal betrof dat in de zomer van '44 ruim 4000 auto's. Wie ook een tekort had aan vervoermiddelen, niet de 'SD'.7

1 Dat 'coveren' bestond veelal hieruit dat op de versleten buitenband stroken rubber geplakt werden.

XCEconomische geschiedenis moet wezenlijk op cijfers gebaseerd zijn, maar zij vormt toch maar een pover geheel wanneer men achter die cijfers niet de mensen ziet. A fortiori geldt dat voor een bezettingstijd waarin economische omstandigheden die in het dagelijks leven ingrijpen, niet beschouwd worden als resultante van anonieme krachten waar men geen vat op heeft, maar juist beleefd als onderdeel van een situatie die men heel wèl meent te overzien. Hoeveel frustraties vloeiden alleen al voort uit de moeilijkheden op de vervoerssector die wij in het voorafgaande weergaven l Frustraties bij diegenen die op die sector werkzaam waren of, erger nog, daaruit verwijderd werden. Taxichauffeurs en eigenaren van verhuurauto's verloren hun broodwinning en vaak ook de in die auto's geïnvesteerde kapitalen; bij vordering kreeg men een vergoeding uitbetaald die veel te laag was om er, wanneer dat weer mogelijk zou zijn, nieuwe auto's mee aan te schaffen. Hetzelfde gold voor de gevorderde vrachtauto's en binnenschepen. Dan moet bedacht worden dat wie nog aan het werk bleef, onder veel moeilijker omstandigheden werkte dan tevoren: de arbeidstijden werden langer, de dagelijkse beslommeringen (eindeloze reparaties en eenIawine 'ii'" aan paperassen) namen toe, het weerstandsvermogen verminderde: Al in de strenge winter van '41 op '42 waren er bij het spoorwegpersoneel IQ % uitvallers wegens ziekte. Ook van het bedienend personeel van autobussen en trams werd het uiterste gevergd. 'Het blijft met tussenpozen doorsneeuwen' , schreef een Rotterdamse tramconducteur eind januari '42 op een maandag in zijn dagboek, 'zodat ik vanmorgen om 6.30 maar weer eens naar de Koot wandelde' - dat was de tramremise aan de Kootsekade.

XC'De boel zit weer hopeloos in de knoei, er is geen ruimen aan zonder pekel ... 's Middags weer naar de Koot getippeld, er komt geen wagen door, het is bij de beesten af 's Avonds om 19.30 uur op tijd binnen maar weer naar huis gelopen. Dat is vandaag 9 uur dienst + 20 km op m'n klompen door de sneeuw gebaaid. Om 20.30 thuis, even eten, dagboek schrijven (in klad) en naar bed om 21 uur want ik moet om 3 uur 30 op om weer naar Hillegersberg te lopen. Het is gewoon beestenwerk. Weinig slapen, weinig eten en werken als een paard. Hoelang is dat vol te houden?

XCDinsdag - Vandaag dienst III gehad, het grootste kreng wat er bij is, 10 uur 48 min. dienst. De dienst zat echter zo in de knoop dat ik de helft er van maar gereden heb en een paar stukjes. Dat is echter nog onaangenamer dan normaal rijden want met al die vertraging in en uit je wagen word je zo koud en moe dat je haast bezwijkt. 7

XCBij iedere halte staan drommen mensen te wachten en als er dan dikwijls pas na een half uur of nog langer een tram komt is hij vol, veel voller dan een blikje sardientjes, toch wordt hij bestormd en hierbij gebeuren meermalen ernstige ongelukken (ik zag eenmaal hoe bij zo'n bestorming een vrouwonder de voet werd gelopen en onder de bijwagen terecht kwam, zij werd zeer ernstig gewond). Dan gaat het voetje voor voetje verder en als ieder z'n dubbeltje heeft geofferd, komt er een t uurtje vertraging en alsje dan eindelijk weer verder gaat is de wagen leeg ... (Ik) ben vandaag r6t uur in de weer geweest met 2 uur onderbreking."

XCNatuurlijk, de weersomstandigheden waren toen extra ongunstig en zulk een strenge winter heeft zich tijdens de bezetting niet herhaald, maar de algemene levens- en werkomstandigheden van diegenen die op de transportsector werkzaam waren, werden niet gunstiger maar ongunstiger. De voeding werd minder en de klachten over 'weinig eten' namen, lang voor de hongerwinter, alleen maar toe. Begin' 42 had de geciteerde conducteur al geen goede schoenen meer - hij baggerde op klompen door de sneeuw. Het is uiterst onwaarschijnlijk dat hij zich in de rest van '42, of in '43 of '44, wèl goed schoeisel kon aanschaffen. De volte in de trams die hij schetste, was ook al geen verschijnsel dat met de winter samenhing; de cijfers die wij weergaven, toonden dat aan. Er werd op die volte bij uitstek individualistisch gereageerd. Veel zin om op de eigen beurt te wachten haddeii;tde meeste mensen niet: zij drongen in een ordeloze troep naar voren om te pogen een plaatsje te bemachtigen. Naarmate de bezetting langer duurde, werd men ongeduldiger; zo werden alle frustraties afgereageerd.

XCWelte verstaan: de moeilijkheden die men bij de dagelijkse gang naar en van het werk ondervond, waren slechts een onderdeel van het dagelijks bestaan - maar van een bestaan dat in het teken stond van' de bezetting', niet van 'de oorlog'. Men vroeg zich niet af welke tekorten zich gemanifesteerd zouden hebben indien Nederland als in de eerste wereldoorlog zijn neutraliteit had kunnen handhaven; die tekorten hadden zich afgetekend van het moment af dat de Duitsers, 'de Moffen' hier waren zij waren de schuldigen.

Steenkolen

XCEr was, gelijk reeds gezegd, een belangrijk verschil tussen de vervoerssector en de sector die wij thans gaan behandelen: de steenkoolproductie. De moeilijkheden op de vervoerssector hingen samen met het feit dat Duitslandp.7

1 (RvO) (1954), 145-46.

zelf grote tekorten had aan aardolie en niet erg ruim zat in het synthetisch product, buna, dat de rubber moest vervangen. Op beide gebieden was Nederland volledig van Duitsland afhankelijk. Wat evenwel de steenkool aangaat, zou men een groot deel van de moeilijkheden hebben kunnen opvangen indien de bezetter gedoogd had dat de productie van de Zuidlimburgse mijnen integraal aan Nederland ten goede kwam. Dat was niet het geval.

XCIn die mijnen (vier grote staatsmijnen, acht veel kleinere particuliere) werkten in ' 38 ruim twee-en-dertigduizend arbeiders. De productie bedroeg in dat jaar ruim 13 mln ton. Kwantitatief was dat voldoende voor de Nederlandse behoefte maar er waren soorten buitenlandse kolen die men hier te lande liever stookte dan de eigen kolen of die zelfs onmisbaar waren (de gasfabrieken waren bijvoorbeeld op Duitse Z.g. gasvlamkolen aangewezen) ; ook verkeersgeografische en handelspolitieke factoren speelden een rol. Hoe dat zij, in '38 werd ruim 6 mln ton aan steenkool- uitgevoerd (waarvan 1,2 mln ton naar Duitsland) en ca. 5 1/2 mln ton ingevoerd (waarvan 4 mln ton uit Duitsland). 'Het Limburgse assortiment', aldus dr. J. Mensink in zijn waardevolle dissertatie over de kolenvoorziening van bezet Nederland, 'zou, hoe scherp ook getoetst aan een stooktechnischzoveel mogelijk aangepaste behoefte, steedsin bepaaldesoorten overschotten ... en in andere soort tekorten ... vertonen; ook dan zou een beperkte inen uitvoer noodzakelijk blijven. Indien de Nederlandse belangen in vrijheid zouden kunnen worden behartigd, zou deze in- en uitvoer evenwel overwegend het karakter van soortenruil behoeven te dragen."

XCVan in vrijheid behartigen van Nederlandse belangen was evenwel geen sprake. Berlijn bepaalde hoe de Nederlandse steenkoolproductie verdeeld moest worden; die instructies werden doorgegeven aan het Reichskommis sariat en in Heerlen bevond zich het bureau van de Duitser die op de naleving van die instructies toezicht moest houden: Bergassessor dr. H. Bruch - een man die althans volgens Fiebig met veel te zachte hand regeerde.

XCLaat ons nu eerst weergeven hoe zich de productie ontwikkelde.

XCIn '39 werd 12,9 mln ton steenkool gedolven, in '40 12,1 mln, in '41 13,4 mln, Î1l '4212,3 mln, Î1l '43 (verder gaan wij voorlopig niet) 12,5 mln ton. De bezetting begon dus met een niet onbelangrijke daling waarbij algemene onlustgevoelens een rol gespeeld kunnen hebben. Er werd onderSpreken wij in deze paragraaf van 'steenkool', dan sluit dat cokes en steenkoolbrikettenJ. Mensink:

1 in. 2 (I946), p. I6-I7.

gronds van de mijnwerker een grote inzet gevergd, maar al in het begin van de bezetting waren er velen die zich de vraag stelden : 'Waar werken wij eigenlijk voor?' en dan antwoordden: 'Voor de Moffen' - zij gingen zich minder inspannen. Ook in de mijnen nam de persoonlijke prestatie af. In ,38, een topjaar, was per arbeider per ondergrondse dienst 2 371 kg steenkool gedolven, maar in' 41 was dat tot 1982 kg gedaald, in '42 zelfs tot 1741 kgmet '38 vergeleken was dat een vermindering met niet minder dan 27%. Daarbij speelden ook materiële factoren een rol. Zelfs de toeslagen op de rantsoenen (de mijnwerkers werden tot de groep arbeiders gerekend die 'zeer zware arbeid' verrichtten en dus hogere rantsoenen ontvingen) waren niet voldoende om de arbeidskracht op peil te houden. Er was bovendien meer energie nodig voor de dagelijkse gang naar het werk. De meeste mijnwerkers plachten te fietsen maar hoewel zij ook in dat opzicht prioriteit hadden, konden hun aanvragen van nieuwe banden slechts zeer ten dele ingewilligd worden (in '42 voor een vijfde); het gevolg was dat zij meer en meer van de overvolle treinen en autobussen gebruik moesten maken. Er waren mijnwerkers die, mede door de lange wachttijden, zodoende per dag 14 uur van huis waren. Men werd vatbaarder voor ziekte - bovendien meldde men zich ook eerder 'ziek' dan vóór de bezetting; het ziekteverzuimpercentage, 8,5 in '38, was in '42 al tot 16,7 opgelopen; het bedroeg in '43 19,7 en bereikte in de maanden januari t.e.m. augustus' 44 de recordhoogte van 25,4. In '40 was al duidelijk dat men meer arbeiders nodig had om de productie enigermate op peil te houden en zo mogelijk te vergroten. Inderdaad breidde het aantalmijnwerkers zich voortdurend uit; er waren er in '43 twee-en-veertigduizend in plaats van de vooroorlogse twee-endertigduizend.

XCEr werd, zoals bleek, in '41 meer steenkool gedolven dan in '40. Ons land prefiteerde daar niet van; integendeel, exorbitant hoge Duitse exporteisen deden een toestand ontstaan waarbij men in de voorzomer wist dat men in de rest van het jaar kolen tekort zou komen. Er werd naar een paardemiddel gegrepen: verplichte zondagsarbeid. De eerste zondag waarop dat geschieden moest, was 29 juni - een week na de dag waarop de invasie van de Sowjet-Unie ingezet was.

XC'Bij mijn aankomst', zo schreef een WA-man, houwer in de grote staatsmijn 'Maurits', in een rapport dat voor NSB-instanties bestemd was, 'was slechts een kwart van de gehele vroegdienst aanwezig (in de omliggende dorpen waren vergaderingen waar openlijk verklaard werd dat geen man moest gaan werken. Als motief diende het niet kunnen bezoeken der kerk). Beneden op de 548 meter verdieping aangekomen werden wij ontvangen met geroep van 'foei!' en 'verraders!' Toezichthoudend personeel ontbrak hier. 200 meter van

de schacht stonden drie Unie-mannen 1, die ieder aanhielden met de vraag of men wilde werken. Bij bevestiging werd gescholden ... Omstreeks 10.30 kwam mijn kompel ... vertellen dat men een bout op het hartstuk van de wissel had gelegd, met de bedoeling de trein met lege kolenwagens, die mensen vervoert, te laten ontsporen."

XCIn totaal kwam op die eerste 'werkzondag' nog geen kwart van de mijnwerkers opdagen (23,8 %), zulks ondanks het feit dat men bij werken op zondag een toeslag van 100 % kreeg op het tariefloon. Het experiment was mislukt.

XCIn maart '42 werd het herhaald. De strenge winter van '41 op '42 had de vitale betekenis van de steenkoolproductie onderstreept en na overleg met Hirschfeld en Louwes, directeur-generaal van de voedselvoorziening (voor deze was de steenkoolproductie al van belang omdat het stikstofbindingsbedrijf der Staatsmijnen negen-tiende van de stikstofkunstmeststoffen produceerde die de Nederlandse akkeren tuinbouw nodig had), besliste Seyss-Inquart medio maart dat voortaan eens per maand een zondag extra gewerkt moest worden. De geldelijke toeslag alléén werd niet voldoende geacht; wie opkwam, zou nu ook extra-bonnen ontvangen: voor 2 kilo brood en 600 gram vlees, en bovendien nog een geschenk: 40 sigaretten. Zondag 22 maart zou de eerste van de nieuwe reeks werkzondagen zijn.

XCHet kwam in de mijnstreek tot een aanzienlijke contra-agitatie die volgens de AussensteUe-Maastricht van de Sicherheitspolizei und des SD 'var allem van kammunistischer Seite' gevoerd werd": er werden gestencilde pamfletten verspreid en gedichtjes aangeplakt als: 'Adolfheeft bevolen dat zondag wordt gewerkt, hij had gebrek aan kolen, de Rus werd hem te sterk. Wat Adolf oak gebiedt, ,s zondags werken wij niet.'

XCof men las: 'Wie zondag naar de mijn komt gehuppeld / wordt maandag doodgeknuppeld."

XCDe opkomst was gering: 23,5%, nog iets minder dus dan in juni '41. Bij de Staatsmijnen was zij aanzienlijk lager dan bij de particuliere die tamelijk veel Duits bureaupersoneel in dienst hadden. Overigens werd bijJ.

1 Leden van de Nederlandse Unie. 2 Rapport, z.d., door L. E. (NSB, 1395). 3 87 (8 april 1942), p. 30. 4 A.v., p. 30-31.

één particuliere mijn, de Oranje-Nassau I, een hijsinstallatie onklaar gemaakt.

XCVoor de volgende werkzondag, 12 april, werden de materiële beloningen uitgebreid; men kon nu ook een keus doen uit drie nieuwe geschenken: een kwart liter jenever, enkele blikjes vis, een zakje bonbons. De mijndirecties hadden zich, vergeefs, tegen de verstrekking van de jenever verzet; er bleek overigens dat de meesten der opgekomen mijnwerkers de bonbons kozen, daarbij vermoedelijk in de eerste plaats aan hun gezinnen denkend. Tegenover die beloningen stonden nu ook straffen: bij allen die wegbleven, zou één dag loon ingehouden worden. Ditmaal verschenen méér mijnwerkers toch nog maar 49,7%. 'Bij tactvolle, consequente doorvoering van de pogingen', aldus Hirschfeld in het college van secretarissen-generaal, 'zal men er wel komen.T Voor die 'tact' kon Seyss-Inquart het geduld niet meer opbrengen: het moest uit zijn met al die sabotage! Hij gaf instructie om vierhonderd mijnwerkers die noch op 22 maart, noch op 12 april opgekomen waren, naar de kolenmijnen van het Rulirgebied te zenden. Dat nam enige tijd in beslag en het werden er ook minder (honderdnegen-en-vijfiig in plaats van vierhonderdê) - wij moeten niettemin aannemen dat het, toen de derde werkzondag, 17 mei, naderde, in de mijnstreek algemeen bekend was dat wie nu wegbleef, grote kans liep, van zijn gezin gescheiden te worden. Deze dreiging bleek effectief te zijn: de opkomst was 99 % en de productie was normaal. Niet anders ging het op de werkzondagen in juni, juli en .augustus; nu kwam men soms zelfs boven de 100%, hetgeen betekende dat meer arbeiders opkwamen dan opgeroepen waren. Hoe die niet-opgeroepen arbeiders redeneerden, kan men zich indenken: 'Bij de zondagsarbeid, eens per maand, heeft men zich nu eenmaalneergelegd, laat ook ons dan trachten, de beloningen in de wacht te slepen.'In september '42 werden twee verplichte werkzondagen per maand ingevoerd" - voor het werk op die tweede zondag kreeg men, afgezien van de 'geschenken', krachtens beslissing van Seyss-Inquart (die in dit geval een instructie uit Berlijn naast zich neerlegde), een kilo brood, twee ons vlees en drie ons margarine; na enige tijd werd deze toeslag verminderd.

XC'De uitvoer van Limburgse kolen en cokes voor Duitse rekening bleef', aldus Mensink, 'tot en met april 1942 tot 90000 ton per maand beperkt, bewoog zich vervolgens' (de vaste werkzondag was ingevoerd en daar vloeide een extraproductie van ruim 30000 ton uit voort) 'tussen 120 000oktober werd bovendien de werkdag met drie kwartier verlengd, zulks vooral

1 Csg: Notulen, 16 april 1942. 2 Van die honderdnegen-en-vijftig keerden binnen enkele weken twee-en-zestig eigener beweging naar Nederland terug. 3 Begin

en 140 000 ton per maand en liep na I mei 1943' (twee vaste werkzondagen per maand waren een feit geworden) 'tot 140 000 à 160 000 ton per maand op. Het resultaat van de zondagsarbeid werd dus grotendeels voor export bestemd'l - export naar Duitsland.

XCDat brengt ons tot de vraag: hoe werd de Nederlandse productie verdeeld?

XCNemen wij de periode zomer '40-Z0mer '44 als één geheel, dan blijkt het volgende. Gemiddeld werd per jaar ruim 12 mln ton steenkool gedolven. Daarvan haalden het Reichskommissariat en de Wehrmacht, hoofdzakelijk voor verwarmingsdoeleinden, 300 000 ton naar zich toe. De anthraciet-generatoren, in gebruik bij personenauto's en vrachtauto's, hadden per jaar 200 000 ton nodig. Ca. 900 000 ton was nodig voor de anthraciet-generatoren die in gebruik waren bij landbouwtractoren, bij binnenschepen en in de industrie alsmede voor schepen en bedrijven die in plaats van stookoliemotoren stoomketels in dienst hadden gesteld. Dan waren er bijna 400 000 gezinnen die vóór de bezetting bij het koken gebruik hadden gemaakt van petroleumtoestellen - negentiende van die gezinnen kreeg na enige tijd geen petroleum meer; een deel kon aangesloten worden op het gasnet maar er bleven door het tekort aan gasbuizen velen over die men met steenkooltoewijzingen voor kookdoeleinden te hulp moest komen: dat vergde, aldus Mensink, per jaar 300000 ton. Het exportsaldo (tegenover de invoer stond een grotere uitvoer) beliep 530 000 ton. Telt men deze posten op, dan komt men tot een totaal van bijna 21/4 mln. ton dat gemiddeld per jaar toegewezen was voor men aan de 'normale' behoeftenvoorziening toekwam. Daar schoot dus nog geen 10 mln ton voor over.

XCDie behoeften waren zeer gevarieerd: het bedrijfsleven had steenkolen nodig (talloze industriële ondememingen, de binnenvaart, de tuinbouw deze laatste alleen al ca. 300 000 ton), dan het spoorwegbedrijf en, vooral, de gasfabrieken en electriciteitscentrales die tezamen in '42 en '43 telkens ruim 3 mln ton steenkoolontvingen.

XCNaast de openbare electriciteitscentrales waren er industriële ondernemingen die, alweer met steenkool, hun eigen energie opwekten; vóór de oorlog bedroeg hun productie ongeveer de helft van die van de openbareJ.p.

1 Mensink: 99.

- tijdens de bezetting daalde zij tot ca. twee-vijfde; daarvoor was dan nog altijd ca. 550000 ton steenkool nodig. Van de door de openbare centrales opgewekte energie was overigens ca. de helft voor het bedrijfsleven bestemd.' Van de totale aflevering der gasfabrieken ging in '41 ruim 30%, in '43 nog maar 18 % naar het bedrijfsleven toe. Men kan hier al uit afleiden dat het bedrijfsleven als geheel beperkt werd in zijn energieverbruik. Dat was overeenkomstig de Duitse wensen: zij waren alleen geïnteresseerd in bedrijven die Duitse orders in bewerking hadden en tegen bedrijfssluitingen op grote schaal hadden zij geen enkel bezwaar - integendeel: zo kreeg men arbeiders vrij voor de arbeidsinzet. De gasfabrieken en electriciteitscentrales bleven met dat al grote afnemers van steenkool. In '41 en '42 lag de gasproductie nog iets boven het peil van '40 (zij kwam er in '43 beneden te liggen), de electriciteitsproductie van de centrales bleef tot eind' 42 ongeveer constant en daalde eerst in' 43 (met 14 % ten opzichte van' 42).

XCOp grond van deze cijfers mag men niet coneluderen dat er tot in '43 in de gezinnen geen moeilijkheden waren bij de gas- en electriciteitsvoorziening. Ten eerste steeg het aantal afnemers (men denke aan de ca. 350000 gezinnen die in het geheel geen petroleummeer kregen), ten tweede trachtte men zich in de wintermaanden tegen de kou te beschermen door meer gebruik te maken van gas- en electriciteitsverwarming. De lage brandstofrantsoenen, waarover aanstonds meer, oefenden een constante druk uit op de gas- en electriciteitsvoorziening. Al in de zomer van '41 werd dan ook ten aanzien van het huishoudelijk verbruik van gas en electriciteit bepaald dat het, met '40 vergeleken, met een kwart verminderd moest worden. Wat elk gezin verbruikte, was natuurlijk aan de gas- en electriciteitsbedrijven bekend; bleek nu bij het opnemen van de meter dat het rantsoen overschreden was, dan werd men beboet en, als dat niet hielp, voor enige tijd afgesneden. Dergelijke drastische maatregelen werden door de autoriteiten noodzakelijk geacht omdat de gehele energievoorziening nu eenmaal een hachelijke aangelegenheid vormde; de steenkoolbasis van de volkshuishouding was, gegeven de Duitse eisen, te smal.

XCDramatisch openbaarde zich dat feit in de zomer van '41. De instantie te Berlijn die er voor moest zorgen dat de Duitse gezinnen in de winter' 41-' 42 voldoende brandstof bezaten, had aan Goering de overmoedige, ja opschepperige toezegging gedaan dat elk gezin vóór 15 september het volledige winterrantsoen brandstof ontvangen zou hebben. In mei bleek dat men teen gemeentelijke vervoerbedrijven I I %, watergemalen 2 %, bedrijfsleven 49 %, verlichting, verwarming, huishoudelijke

1 '43 werd de door de centrales opgewekte energie als volgt verdeeld: spoorwegen

optimistisch berekend had wat de Duitse mijnen hiervoor konden afstaan. Men waagde het niet Goering teleur te stellen - er moest dus aanvulling komen. Die aanvulling betrok men ook uit Nederland. De gehele zomer door moest, ondanks heftige protesten van Seyss-Inquart, ca. een kwart van de Zuidlimburgse productie naar Duitsland geëxporteerd worden. In de herfst zat men hier te lande vast: de reserves waren tot zulk een laag peil gedaald dat het, met de winter voor de boeg, niet mogelijk was, de gehele industrie van steenkool en energie te voorzien. In verschillende bedrijfstakken kregen grote aantallen bedrijven van de ene dag op de andere bericht dat men met ingang van een nabije datum geen steenkool meer zou ontvangen en evenmin energie. Deze maatregel trof vooral de textielindustrie, de metaalen ijzergieterijen, de metaal- en ijzerverwerkende industrieên, de industrieën voor papier, karton, bouwmaterialen, aardewerk, chemische producten, verbandmiddelen, verf, inkt, zout en zeep, voorts de lederindustrie en tenslotte de rubberindustrie die men van Duitse kant graag in moeilijkheden bracht omdat de grote rubberverwerkende ondernemingen, gelijk eerder vermeld, toen nog de Verjlechtung afgewezen hadden. Voor bedrijven die uitsluitend ofhoofdzakelijk voor de Wehrmacht werkten of andere Duitse orders in bewerking hadden, werd bij dat alles een uitzondering gemaakt.

XCHet afbreken van de steenkool- en energievoorziening bracht op de genoemde sectoren een grote schok teweeg. Op allerlei manieren trachtte men zich te redden. Men behoefde zijn bedrijf niet te sluiten en evenmin zijn arbeiders te ontslaan - welnu, een groot aantal fabrikanten hield het bedrijf in stand door met reparatiewerkzaamheden en het vervaardigen van surrogaat-producten die geen of weinig brandstof of energie vergden, althans de meeste arbeiders aan het werk te houden. Elders behielp men zich met andere brandstof dan steenkool. In de textielindustrie werden 'kapitalen verbruikt in het stoken van bruinkool, turf en stobben, zelfs van takkenbossen en stro." Enkele Groninger strokartonfabrieken werden twee weken lang met turf gestookt - men overwoog per jaar 600 000 kubieke meter turf te stoken, maar zette dat plan niet door; het zou ook voorlopig geen soelaas geboden hebben want die turf zou eerst nog moeten drogen.ê In sommige bedrijfstakken was de geest zo collegiaal dat men de Duitse orders en de daarmee corresponderende hoeveellieden steenkool en energie over alle bedrijven verdeelde; dan behoefde dus geen enkel bedrijf gesloten te worden.

1 C. N. F. Swarttouw: 194o-1945,P. 334. 2 Wij vermelden in dit verband dat in '40 met steun van Hirschfelds departement een kleine fabriek opgericht werd die de turf machinaal tot turfbriketten wilde samenpersen. Dit proefbedrijf mislukte.

Voor de stilgelegde bedrijven kondigde Hirschfelds departement een steunregeling af, voor de arbeiders deed de Nederlandse overheid niets.'

XCDeze steenkoolcrisis nu, die gevolg was geweest van de Duitse exporteisen, werd op de voet gevolgd door een nieuwe crisis: die van de uitzonderlijk strenge winter '41-'42. Medio januari '42 waren alle kanalen bevroren; het steenkooltransport per schip viel weg. Het was de spoorwegen niet mogelijk, de taak van de binnenvaart over te nemen. Hunnerzijds kostte het al de grootste moeite, het bedrijf te laten doorfunctioneren : meer dan twintig treinen sneeuwden in, enkele baanvakken waren dagenlang gesloten en er deed zich vooral bij het goederentransport grote vertraging voor. Het gevolg was dat er bij de mijnen bergen steenkool kwamen te liggen die men niet kon afvoeren: medio februari al 250 000 ton - en dan bevond zich nog 200 000 ton aan boord van vastgevroren schepen. De Rüstungsinspektion bepaalde wie nog steenkool mochten ontvangen: de gas-, water- en electriciteitsbedrijven kwamen vooraan te staan, desniettemin werden begin februari de eerste gasloze uren ingevoerd (van IS tot 17 en van 21 tot 6 uur), zulks volgens besluit van Seyss-Inquart persoonlijk; groot was de besparing niet, ca. 10%, maar in een periode waarin de gasfabrieken die nog maar een minieme voorraad hadden, volledig afhankelijk waren van de .aankomst van kolentreinen uit Duitsland die de gasvlarnkolen aanvoerden, leek elke besparing die maar mogelijk was, geboden.ê Uit de vertraging

XC1 Hoeveel bedrijven gesloten en hoeveel arbeiders ontslagen werden, weten wij niet. A. Kraal maakt in zijn hoofdzakelijk theoretische dissertatie Gedoofde vuren. Econo mische beschouwingen over stilgelegde bedrijven (r947) melding van SI bedrijven uit de hoofdgroep industrie met in totaal twaalfhonderdvijftig werknemers van wie negenhonderd in de steenkool-intensieve baksteenindustrie werkzaam waren ; zijn ,opgave is evenwel niet volledig. Hirschfelds Besluit Steunverlening Stilgelegde Bedrijven (VO 219/41, Verordeningenblad. 1941, p. 969-76) bepaalde dat elke bedrijfsgroep aan bedrijven die nog werkten, een heffing kon opleggen (dat geschiedde op basis van de ondernemingsbelasting). De heffingsbedragen kwamen bij een door -de overheid opgericht lichaam terecht: de n.v. Maatschappij voor Industriefinan-ciering. De bedoeling was om met voorschotten alleen die bedrijven in stand te houden (kosten van onderhoud en rentebetalingen op opgenomen leningen liepen bijvoorbeeld door) op welker behoud voor de toekomst prijs gesteld werd - een uitgangspunt dat Kraal terecht in strijd acht met de billijkbeid. Ten behoeve van de arbeiders van stilgelegde bedrijven bepaalde Seyss-Inquart in december' 42 (VO 138/42, a.v., 1942, p. 600-04) dat zij ten laste van het bedrijfwaarbij zij in dienst geweest waren, recht hadden op een twaalfde van het jaarloon plus nog eens een twaalfde voor elke vijfjaar dat zij in dienst waren geweest, zulks tot een maximum van een halfjaar loon. Men kreeg die uitkeringen echter alleen als men geennieuw werk had kunnen vinden. Seyss-Inquarts maatregel vloeide uit een veel bredere bedrijfssluiting voort die wij later in dit hoofdstuk zullen behandelen. 2 Begin .april '42 werd de regeling der gasloze uren ingetrokken.

in de steenkoolaanvoer vloeide voort dat talrijke bedrijven tijdelijk moesten sluiten, in de verfen leder-industrie was dit zelfs met alle bedrijven het geval.

XCEn de burgerij?

XCEen groot deel zat in de kou.

XCToen in de zomer van '40 door het rijkskolenbureau becijferd werd, hoeveel steenkool voor civiel verbruik ('huisbrand') overschoot, bleek dat het vooroorlogse verbruik met ca. 30% verminderd moest worden. Een deel van die 'huisbrand' was evenwel voor de Z.g. grootverbruikers bestemd (ziekenhuizen, sanatoria, overheidsgebouwen) die men prioriteit wilde geven het gevolg was dat het rantsoen dat het gemiddelde gezin kreeg, met méér dan 30% moest dalen. Er werd een regeling opgesteld die in de eerste twee stookseizoenen ('40-'41 en '41-'42) louter rekening hield met de grootte van de woning en in de daaropvolgende met de grootte van het gezin. Los daarvan werden in de eerste twee stookseizoenen de ca. 60 000 gezinnen die in die tijd een woning met centrale verwarming bewoonden, opmerkelijk bevoordeeld. Het rijkskolenbureau ging er namelijk van uit dat men in die gezinnen geen mogelijkheid had om een of twee kamers met haarden of kachels te verwannen (men nam aan dat die niet meer te krijgen waren) en derhalve ontvingen die gezinnen een driedubbel rantsoen. Had men een kleine woning zonder centrale verwarming, dan kreeg men in '40-'41 bonnen waarmee men 12 hl anthraciet, steenkool of eierkolen kon kopen; in '41-'42 daalde dat tot 9 hl, in '42-'43 werden het er 10, in '43-'44 weer 9.

XCDe huisbrand-distributie kwam het eerste stookseizoen zonder onoverkomelijke moeilijkheden door; veel mensen pasten zich aan en beperkten zich tot het verwarmen van één kamer. In het tweede stookseizoen liep het nus. Als gevolg van de Duitse exporteisen konden de kolenhandelaren in de zomer en herfst van '41 hun voorradenniet in een tempo opbouwen dat met de geldig verklaarde bonnen in overeenstemming was, en toen het medio januari '42 hard begon te vriezen, hadden veel mensen nog maar weinig brandstof in huis. De voorraden in de kolenhandel werden nadien slechts in geringe mate aangevuld. Eind februari, d.w.z. na zes weken ijzige kou, was er in het land als geheel een achterstand in de aflevering van huisbrand van bijna een kwart, hetgeen dus zeggen wilde dat het gemiddelde gezin in de periode waarin het de steenkolen het hardst nodig had, nog maar ruim

driekwart ontvangen had van de hoeveelheid waar het recht op had.! In Den Haag was die achterstand zelfs meer dan een derde. Er gingen zich verschijnselen voordoen die zich in de hongerwinter, maar dan op veel groter schaal, zouden herhalen: in het gehele land werd in bospercelen ,s nachts elandestien gekapt; er werd veel gestolen bij kolenhandelaren en uit opslagplaatsen van de Wehrmacht en in de grote steden gebeurde het enkele malen dat menigten van honderden personen, vooral uit de arme buurten, kolenwagons van de spoorwegen bestormden om zich anthraciet of andere brandstof toe te eigenen. Begin maart gaf Frederiks een instructie van Rauter door dat alle kolenopslagplaatsen en uitgerangeerde kolentreinen dag en nacht onder politiebewaking gesteld moesten worden.

XCHet huisbrandrantsoen bedroeg, gelijk gezegd, in '42-'43 10 hl en in ,43-' 44 9 te weinig voor wat toen een normale Nederlandse winter was, laat staan voor een strenge als men in '39-'40 en '41-'42 gekend had. De derde en vierde bezettingswinter waren evenwel uitzonderlijk zacht op het gebied van de huisverwarming kon men de moeilijkheden opvangen. Voor het stookseizoen '44-'45 werd het huisbrandrantsoen opnieuw verlaagd: nu tot 7 hl. In mei' 44 werden de bonnen voor 4 hl geldig verklaard, maar in september hadden de meeste gezinnen (Hirschfeld schrijft: 'ongeveer de helft'2, volgens Mensink was het meer dan de helftê) nog op geen enkele bon huisbrand kunnen krijgen. Welwaren er hier en daar industriële bedrijven die in overleg met het rijkskolenbureau kleine clandestiene voorraden hadden kunnen opbouwen.

XCZo ging men de winter in die zich in het westen des lands tot de 'hongerwinter' ontwikkelen zou maar die men met evenveel en misschien zelfs met meer recht als de 'kou-winter' kan aanduiden, want de ervaring zou aantonen dat de verzwakte mens onder de kou nog meer zou lijden dan onder de honger.

Industrie

XCWat wij in het voorafgaande schreven over de vervoerssector en de steenkoolproductie, kan de lezer reeds enig denkbeeld gegeven hebben van de

1 Het verbruik van huisbrand lag volgens verspreide gegevens in het stookseizoen '41-'42 bijna 45% beneden het verbruik in het stookseizoen '39-'40. 2 H. M. Hirschfeld: p. 160. 3]. Mensink: p. 152.

moeilijkheden waar de industrie vooral van het jaar' 41 af voor kwam te staan. In'40 ging het in vele bedrijfstakken nog min of meer 'normaal' toe. De tekorten lagen toen nog in het verschiet; talrijke bedrijven konden zich voorlopig redden met de voorraden gronden hulpstoffen die zij vóór de meidagen van '40 opgebouwd hadden, en toen men door die voorraden heen was, hadden belangrijke bedrijfstakken opdrachten van de Wehrmacht of opdrachten uit het Duitse bedrijfsleven (de verlagerte Aufträge) aanvaard waartoe door de Duitsers nieuwe voorraden gronden hulpstoffen ter beschikking gesteld werden. In het eerste bezettingsjaar waren ook de financiële resultaten over het algemeen uitgesproken gunstig, hetgeen samenhing met het feit dat men, gegeven de kooplust bij de handel en bij het publiek, oude voorraden incourante producten tegen alleszins lonende prijzen kon opruimen. Met dat al was het totaalbeeld dat de Nederlandse industrie na een jaar bezetting vertoonde, toch reeds opmerkelijk ongelijk: er waren bedrijfstakken (bedrijven voor de vervaardiging van schoenen, tricotage-artikelen, zeep, katoenen weefsels, tapijten) waar de bedrijvigheid tot minder dan de helft van het vooroorlogse peil ingekrompen was - er waren andere (walsbedrijven en bedrijven voor de vervaardiging van cementen betonwaren en straatklinkers) waar zij 30% en meer boven het vooroorlogse peillag. Elk bedrijf had in ieder geval nog orders en kon doordraaien. De eerste grote schok kwam pas in de herfst van '41 toen, zoals wij in de vorige paragraaf uiteenzetten, talloze bedrijven in belangrijke bedrijfstakken opeens bericht ontvingen dat zij geen brandstof en energie meer zouden ontvangen. Een tweede grote schok kwam in '42 toen het 'uitkammen' van de bedrijven begon, d.w.z. toen duizenden bedrijven Duitse commissies moesten toelaten die nagingen welke arbeiders naar Duitsland gezonden konden worden.

XCHet zou mogelijk zijn, van elke industriële bedrijfstak een aparte bezettingsgeschiedenis te schrijven; elk groot bedrijfleent zich eveneens voor het schrijven van zulk een geschiedenis. Het zouden uitbeeldingen worden van een voortdurende worsteling - worsteling met de zich steeds duidelijker aftekenende tekorten aan grond- en hulpstoffen, met de tekorten aan brandstof en energie, met de transportmoeilijkheden, met de vloed paperassen die men van Duitse instanties en van de rijksbureaus ontving, worsteling óók voor het behoud van de arbeiders en, later, van de machines, worsteling tenslotte met allerlei Nazi-instellingen, zoals het Nederlands Arbeidsfront, die de bedrijven trachtten binnen te dringen. Alleen in al die tientallen, zo niet honderden monografieën zou een in zijn gedetailleerdheid adequaat beeld gegeven kunnen worden van de Nederlandse industrie tijdens de bezetting. Wij zien onze taak anders. Hoewel

daar op de ontwikkeling in sommige belangrijke bedrijfstakken dieper zullen ingaan en, bij wijze van voorbeelden, ook bijzonderheden over sommige grote bedrijven zullen meedelen, willen wij in de eerste plaats een algemeen beeld trachten te geven.

XCWij stellen dan voorop dat men een daling van het totaal aantal arbeiders in de industrie heeft weten te voorkomen. Dat aantallag in '41 en '42 enkele procenten boven het peil van '40, in '43 lag het er I % onder. Dat betekende niet dat niet ook uit de bedrijven tienduizenden arbeiders naar Duitsland hadden moeten vertrekken, maar men had deze door nieuwe krachten kunnen vervangen, dit ondanks het feit dat de productie belangrijk verminderde. Stelt men die productie voor' 39 op 100, dan was het verloop als volgt: '40: 93, '41: 80, '42: 64, '43: 58. Men gaat niet te ver (want de dalende tendens werd voortgezet) wanneer men stelt dat de totale industriële productie eind '43 tot een peil gedaald was dat niet ver van de helft van het vooroorlogse peil verwijderd was. Vele bedrijven, vooral kleinere, waren toen gesloten.

XCEen belangrijke aanloop tot die bedrijfssluiting werd in de lente van '42 genomen. De impuls kwam uit Berlijn. Speer was in Duitsland begonnen met het concentreren van de productie bij bedrijven die het meest efficiënt werkten - datzelfde moest nu in Nederland geschieden. De bedoeling was dat uit bedrijven die gesloten zouden worden, de machines en, voorzover nodig, ook de arbeiders naar bedrijven die doorwerkten, overgebracht zouden worden. Voor deze eoncentratie werd in Den Haag binnen de Hauptabteilung Gewerbliche Wirtschaft van Fischböcks Generalkommissariat een aparte afdeling in het leven geroepen: het Sonderrejerat Rationalisierung. Dat Refera: begon met via de rijksbureaus gegevens op te vragen bij alle bedrijven die in bedrijfstakken vielen waar men de eoncentratie wilde doorzetten. Die gegevens kwamen (iedereen wist wat de bezetter van plan was) langzaam binnen en spoedig kreeg Speers vertegenwoordiger in bezet gebied, Fiebig, genoeg van al dat getalm: verstrekten de Nederlanders de gegevens te traag, dat zou hij met eigen mensen op onderzoek gaan! Fiebig schakelde de in ons land wonende Rijksduitse Nazi's in die, voorzover zij technici waren, tot het z.g. Amt für Technik van de NSDAP behoorden dat in ons land door hem geleid werd. Het Arbeitsbereich der NSDAP in den Niederlanden telde IQ districten (Kreise). Per district werd nu een commissie van Duitse technici benoemd en deze Kreiskommissionen vormden een aantal z.g. Prüfungskommissionen. Elke Prüfungskommission had een lid van het Amt für Technik als voorzitter en voorts twee leden: een Pachwerber uit de sector van de Hauptabteilung Soziale Verwaltung (een speciahst voor de arbeidsinzet dus) en een vertegenwoordiger

rijksbureau. De Prüfungskommissionen begonnen hun onderzoek in de metaalindustrie die naast de grote bedrijven talloze kleine tot zeer kleine kende en daardoor bijzonder onoverzichtelijk was. Lange vragenlijsten gingen naar alle bedrijven toe - ze moesten zelfs opgeven hoeveel schrijfmachines, brandblusapparaten en controleklokken zij bezaten. Per slot van rekening bleek dat men alleen een aantal kleine bedrijven sluiten kon diegeen Duitse orders hadden.

XCIn andere branches, die overzichtelijker waren, werd de eoncentratic vlotter voltrokken, in '42 al. Zo werden van 140 zeepfabrieken en -fabriekjes 125 gesloten, waardoor overigens de productiecapaciteit slechts met een kwart verminderde. In '43 werd de eoncentratie voortgezet en uitgebreid. Waren in '42 van de onder de hoofdgroep industrie vallende bedrijven minstens ca. 1300 (met in totaal negentienduizend werknemers) gesloten. in '43 gingen minstens 3 000 bedrijven dicht (met in totaal bijna zeven-entwintig-duizend werknemers}.' De industrie voor bouwmaterialen en de tabakverwerkende industrie werden het zwaarst getroffen; in de tabakverwerkende industrie bleven van de bijna 2 300 bedrijven slechts 59 over, maar onder de opgeheven bedrijven waren niet minder dan I 897 één-mansbedrijven: thuiswerkende sigarenmakers. Daarnaast werd de eoncentratie vooral doorgezet in de industrie voor strokarton, voor textiel, en voor leer en schoenen. De grotere bedrijven die stilgelegd werden, kregen steun van de Maatschappij voor Industriefmanciering die haar gelden hoofdzakelijk van de nog doorwerkende bedrijven kreeg; Hirschfelds departement legde daar in de periode tot I september' 44 ruim f 6 mln bij, waarvan [2,4 mln naar de steenindustrie en f 2 mln naar de textielindustrie ging. Het was er het departement daarbij vooralom te doen, de industriële outillage van Nederland in stand te houden en een situatie te scheppen waarin zoveel mogelijk ondernemers na de bevrijding weer aan de slag konden gaan. Hirschfeld zag dat als een voornaam middel ter voorkoming van sociale en politieke onrust. Er werden daarnaast, aldus Kraal in zijn studie over de bedrijfssluiting,

XC'afspraken gemaakt tussen werkende en stilgelegde bedrijven tot het overnemen van personeel dat bij wederinbedrijfstelling van de stilgelegde fabriek weer naar de oude onderneming zou terugkeren. Vaak bleven zij beperkt tot een betrekke

1 Deze cijfers die A. Kraal voor zijn heeft kunnen verzamelen, zijn niet volledig. Volgens gegevens van het departement van handel, nijverheid en scheepvaart verloren in '42 en '43 door de bedrijfsconcentratie ca. veertigduizend arbeiders hun werk, maar daar stond tegenover dat in de metaalindustrie na de eoncentratie twintigduizend arbeiders méér emplooi gevonden hadden.

lijk kleine groep van bedrijven die in wederzijds vertrouwen zonder een letter op papier tezetten schitterendevoorbeelden van collegiale samenwerking gaven."

XCDie collegialiteit behoeft ons niet te; verbazen: in de industriële bedrijfstakken werden de meeste ondernemers als het ware tegen elkaar aangedrukt. Mèt 'het vrije spel der economische krachten' was ook de rechtstreekse onderlinge concurrentie weggevallen. Wat men nog aan bedrijvigheid kon handhaven, werd door Duitse en Nederlandse ambtelijke instanties bepaald en Gok de prijzen werden door de overheid vastgesteld. Met verlangen keken nagenoeg alle ondernemers naar de dag uit waarop zij hun bedrijf weer naar eigen inzicht en zonder teveel bevoogding door de overheid konden leiden.

XCDe Nederlandse industrie heeft in ruime mate voor de Duitsers gewerkt. De opdrachten waren afkomstig hetzij van de Wehrmacht (de Rüstungs inspektion hield dan toezicht op de uitvoering), hetzij van andere Duitse overheidsen partij-instanties, hetzij van particuliere Duitse firma's. Die firma's traden in de loop van '43 op de achtergrond. Speer had toen voor de coördinatie van de militaire productie nieuwe lichamen gevormd en deze waren het die nadien gedetailleerd bepaalden wat in Nederland geproduceerd moest worden. Al die opdrachten werden van meet af aan geregistreerd door de Zentralaujtragsstelle die een orgaan was zowel van het Oberkommando der Wehrmacht als van het Reichswirtschajtsministerium. Deze Zentralauitragsstelle werd door het Nederlandse bedrijfsleven gefinancierd: elk bedrijf dat een aan de Zentralaujtragsstelle bekende order ontving, moest haar een bedrag betalen, groot 1 promille van de factuurwaarde. Aanvankelijk was bepaald dat orders met een geringere waarde dan 5 000 Rm buiten de Zentralauitragsstelle om gingen, maar die grens kwam eind' 41 te vervallen. Alleen de Zentralauitragsstelle kon overzien, hoeveel Nederland voor Duitsland produceerde. De Nederlandse overheid wist dat niet nauwkeurig. Haar was lang niet altijd bekend dat een bepaalde order een Duitse order was. Trouwens, die orders werden soms door tussenpersonen en stromarmen geplaatst, in welk geval de fabrikant zelf evenmin wist dat hijKraal:p.

1. A.

voor Duitsland werkte.! Als hij dat wèl wist, was hem menigmaal niet bekend waar zijn producten toe dienden. Nederlandse bedrijven hebben bijvoorbeeld een jaar lang alle onderdelen geproduceerd van de motor voor een geheim Duits wapen, de V-2, zonder dat men in een van die bedrijven besefte waar die onderdelen voor bestemd waren; in ons land was Fiebig de enige aan wie dat wèl bekend was.

XCUit een overzicht dat de Zentraloujiragsstelle in de zomer van 1944 opstelde, blijkt dat in de periode 1 juni '40-1 juni '44 in totaal in ons land voor ruim 5100 mln Rm (f 3 825 mln) aan orders geplaatst was; daarvan was op laatstgenoemde daturn 80% (40II mln Rl'n) afgeleverd. Het overzicht somt per bedrijfstak de waarde op van die afgeleverde Duitse orders. Wij willen die cijfers hier weergeven (in miljoenen Rm) waarbij het tussen haakjes daarachter geplaatste percentagecijfer aangeeft welk deel van de geplaatste orders inderdaad per I juni '44 afgeleverd was: scheepsbouw 651 mln Rm (orders voor 73 % afgeleverd), electrotechnische industrie 361 (58%), machinebouw 349 (84%), textielindustrie 324 (85%), chemische industrie 244 (92%), houtbewerkingsindustrie 224 (88%), luchtvaartindustrie 209 (63%), voertuigindustrie 199 (86%), industrie voor ijzer-, staal- en blikwaren 182 (85%), kledingindustrie II7 (94%), leerindustrie 87 (95%), industrie voor bouwmaterialen 65 (97%), staal- en ijzerconstructiebedrijven 62 (89%), industrie voor het opwerken van diverse halffabrikaten (' Werk stoff-Verfeinerung') 38 (78%), industrie voor papierbewerking 34 (88%), gieterijen 31 (88%), grafische industrie 30 (90%), fijnmechanische en optische industrie 23 (60%), industrie voor metaalwaren 22 (83%), kcramische industrie 20 (93%), 'verschillende industrieën voor ijzer- en metaalbewerking' 8 (100%), glas-industrie 5 (100%), industrie voor papier- en celluloseproductie 2 (100%) en, tenslotte, de rubriek 'diverse industrieën' (die had de Zentralaujtragsstelle dus niet nader ingedeeld) I28 mln Rm (orders voor 99% afgeleverd). Men ziet dat de scheepsbouw naar verhouding de grootste groep vormde: de waarde van de afgeleverde schepen was ruim 16% van de waarde van de afgeleverde industriële producten tezamen;het CBS gewaarschuwd wordt dat de cijfers 'gevoeglijk als veel te laag beschouwd (kunnen) worden.' (p.

1 In de heeft het Centraal Bureau voor de Statistiek een tabelopgenomen (p. 2) die voor verschillende perioden in de bezettingstijd aangeeft hoe groot in een aantal industrietakken het procentuele aandeel van de Duitse opdrachten zou zijn geweest. Wij geven die cijfers (die op lopen tot 67% voor de 'metaalnijverheid en scheepsbouw' in het eerste kwartaal van '44) hier niet weer, aangezien, zij het in ander verband, in dezelfde uitgave van

men komt tot 52 % wanneer men alle branches bijeentelt waarin de metalen een overheersende rol speelden.'

XCGegevens van de Zentralauftragsstelle over het precieze Duitse aandeel in de totale Nederlandse industriële productie bezitten wij slechts voor de jaren '4I en '42.2 Dat aandeel (wij geven nu alleen de cijfers voor '42) liep, wat de verschillende bedrijfstakken betreft, sterk uiteen. Het varieerde van IOO% voor de vliegtuigindustrie, 90% voor de scheepsbouwen 80% voor de industrie voor fijnmechanische en optische artikelen tot IO% voor de metaalwaren, 9 % voor de glas-, 7 % voor de houtbewerkingsen 6 % voor de papierverwerkende industrie. De Zentrolaujtragsstelle schatte zelf dat in' 41 26% en in '42 23 % van de totale Nederlandse industriële productie voor Duitsland bestemd is geweest, maar die schatting was aan de lage kant: er werden altijd ook buiten de Zentra lauftragsstelle om orders geplaatst (wat' 42 betreft, denke men aan Goerings Weihnachtaktion) en het werkelijk aandeel was dus hoger. Het is onder de toenemende Duitse druk in '43 verder gestegen en kwam voor dat jaar als geheel op ca. een derde te liggen", hetgeen zeggen wil dat het begin' 44 veel meer dan een derde was, aangezien Speer toen instructie gegeven had dat de Nederlandse industrie uitsluitend voor de Duitse behoeften moest werken. Aan die instructie is, zoals wij al betoogden, niet overal de hand gehouden maar het kan typerend zijn dat bijvoorbeeld de electrotechnische industrie die in '4I voor 35% en in '42 voor 45 % aan Duitse orders werkte, in de lente van '44 voor 80 % met Duitse orders bezig was, en dat toen van de productie van de keramische industrie (Duits aandeel' 4120%, '42 17%) 82 % naar Duitsland ging. Bedenkt men daarbij hoezeer de totale industriële productie ingekrompen was, dan is duidelijk dat voor de Nederlandse bevolking in '44 maar weinig overschoot. Serviesgoed en keukengerei die in de herfst van '42 'op de bon' waren gekomen, waren praktisch niet meer te krijgen. Was een baby geboren, dan kon men in '43 nog bonnen krijgen voor de aankoop van een babyteiltje en een kruikje (tenzij er een broertje of zusje was van vijf jaar of jonger) - die bonnen waren 'I8 punten' waard, en in juni '44, toen de Duitse eisen ietwat verlaagd waren, vond men het bij het rijksbureau voor de verwerkende industrie al een hele prestatie dat men aan huwende paartjes '40

XC1 Men mag uit de afleveringspercentages niet afleiden dat men zich in de bedrijfstakken met hoge percentages meer voor de Duitsers beijverd heeft dan in die met lage. De beschikbaarheid van grond- en hulpstoffen en de omvang en de bewerkelijkheid van de orders speelden bij dit alles natuurlijk een belangrijke rol. 2 Voor '41 in het 'jahresiibersicht 1941' (Zast, B 1/2 a), voor '42 in het overzicht: 'Ergebnisse über 1942 der Verlagerung' (a.v., B 2/2 c). 3 Overzicht in H. M. Hirschfeld: Her inneringen uit de bezettingstijd, p. 98.

punten' ter beschikking kon stellen. Daar was maar bitter weinig mee te kopen. Trouwens, toen eind' 43 een distributieregeling voor scheermesjes afgekondigd werd, beschikte men in eerste aanleg voor de twee miljoen jongens en mannen die op die regeling een beroep deden, slechts over ruim 4t miljoen mesjes: iets meer dan twee mesjes per persoon. Wij moeten dit aspect steeds in het oog houden: doordat de Nederlandse industrie in toenemende mate voor Duitsland werkte, schoot er voor de Nederlandse bevolking steeds minder en op bepaalde sectoren tenslotte niets over.

XCBijna f 4 miljard aan Duitse orders dus in vier jaar tijd. Hoe groot bij die orders het aandeel van de Wehrmacht-orders was, weten wij slechts voor de eerste twee jaar: 'etwa die Hälfte', meende de Zentralauftragsstelle, maar zij tekende daarbij aan:

XC'Die andere HälJte umfasst Auflräge des sagen. zivilen Sektors, der aber nach unseren Festste/lungen einen grassen Prozentsatz indirekter Wehrmachtsauflräge enthä/t, besan ders bei der eisen- und meta/lverarbeitenden Industriel

XCHet aandeel van de Wehrmacht-orders is van de zomer van '42 af stellig tot boven de helft gestegen, vermoedelijk zelfs ver daarboven. Volgens een uit oktober' 44 daterend overzicht van het Oberkommando der Wehrmachi" produceerde Nederland in '43 (naar de waarde berekend) 2 à 3 % van alle bewapening waarover Duitsland in dat jaar de beschikking kreeg: I4 % van de schepen (handelsschepen inbegrepen), I % van de vliegtuigen, 8 % van het Nachrichtengerät (hoofdzakelijk radio's voor militair gebruik), 4% van de optische artikelen, IO% van het 'allgemeine Wehrmachtsgerät' en I% van de motorvoertuigen. Dan was er nog de kategorie 'Bekleidung und Ausrüstung', maar daarvoor werd in dit stuk geen percentage genoemd.

XCOndoenlijk zou het zijn, een overzicht te geven van hetgeen aan militaire goederen geproduceerd is. Op een aantal sectoren komen wij nog terug. Hier willen wij slechts vermelden dat een uit begin oktober '42 daterend overzicht, door de Rüstungsinspektian opgesteld, van Nederlandse leveranties uitsluitend ten behoeve van het Duitse leger (de Kriegsmarine en de Luftwaffe

XC1 Zentralauftragsstelle : "Zweijahresbericht' (24 juni 1942), p. I (Zast, B2/2C). 2 Neur. doc. EC-87 (OCCWC,

vielen hier dus buiten) o.m. vermeldt: 154 stukken geschut, ruim 1000 machinegeweren, ISO 000 onderdelen voor machinegeweren ['inonatlidi 15 000'), 300 000 luchtafweergranaten ('monatlieh 20 000'), 40 000 antitankgranaten, 250 000 munitiemanden, I miljoen olievaten, 80 000 fietsen, 130 landingsvaartuigen en 50 pontons ('Fertigung in Anlaujèn')

XC'[erner grosse Mengen all Zulieferungen an reichsdeutsche Firmen in Einzelheiten für Waffen, Munition, Pionier und Brückengerät, Vorrichtungen, Werkzeuge, Lehren, Kabel für Nachrichtengeräte, darunter 20 000 km schweres Feldkabel und 600 km Moskau-Kabel. Ferner Kabeltrommeln, Sanitätsgerät, insbesondere Verbandstoffe.'l

XCHet verdient de aandacht dat de Duitse instanties over het algemeen over de prestaties van de Nederlandse industrie tevreden waren. Er is natuurlijk meer gesaboteerd (in de zin van ondeugdelijk werk afgeleverd) dan tot de Duitsers doordrong: wie tot dat soort verzet overging (er stond de doodstraf op), lette er wel op, de sabotage zo uit te voeren dat men, als het gebrek zich openbaarde, niet met zekerheid wist of er inderdaad sabotage aan ten grondslag gelegen had. In Duitse rapporten wordt van sabotage slechts zeer zelden gewag gemaakt. Is er (andere vorm van tegenwerking) bewust langzaam gewerkt? Wij willen aannemen dat dat vaker en in later jaren misschien wel veel vaker voorgekomen is dan regelrechte sabotage, maar voegen daaraan toe dat het langzaam werken zich niet in een mate voorgedaan heeft die de Duitsers opviel. Terugziende op het jaar '41 merkte de Zentralaujtragsstelle op, 'dass eine weitgekende Termintreue bei den hollándischen Lieferern [estzustellen ist, sodass Terminûberschreitungen ihre Ursaehe meist ausserhalb des Betriebes haben'2 - wat besteld was, werd dus in beginsel op tijd afgeleverd. Eind' 42 constateerde hetzelfde Duitse bureau dat in twee-en-een-half jaar tijd in Nederland voor ca. 3t miljard Rm aan verlagerte Aufträge ondergebracht was - 'mit diesem Ergebnis liegen die Nieder lande (gemessen an ihrer industriellen Kapazität) an der Spitze aller in die Auf iragsverlagetung einbezogenen besetzten Gebiete'3 Omstreeks diezelfde tijd schreef het plaatsvervangend hoofd van de Rustungsinspektion een overzicht,'jahresübersichtZentralauftragsstelle: 'Kurz 9

1 II (CD!, 10.0841-42). 2 1941' p. 18 S 1942' (3 dec. 1942), p. 2 B 3).

'Erfahrungen über die Rûstungswirtschait in dm Niederlanden'l, waaruit de paragraaf 'Einstellung zur Durchjuhrung von deutschen Aufträgen' ons van speciale betekenis lijkt. 'Nach anjanglichen Widerstanden', zo heette het daarin (dat was een toespeling op het verzet van de grote metaalind~striëlen begin juni '40, dat met dreigementen gebroken was)

XC'hat sidi die gesamte Industrie dureheus Ulillig zur Mitarbeit gezeigt, ebenso für wehr Ulirtschaftliche Aufträge wie für mittelbare. An vielen Stellen ist in verstandnisvoller Mitarbeit auck die Beteiligung an reinen Waffenentwicklungsarbeiten mit Erfolg aus genutzt worden (Torpedoausstossrohre, U-Bootsrohre usw.).

XCPolitiscli ist die Einstellung der Führungsschicht sehr unterschiedlich, in der Mehrzahl innerlich ablelmend und englandfreundlich. In einem flir Deutschland günstigen Sinne wirken sidi die nach den Niederlanden verlagerten Aufträge aus, sie mildern sehr stark die negative Einstellung ...

XCÜberall UlOeine konkrete technische Zusammenarbeit zwischen deutschen und hol landischen Bettieben durch Vermittlung der Rüstungsinspektion zustandegekommen ist, kann man eine naclijeder Richtung hin erfolgreichegegenseitige Befruchtungfeststellen .. Vielen deutschen Betriebsleitern und Ingenieuren fiel es schuier anzuerkennen, dass man auf dem holldndischen Industriegebiet vieles Iemen kann ...

XCDas gilt flir alle Industriezweige. Andererseits geben sachlich denkende Niederländer ohne weiteres zu, dass sie ihrerseits ebenfalls manches lernen können."

XCDit rapport dunkt ons niet geheel juist. Wij geloven wel dat men in menig bedrijf uiterlijk tot een zakelijke, 'normale' samenwerking kwam met Duitse technische deskundigen (wat men aan nieuwe denkbeelden opdeed, kon voor de toekomst van belang zijn), zelfs dat men, mede teneinde een grotere winst te verkrijgen, 'zijn best ging doen', maar dat de verlagerte Aufträge een wijziging teweeg brachten in de algemene anti-Duitse opvattingen van de doorsnee Nederlandse ondernemer, gaat ons te ver. Iets anders was dat hij desondanks tot diep in de bezetting weinig sympathie koesterde voor de illegaliteit en de Duitse orders nogal stipt uitvoerde. III dat opzicht waren de Duitsers over Nederland meer tevreden dan over België en Frankrijk. De Belgische industrie leverde trager af dan de Nederlandse, de Franse nog iets trager dan de Belgische. Begin' 43 leek het alsof België sneller afgeleverd had dan Nederland (België was toen, naar de waarde gerekend, met 76% van zijn orders klaar, Nederland met 69%, Frankrijk met 46%), maar het Nederlandse percentage was gedrukt doorStellvertretender Inspekteur der Riistungsinspektion: runger! ûher die Riistungswirtschajt in den Niederlanden' p.9

1 CDr, 10.0833-37. • (2 okt. 1942), 2.

het feit dat grote opdrachten aan de scheepsbouwindustrie nog juist niet afgeleverd waren. Vandaar dat de Zentralaujtragsstelle toen opnieuw, en niet zonder ingenomenheid, constateerde 'dass die niederländische Industrie ihre deutschen Aufträge mit normalen Lieferfristen erfüllt hat.'l Het laatste vergelijkende overzicht dat wij bezitten, beslaat de periode mei '40december '43. 2 Er blijkt uit dat men in verscheidene Nederlandse bedrijfstakken alle Duitse orders afgeleverd had, voor minder dan tweederde was dat alleen het geval in de vliegtuigindustrie (63 %), de scheepsbouw (58 %), de electrotechnische industrie (55%) en de fijnmechanische en optische industrie (49 %) . Van alle orders te zamen was per 3 I december' 43 door de Nederlandse industrie 84,4 % afgeleverd, door de Belgische 75,5 %, door de Franse 7 0 %. 3

XCOp de betekenis van deze cijfers willen wij voorshands niet ingaan; het lijkt ons wenselijk, eerst de situatie in een aa.ntal belangrijke bedrijfstakken nader in ogenschouw te nemen.

XCWij beginnen dan met de voor de Duitsers zo belangrijke scheepsbouwindustrie. Belangrijk was deze vooral omdat de goed geoutilleerde Nederlandse scheepswerven een nuttige aanvulling vormden op de werven die Duitsland zelf bezat.

XCWij herinneren er aan dat volgens een Duits rapport in '43 I4 % van de totale nieuwbouw waarover Duitsland de beschikking kreeg (oorlogsschepen èn handelsschepen) afkomstig was van Nederla.ndse werven. Daarnaast werden op die werven talrijke Duitse schepen gerepareerd. In bescheiden mate vonden ook reparaties van Nederlandse schepen plaats. Van het totaal aantal bij de I20 grootste werven gemaakte man-uren had in het vierde kwartaal van '42 nog bijna een kwart betrekking op de reparatie van Nederlandse schepen, in het eerste kwartaal van '44 bijna een vijfde. Nieuw bouw vond nagenoeg uitsluitend voor de Duitsers plaats; van de aan nieuwbouw bestede man-uren had in het vierde kwartaal van '42 slechts 4% op Nederlandse schepen betrekking, in het eerste kwartaal van '«9

1 p. 5 B 4/3 b II). 2 (a.v., A 2). 3 Ter voorkoming van misverstand: de cijfers over de afleveringspercentages per bedrijfstak die wij eerder weergaven, slaan op een iets langere periode: tot I juni '44 namelijk. Voor die langere periode bezitten wij geen cijfers die een vergelijking met België en Frankrijk mogelijk maken.

minder dan de helft daarvan: 1,8%. Beide soorten werk bijeengeteld, werkten de werven eind' 42 voor 89 % in Duitse opdracht, begin' 44 voor 92 %. Natuurlijk waren al die opdrachten in het belang van de Duitse oorlogsproductie; immers, indien Nederlandse werven schepen bouwden die niet aan gevechtshandelingen konden deelnemen (koopvaardijschepen, riviertankschepen, baggerschuiten, bergingsvaartuigen, sleepboten, kolenschepen en trawlers), dan stelden zij de Duitse werven in staat, meer oorlogsschepen te produceren. De precieze verdeling tussen de civiele en de militaire opdrachten is ons niet bekend, maar wij durven wel stellen dat uit een oogpunt van militaire productie geen Nederlandse industriële sector in absolute èn in relatieve zin zo belangrijk geweest is voor de Duitsers als de scheepsbouw.

XCWij herinneren er aan dat er, zoals wij in hoofdstuk 4 van ons vierde deel uiteenzetten, twee werven waren: Wilton-Fijenoord (Rotterdam en Schiedam) en de werf 'Gusto' (Schiedam) die al enkele dagen na de capitulatie belangrijke orders voor de Kriegsmarine aanvaardden, zulks dus in een fase waarin niet aileen de Nederlandse autoriteiten in Den Haag maar ook de metaalindustriëlen als groep nog tegen elke wapenproductie voor de Duitsers gekant waren. Wilton-Fijenoord heeft zich onder leiding van zijn Duitse directeur, C. Teschmacher, in bijzondere mate voor de Duitsers ingespannen; de outillage van de onderneming werd belangrijk uitgebreid en het aantal arbeiders nam Vall bijna vierduizend tot bijna zesduizendvijfhonderd toe. Speciaal tevreden was de Riïstungsinspektion over de prestaties van de artilleriewerkplaats van Wilton-Fijenoord waar scheepsartillerie en lanceerinrichtingen voor U-Boot-torpedo's vervaardigd werden. 'Die Leistungen dieser Abteilung sind', aldus het plaatsvervangend hoofd Vall de Rûstungsinspeletion in de herfst van '42, 'vom Oberkommando der Kriegs marine (Torpedowaffenbeschaffung) so hoch gewertet, dass man sogar die Ent wicklung eines neuen U-Bootrohres dorthin gelegt hat.'l Op deze werf deden zich gevallen voor waarbij de Sicherheitspolizei door de directie attent werd gemaakt op tegenwerkende arbeiders. Ook verhoogde die directie voortdurend het tempo waarin gewerkt moest worden. 'Er is', aldus de bedrijfsleider van de afdeling machinebouw,

XC'zelfs materiaal dat niet aanwezig was, 'zware' gekocht om de aflevering te bespoedigen ... Bij luchtalarm nam de directie een zeer onsympathieke houding aan. Omdat de schuilgelegenheid hoogst onvoldoende was, vluchtten de arbei

1 (2 okt. I942), p. 4.

ders voor een groot gedeelte de werf af en speciaal veel door een niet-officiële uitgang het Sterrebos in. Dit had tot gevolg dat er nogal geruime tijd verliep voordat de arbeiders na het sein 'veilig' weer aan het werk gingen. De directie verbood, bij luchtalarm de werf te verlaten en liet de uitgang naar het Sterrebos sluiten ... Eenmaal heeft de heer Teschmacher door handtastelijkheden getracht, het personeel te beletten de werf te verlaten; een andere maal dreigde hij de Duitse politie ervan in kennis te stellen."

XCOok de werf 'Gusto' is zich zeer voor de Kriegsmarine blijven beijveren, zij het dat de directie in '43 (na de grote ommekeer in de oorlog dus) aan een Engelandvaarder gegevens meegaf die voor de Engelse Intelligence bestemd en voor haar ook zeer nuttig waren.ê De 'Gusto' had toen al veel schepen voor de Kriegsmarine gebouwd; in de jaren '41 t.e.m. '44 vormden de Duitse opdrachten per jaar gemiddeld 85% van de totale omzet.

XCBij de Nederlandse Doken Scheepsbouwmaatschappij (Amsterdam) daarentegen nam de directie wel meer arbeiders in dienst maar door hen werd met medeweten van de directie zo langzaam gewerkt (de directie liet bovendien het ziekteverzuim rustig oplopen tot 20 %) dat een der directeuren in december '42 onder verdenking de leider te zijn van al die 'sabotage', door de Sicherheitspolizei gearresteerd werd." Deze onderneming had de eerste Duitse opdrachten eerst in augustus '40 aanvaard; zij beijverde zich, geen opdrachten voor oorlogsschepen te krijgen. De werf'De Schelde' (Vlissingen) leverde de Duitsers, afgezien van een trawler en een vrachtschip, wel één, overigens nog niet geheel afgebouwde torpedobootjager maar zij had er meer op stapel staan die door allerlei tegenwerking nimmer gereed kwamen; de betrokken order was door de directie aanvaard in overleg met de oud-minister van defensie, dr. J. J. C. van Dijk, die presidentcommissaris van 'De Schelde' was. Ook vleugels voor Duitse watervliegtuigen werden door 'De Schelde' vervaardigd; wij komen bierop nog terug."

XCEr zijn meer werven geweest die zich, met name in de tweede helft van de oorlog, bij het werk aan de Duitse orders bepaald niet haastten; hetzelfde geldt voor machinefabrieken die de motoren voor de bestelde schepen moesten leveren. Dat alles neemt niet weg dat de Duitsers, afgezien nog van hetgeen in de zomer van '40 gepresteerd werd met het oog op eenPRAe-Rotterdam: p.v.directie Wilton-Fijenoorddec.p.(DocDe betrokken Engelandvaarder,Mooiweer, ontving, toen hij in de lente van'alsgeheim agent afgeworpen werd, belangrijke steun van de directie.Hij werd na vijf weken wegens gebrek aan bewijs weer vrijgelaten.Door 'De Schelde' werden in de provincie Zeeland ook geschutstorens,platforms voor schijnwerpers en munitiebunkers gebouwd.

1 inz. (19 1947), 53 1-II99, a-r). 2 K. A. 44 3 4

mogelijke landing in Engeland, van de Nederlandse scheepswerven en hun toeleveringsbedrijven veel profijt hadden. Er werden daar voor hen o.rn, niet minder dan 100 mijnenvegers op stapel gezet, van welke bijna 90. gereed kwamen, voorts ca. ISO militaire veerboten en 12 torpedobootjagers. Daarbij waren in de herfst van '42 volgens de Rüstungsinspektion in totaal 85 werven en 24 machineen apparatenfabrieken alsmede gieterijen enz .. ingeschakeld met tezamen vijf-en-vijftigduizend arbeiders; aan marinegeschut waren toen al ca. 500 lopen afgeleverd en per maand werden in die tijd o.m. 3 torpedobuizen, 130 afstandmeters en 4 periscopen voor U-Boote geconstrueerd.

XCWij memoreerden dat bij de werf'De Schelde' te Vlissingen vleugels voor Duitse watervliegtuigen vervaardigd werden. Dat waren er bijna 200. In die vleugels werden uit Duitsland afkomstige motoren gemonteerd en zij werden vervolgens afgeleverd aan de Maatschappij voor Vliegtuigbouw Aviolanda n.v. te Papendrecht waar de personeelssterkte tijdens de bezetting meer dan verviervoudigd werd. Aviolanda (dat vóór de bezetting met licenties van de Dornier-vliegtuigfabrieken watervliegtuigen voor de Marineluchtvaartdienst in Nederlands-Indië gebouwd had) vervaardigde vermoedelijk in totaal ca. 90 driemotorige vliegboten voor de Duitsers,. zulks van het type DO-24; het was een toestel dat in alle zeeën bij en rondom .Europa door de Duitsers gebruikt werd als reddingsvliegtuig vooral ten behoeve van de Luftwaffe en de Kriegsmarine. Bij 'De Schelde' en 'Aviolanda' tezamen waren in de herfst van '42 ruim drieduizend werkkrachten aan dit project bezig. De n.v. Nederlandse Vliegtuigfabriek Fokker (Amsterdam) werkte toen met ruim vierduizend krachten aan de bouw van Duitse lesvliegtuigen en aan de reparatie van vleugels van de [unleers-yz ; een lichte Duitse bommenwerper. Zweefvliegtuigen die bij de opleiding van Luftwaffe-personeel gebruikt werden, werden in '42 tot een totaal van 120 per maand afgeleverd door de Haagse meubelfabriek van Pander, In totaal waren in de herfst van dat jaar 80 Nederlandse bedrijven met ca. vijftigduizend werkkrachten met diverse orders van de Luftwaffe bezig het grootste daarvan was Philips dat een personeel had van ca. drie-entwintigduizend man.'

XC1 In Amsterdam, Rotterdam en Hengelo had de Luftwcif.fe bovendien scholingswerkplaatsen opgericht. Was men daar geschoold, dan werd men naar Duitsland gezonden. Tot in de herfst van '42 (latere gegevens ontbreken) werden door die werkplaatsen ca. zesduizend arbeiders afgeleverd.

XCPhilips stond onder bij uitstek scherpe Duitse controle. Het was een Z.g. Luftwaffebetrieb (de vestiging te Hilversum werkte overigens in hoofdzaak voor de Kriegsmarine) waar in de zomer van' 42 een Verwalter benoemd werd, -dr, ir. L. F. W. Nolte, die persoonlijk van Speer de scherpste instructies ontvangen had. Begin '44 kwam er nog een aparte Verwalter bij voor de <commerciële afdeling, dr. E. Loeser. Philips produceerde gedeeltelijk voor de Nederlandse markt (glas, gloeilampen en handdynamo's bijvoorbeeld') en mocht een deel van de 'civiele' productie in het buitenland afzetten (er was bijvoorbeeld een omvangrijke export naar Zweden), maar daarnaast werd veel voor de Luftwaffe geproduceerd, in de eerste plaats radiotoestellen. Toen Nolte medio' 42 Verwalter werd (er zijnnog meer Verwalter geweest, maar wij zullenniet al hun namen noemen), was volgens zijn schatting IO-I5% van de productie voor de Nederlandse binnenlandse markt bestemd, 25-30% voor export waar Nederland van profiteerde, I5-20% voor Duitse civiele verlagerte Aufträge en de rest, ca. 40 %, bestond uit opdrachten van de Luftwaffe. Dat laatste percentage was in de eerste helft van '44 tot 70 à 80 gestegen. Hoe men bij Philips over de Duitsers dacht, was in mei' 4I .al duidelijk gebleken toen het vijftigjarig bestaan van de onderneming tot een indrukwekkende patriottische demonstratie geleid had. Eind' 4I klaagde .de Sicherheitsdienst nog steeds over 'die Verjudung des Philips-Konzerns ... Fast die ganze Abteilung 'Holland und Kolonien' sei verjudet.'2 Tijdens de April-Meistakingen van '43 braken in Eindhoven en omgeving de eerste stakingen bij Philips uit; enkele arbeiders en employé's werden toen gefusilleerd, ir. Frits Philips werd samen met andere vooraanstaanden uit het bedrijf gearresteerd en een tijdlang in arrest gehouden; in juli' 44, toen er opnieuw Duitse klachten waren, dook hij onder. Medio augustus, na de .arrestatie o.m. van Frits Philips' echtgenote, werd bij het bedrijf een Nederlander tot 'directeur-generaal' benoemd: de 'foute' Haagse advocaat mr. Th. Bodde; deze was maar enkele weken in functie.

XCUit de benoemingen van de diverse Verwalter en van mr. Bodde, alsmede uit de tegen ir. Philips genomen maatregelen kan men al afleiden dat de bezetter niet bijster tevreden was over de prestaties van het concern. Daarbij was het hem niet eens bekend dat van de Philipsbedrijven uit belangrijke steun gegeven werd aan de illegaliteit; het materiaal voor de binnenlandse zenders van de Ordedienst en de Raad van Verzet was hoofdzakelijk van Philipsbranden; zij waren, gegeven de verduistering en de schaarste aan batterijen, zeer gezocht. 2 BdS, III C 4: Notitie, 6 dec. 1941 (HSSuPF, 106

1 Handdynamo's ('knijpkatten') waren instrumentjes waarmee men, door op een verend hefboompje te drukken, stroom opwekte waardoor een klein lampje ging

afkomstig; verscheidene hoge functionarissen speelden een belangrijke rol in deze twee organisaties, anderen, onder wie ir. Th. ph. Tromp en mr. W. E. A. de Graaff (wij komen er in dit deel in hoofdstuk 7 op terug), waren op hoog niveau betrokken bij het doorgeven van geheime inlichtingen naar Zwitserland en Engeland. Wij vermelden voorts dat Philips er in slaagde, met verlof van de Duitsers in het concentratiekamp Vught eigen werkplaatsen in te richten waardoor grote aantallen Joodse en niet-Joodse gevangenen een tijdlang behoed werden voor transport naar Duitsland of naar de vernietigingskampen; deze gevangenen kregen door de zorgen van Philips ook beter eten. Dat alles neemt niet weg dat Philips in totaal vermoedelijk voor een waarde van f 200 mln aan Duitse opdrachten uitgevoerd en, aldus Fiebig tijdens zijn naoorlogs proces, 'erstklassig ausgeführt' heeft. 'Konnen Sie mir', vroeg Fiebig toen aan mr. de Graaff die als getuige à charge optrad, 'ganz spezielle Sabotagen nennen, wo und was ist sabotiert?' en het antwoord van mr. de Graaff was: 'Nein, leider nicht.>'Wij waren bang', zei mr. de Graaff

XC'voor bedrijfssluitingen overneming, niet zozeer om het financiëlenadeel (want wij hadden de hoop en het vertrouwen dat het na de oorlog hoe dan ook, ook door het feit dat een deel van de Philipswerken in Amerika was, weer in orde zou komen), maar bedrijfssluitingzou met zich meegebracht hebben de deportatie van twintigduizend mensen naar Duitsland.l"

XC'Wenn Philips', aldus tijdens ditzelfde proces dr. Nolte,

XC'sicli geweigert hätte, Wehrmachtsaufträge zu ubernehmen, dann glaube ieh sicher, dass die Philipsbetriebe in Holland geschlossen wetden wdren, und dass man die Maschinen und die Belegscluift möglicherweise nacn Deutschland überführt hiitte um dort die Fertigung durchz~ifiihren die hier auf Widerstand stiess'?

XCDe uitvoering van de talrijke Duitse orders op de metaalsector had een ongunstig effect op de voorziening van de Nederlandse burgerbevolking. Wij gaven hier al enkele voorbeelden van - men denke aan de scheermesjes. Staal en ijzer werden zo schaars dat men vaak machines die bij de binnenlandse civiele productie ingeschakeld waren, niet kon repareren; officieelBG-DenHaag: Stenogr.verslagprocesR.mei

1 Fiebigfz 1949), II-IS. 2 A.v., II-I2. 3 A.v.,IV-3.

kregen de industrieën voor consumptiegoederen in '43 nog maar 4 % toegewezen van de hoeveelheden ijzer en staal die zij vóór de oorlog plachten te ontvangen. Met verscheidene non-ferrometalen was het nog krapper gesteld. Het nadelig effect dat de schaarste had, openbaarde zich evenwel aan de burgerij veel directer en onverhulder bij bedrijfstakken die in normale omstandigheden juist voor de consumenten werkten. Dat gold bijvoorbeeld voor de textiel- en de daarmee samenhangende confectie-industrie waarvan de gehele kledingvoorziening afhankelijk was. Wij beginnen met de grondstoffenpositie van deze branche.

XCVan de voornaamste twee grondstoffen, wol en katoen, werd de wol vóór de oorlog hoofdzakelijk en de katoen geheel uit het buitenland betrokken. Er was aan ruwe wol een importsaldo van ca. IQ 000 ton per jaar, aan ruwe katoen van ca. 50 000 ton; bovendien werd er meer confectiekleding in- dan uitgevoerd. Met het oog op deze situatie had de regering in de neutraliteitsperiode grote hoeveelheden grondstoffen ingekocht. Welnu, van de voorraden ruwe katoen vorderden de Duitsers in de zomer van' 40 5 000 ton 27 000 ton bleef hier te lande maar daarvan moest meer dan de helft in de vorm van katoenen weefsels naar Duitsland geëxporteerd worden. De bezetter, aldus Swarttouw in zijn studie over de textielvoorziening tijdens de bezetting (onze belangrijkste bron voor dit tekstgedeelte), stond op het standpunt dat de Nederlandse burgerij 'voldoende gekleed' ging, 'zodat deze voorziening gemakkelijk gedurende enige tijd veronachtzaamd kon worden." Zoals het met de katoen ging, ging het ook met de wol. Van de 4 000 ton ruwe wol die de Duitsers in de zomer van '40 niet vorderden (6 000 ton sleepten zij in de wacht) werd ca. I 500 ton afgezonderd om per maand o.a. 400 000 meter uniformlaken en 120 000 paar sokken voor de Wehrmacht te vervaardigen. Die productie werd in '41 voortgezet. 'Het algemene productieprogramma voor de Nederlandse wolverwerkende industrie voorziet', zo noteerde Hirschfelds departement in april' 4I, 'in een maandelijks verbruik van I 030 ton grondstoffen, waarvan 670 ton voor weermachtsorders en 360 ton voor civiele orders'2 - voor de voorziening van de burgerbevolking hield men dus toen iets meer dan een derde over. Bij deze Wehrmacht-orders werden van de 72 fabrieken voor wollen stoffen die ons land telde, 42 ingeschakeld; onder die 42 was er slechts één die slecht werk afleverde en dus geschrapt werd.c.toestand van het Nederlandse bedrijfsleven over de maand april I94I', p. 6 (CNO, 349

1 N. F. Swarttouw: p. I78. 2 Dep. van handel, nijverheid en scheepvaart, researchbureau: 'Rapport over de

XCZo begon het, maar de situatie zou, gegeven de vooroorlogse afhankelijkheid van een aantal overzeese landen, steeds moeilijker worden. De grondstoffenbasisvan de Nederlandse textielindustrie werd van jaar tot jaar smaller. De bedrijven leefden van de hand in de tand. Per 30 september '43 beschikten zij tezamen nog over welgeteld 76 ton ruwe katoen. Ook het linnen werd schaars, mede doordat uit Zeeuws-Vlaanderen veel vlas naar België gesmokkeld werd. Hoe stond het met de wol ? Van de Nederlandse schapen (ruim 300 000 in december '40, na de slacht dus, ruim 360 000 in december '43) kreeg men wel een zekere hoeveeiheid wol (normaal ca. 1200 ton), maar daarvan kwam van '42 af een aanmerkelijk deel in de zwarte handel terecht. De wolvoorraden bij het bedrijfsleven, ca. 7 600 ton per I juli' 40, waren per I januari' 44 tot nog geen 340 ton geslonken. Men moest tenslotte, schrijft Swarttouw, 'met waar technisch jongleurschap' sterkte geven 'aan het, bij wijze van spreken, uit spinnerijveegsel samengestelde garen.'!

XCVooral het wegvallen van de wol- en katoeninvoer had dus een enorm gat doen ontstaan. Men trachtte dat gat op te vullen. Afvalstoffen van textielproducten, lompen bijvoorbeeld, werden met grote ijver ingezameld'', daarnaast waren gelukkig kunstzijde en kunstwol op de markt gekomen die door de nieuwe fabriek van de Aku" geproduceerd werden; ook vond een bescheiden invoer uit Duitsland plaats. Dat alles nam niet weg dat er

1 C. N. F. Swarttouw: p. 201. 2 Naarmate de schaarste aan grond- en hulpstoffen groter werd, ging men in het bedrijfsleven meer aandacht besteden aan het verzamelen en verwerken van allerlei afval dat men in normale tijden weggeworpen zou hebben. Ook de overheid gaf zich hier veel moeite voor; er werd een apart rijksbureau voor opgericht (het rijks bureau voor oude materialen en afvalstoffen) dat om te beginnen het publiek stimuleerde tot het schiften en zorgvuldig bewaren van alle nog bruikbare afval stoffen, zelfs snippers papier of 'het kleinste en vuilste stukje linnen, katoen, wol, zijde, kunstzijde en jute'. Elke soort afval moest men apart bewaren en wat nog bruikbaar was, mocht men niet in de vuilnisemmer doen - aldus allerlei instructies uit' 41 (Doc II-429 A, a-z). Wie er zich niet aan hield, zou een proces-verbaal krijgen; wij betwijfelen of er veel van die processen-verbaalopgemaakt zijn. Na een proef in Eindhoven werd in de cursus '42-'43 de gehele schooljeugd opgeroepen om elke week bruikbaar afval van huis mee te nemen; hier werden bescheiden, aan de school uit te betalen geldprijzen voor uitgeloofd. De actie werd geen succes. 3 De Aku kreeg haar cellulose uit Scandinavië; van de productie: 13 000 ton in '40, 16 000 ton in '41 en' 42 (nadien zette een daling in), moest per jaar 4250 ton aan Duitsland afgestaan worden. In de Aku had, zoals wij in deel 4 al aanstipten, een Duits concern, de veel invloed gekregen. Voor de nieuwe celwolfabriek moest overigens de Staat der Nederlanden aan de Duitse celwolindustrie 80 mln. aan kredieten ter beschikking stellen.

natuurlijk niet genoeg grondstoffen waren om alle bedrijven te laten doorwerken. Veel werden er gesloten, de eerste in '41 (steenkoolcrisis l), een volgende groep in '42, een derde, veel grotere nog, in '43. In laatstgenoemd jaar was de productie van de textielindustrie tot bijna een derde van het peil van '40 ingekrompen - in de katoen-, linnen en wolbedrijven had men desondanks bijna 60% van de arbeiders aan het werk weten te houden, een en ander met veel steun van het rijksbureau voor textieL

XCDit rijksbureau heeft, schijnt het, de eerste twee bezettingsjaren niet veel weerstand geboden aan de Duitse eisen en van het bedrijfsleven een strikt naleven van alle voorschriften verlangd, ook wanneer die evident tegen het Nederlands belang ingingen. 'Door schade en schande wijsgeworden' (aldus Swarttouw) 'gooide men ill de zomer van' 42 het roer om.'! Dat bij de bedrijven voorraden weggewerkt werden (die dan op de een of andere wijze aan de Nederlandse consument ten goede kwamen), zag men nadien door de vingers; naarmate meer vervangingsgrondstoffen gebruikt werden, kon men handiger met de z.g. afvalpercentages manipulerenvan een deel van de 'afval' werden dan wel degelijk bruikbare weefsels vervaardigd. Helaas deed die tegenwerking zich nogallaat voor; juist in de periode waarin er nog wèl grondstoffen waren, had men daarvan een groot deel gebruikt voor de Duitse orders.

XCDe wolindustrie heeft in totaal van I juli '40 tot 1 augustus '44 ruim 22000 ton toegewezen spinmateriaal voor Duitse voorzieningen gebruikt en bijna 18000 ton voor Nederlandse. Daarbij heeft zij ca. 10% van de materiaaltoewijzingen voor Duitse orders ill feite gebruikt voor Nederlandse en bovendien nog enkele oude voorraden alsmede, gelijk gezegd, veel

1 Swarttouw geeft een aardig voorbeeld van ambtelijke tegenwerking op een speciale textielsector, de tapijtweverij : 'De besliste op 17 augustus 1942 dat van de 22 tapijtweverijen slechts 3 ondernemingen geheel in bedrijf mochten blijven, terwijl I onderneming als z.g. deelbedrijfzoukunnen doorwerken. Bereikt kon worden dat van de overige ondernemingen 8 met de hand konden blijven doorwerken. Voorwaarde was evenwel, dat geen aanspraak zou worden gemaakt op toewijzing van kolen, electriciteit, textielgrondstoffen en andere hulp middelen. Desondanks werden niet alleen in de wintermaanden kolen en electriciteit toegewezen voor verlichting en verwarming van de gebouwen, doch bovendien werden deze ondernemingen door het rijksbureau voor wol en lompen tot het einde van de oorlog van garens voorzien! Op deze wijze konden negenhonderd van de drie-en-twintighonderd arbeiders in deze tak van bedrijf aan het werk worden gehouden.' p. 351). Het rijkstextielbureau heeft daarnaast eind' 43 een partij van meer dan 400 ton manilla (grondstof voor touw) weten weg te werken die o.m, bijzonder goed te pas kwam bij de drooglegging van Walcheren.

'afval' aan de Nederlandse productie ten goede laten komen. Ten aanzien van de katoengarens is het beeld veelminder gunstig: van I juli' 40 tot I juli '44 was bijna tweederde van wat geproduceerd werd, voor de Duitsers bestemd; in de eerste bezettingsjaren werd zelfs minder voor de Nederlandse markt voortgebracht dan door de bezetter toegestaan was - wij nemen aan dat men op de Duitse orders meer winst maakte.

XCOok de wollenstoffenen de dekenindustrie werkten hoofdzakelijk voor de Duitsers, de eerste aanvankelijk voor bijna de helft, de tweede voor 70% - begin' 44 was dat voor 60 resp. 90 % het geval. 'De binnenlandse productie mocht', schrijft Swarttouw, 'eerst gedekt worden nadat de uitvoering van de' Duitse opdrachten geheel veilig was gesteld." Op de sector van de confectie waren er, aldus dezelfde auteur, enkele fabrikanten 'die gedurende de gehele bezettingstijd een principieel weigerende houding hebben aangenomen"; dezen accepteerden dus geen verlagerte Aufträge. Zij waren uitzonderingen. Swarttouws mening is dat de confectie-industrie als geheel op het gebied van de Duitse opdrachten meer haar eigen fmanciële belangen in het oog gehouden heeft dan de belangen van de burgerbevolking: 'Het is zeer de vraag of de grote omvang waarin deze opdrachten hier te lande werden uitgevoerd, door de omstandigheden gemotiveerd is geweest. Ongetwijfeld heeft het zakelijk belang dat met de uitvoering van deze loonopdrachten gediend was' (de Duitsers betaalden goed en vlot) 'een belangrijke rol gespeeld.f

XCWat werd voor de Duitsers vervaardigd?

XCUniformenlieten zij in Nederland niet maken. Dat was hun te riskant: die konden aan illegale werkers in handen gespeeld worden. Met uniformlaken lag het anders. In totaal werd door de Nederlandse wolindustrie in de eerste twee-en-een-half jaar van de bezetting meer dan 13 miljoen meter uniformlaken aan de Wehrmacht geleverd, voor 97% vervaardigd uit Nederlandse grondstoffen; voorts bijna 3 miljoen wollen dekens, 2t miljoen paar wollen sokken, bijna It miljoen wollen vesten en 75000 meter vlaggedoek. Uit katoen werd nog veel méér vervaardigd: 32 miljoen vierkante meter katoenen weefsels, ten dele verwerkt tot ondergoed voor militairen, ook tot tropen-uniformen (voor het Afrika-Korps); daarnaast nog ruim 2 miljoen vierkante meter lumen weefsels, bestemd voor lakens, zakdoeken, slopen enz. - en dan vermelden wij in dit verband nog dat de tropenhelmen van het Afrika-Korps praktisch alle door een firma in Breda vervaardigd waren en dat de n.v. Hollandia-Kattenburg (Amsterdam) en de Bata-fabrieken (Best)

XC1 Swarttouw: De textielvoorziening Vall Nederland ... 1940-1945, p. 225. A.v., P·3 2 3·

:in de genoemde periode o.m. 100000 regenjassen en 300000 paar gummilaarzen voor de Wehrmacht produceerden.

XCAl deze bedrijvigheid vond in een periode plaats waarin de textielindustrie J.10g niet al te krap in haar grondstoffenvoorraden zat. In '43 daarentegen J.noesten de grondstoffen voor de confectie-industrie in ruime mate uit Duitsland komen - welnu, in dat ene jaar werden in het kader van de verlagerte Aufträge, d.w.z. ten behoeve van de Duitse burgerij, bijna 4,8 J.11iljoen kledingstukken (alleen bovenkleding) van de meest verscheiden .aard vervaardigd en daarenboven nog 2t miljoen stuks ondergoed en ! miljoen hoeden en mutsen.

XCWaar komt dit alles nu op neer? Op het volgende: neemt men de periode 'zomer '4o-zomer '44 als één geheel, dan werkte de Nederlandse textielindustrie ongeveer op halve kracht en van die gehalveerde productie was meer dan 60% voor de Duitsers bestemd; het vooroorlogse Nederlandse voorzieningspeil werd dus tot minder dan een vijfde teruggebracht.

XCNu moet men bij dat voorzieningspeilniet alleen denken aan wat de "burgerij zich kon aanschaffen. Ook het bedrijfsleven had textielproducten nodig: transportbanden (in belangrijke takken van de industrie, vooral ook in de mijnen), filterdoek (in de chemische industrie), binderdoek (in de landbouw) - schoenen kon men niet maken zonder voering, fietsbanden niet -zonder canvas. Wat de textielvoorziening betrof, kreeg het bedrijfsleven 'prioriteit: zo hield men bedrijven in stand en arbeiders aan het werk en bovendien waren de producten van dat bedrijfsleven (men denke slechts .aan de steenkool en de agrarische productie) óók van belang voor de .burgerbevolking, zij het dan op andere sectoren dan de textielvoorziening. Bij die voorziening werd verder nog prioriteit gegeven aan de overheid die via het rijksinkoopbureau een aanzienlijk contingent textielproducten ont'ving (uniformen voor de zozeer uitgebreide politie bijvoorbeeld) en, in de derde plaats, aan de ziekenhuizen. De voor Nederland bestemde productie van de katoenspinnerijen (grotendeels producten die uit kunstvezels be'stonden) ging in de periode herfst '43-lente '44 voor niet minder dan .een derde naar die drie prioriteitsgroepen toe. Een en ander betekent dat wij, uitgaande van het vooroorlogse voorzieningspeil, met 'minder dan een vijfde' nog niet eens duidelijk genoeg aangegeven hebben hoe weinig het -gemiddelde gezin kon aanschaffen. Het 'gemiddelde gezin' is dan bovendien nog een abstractie.

XCIn Voorspel hebben wij in de paragraaf over de werkloosheid in de jaren "30 onderstreept hoe schamel de honderdduizenden werklozen gekleed waren. In '34-'35 had een nauwkeurig onderzoek in Amsterdam aangeuoond dat slechts in een vijfde van de werklozen-gezinnen kleding en bedde

goed nog in. acceptabele staat en in voldoende voorraad aanwezig waren; in bijna een derde van die gezinnen was de toestand op dit gebied 'in elk opzicht slecht' - de overige gezinnen lagen tussen die twee uitersten in. In de laatste jaren voor de tweede wereldoorlog was de werkloosheid gaan dalen en zullen talrijke ex-werklozen zich dus wel weer enige textielaankopen gepermitteerd hebben. Men moet er evenwel van uitgaall dat aanzienlijke bevolkingsgroepen, waartoe wij ook de laagst betaalden rekenen (losse en ongeschoolde arbeiders, landarbeiders, het lagere overheids- en kantoorpersoneel), bij het begin van de bezetting uitgesproken slecht in hun kleren zaten en dat in menig gezin de linnenkast, als men die nog bezat, leeg was. Welwas het zo dat het aantal werklozen van het begin van de bezetting af terugliep, maar daar stond tegenover dat de levensmiddelen veel duurder werden; voor textielaankopen was dus minder geld beschikbaar.

XCMet ingang vanaugustus'kwam alle textiel' op de bon'. Ieder kreeg een Z.g. textielkaart uitgereikt, de eerste van die aard, die recht gaf op de aanschaffmg van'punten' textielgoederen. Men mocht zelf bepalen hoe men die 'punten' wilde verdelen en was er dan spoedig doorheen: voor een herencostuum moest men bijvoorbeeldpunten afstaan, voor een jongenspakvoor een damesjurkvoor een paar kunstzijden kousenvoor wollen of katoenen kousen 8. Bij het bepalen van de totale hoeveelheid punten had het rijksbureau voor textiel er veel meer toegewezen dan met het voor Nederland resterende aandeel in de lopende productie overeenkwam; de bedoeling was dat zodoende de handelsvoorraden (die men graag aan de Duitsers onthield) door het publiek aangekocht zouden worden. Dat doel werd bereikt, maar het gevolg was dat er veel minder goederen beschikbaar waren toen perfebruaride tweede textielkaart uitgereikt werd - in de periode waarin die tweede textielkaart geldig zou zijn, moest men dus per artikel méér punten afstaan. Die tweede textielkaart zou zeven maanden geldig zijn - het werden er in feite negen. Met de derde textielkaart, ingevoerd pernovembermoest men om te beginnen de twee laatste maanden vanen het gehele jaarzien door te komen, veertien maanden dus. De bedoeling was dat beginde vierde textielkaart uitgereikt zou worden, maar dat werd in februari door Reichswirtschajtsminister Funk verboden: het was totaler Krieg - de Nederlandse burgerij moest met eventuele nieuwe aanschaffingen maar wat langer wachten. Toen dan 10

I 40 100 70 45, 36, 5, I '4I I '4I, '4I '42 '43

eindelijk die vierde textielkaart eind juni ' 43 van kracht werd (men had zich met de derde dus bijna twintig maanden moeten behelpen), bleek de uitreiking eigenlijk overbodig te zijn: er was nog maar zo weinig textiel voor de burgerij beschikbaar dat elke vorm van algemene distributie gestaakt moest worden; men kon alleen, aldus Swarttouw, 'een sociale distributie' handhaven-, d.w.z. dat aparte aankooptoewijzingen ingevoerd werden waarbij, binnen enge grenzen overigens, sommige groepen arbeiders een nieuwe overall konden krijgen of jonggehuwden zich enig textielgoed konden aanschaffen. Ook bombardementsslachtoffers werden steeds geholpen," Op nieuwondergoed had men alleen maar recht indien het enige stel dat men bezat, totaal versleten was - de Nederlandse Volksdienst moest daarvoor dan een bewijsje afgeven.

XCHirschfeld geeft een schatting weer" volgens welke in de zomer van '44 (na de Impex-actie dus die wij eerder beschreven) voor kleding en dekking van de burgerij nog de volgende percentages van het verbruik in ' 38 beschikbaar waren: kunstzijden stoffen 35%, tricotage, kousen en sokken 20%, handbreien andere garens 20%4, lint, band en veters 20% - maar dan komen de stoffen waarop het bij de toenmalige textielvoorziening aankwam: wollen stoffen 8 %; katoenen en linnen stoffen 4 %. Bij die cijfers moet men dan nog tweeërlei bedenken: ten eerste dat de kwaliteit van de geproduceerde stoffen bedenkelijk gedaald was (geen wonder wanneer men spingarens gebruikte die 'bij wijze van spreken uit spinnerijveegsel' samengesteld waren) en ten tweede dat lang niet alles wat uit het Nederlandse contingent geproduceerd werd, inderdaad in de toch al zo krappe distributie terechtkwam; er werd met textielproducten veel zwarte handel gedreven.

XCIn het algemeen is het onze indruk dat aan de ordelijkheid speciaal op de textielsector veel ontbroken heeft. Strikte controle was door de veelheid aan fabrieken en, vooral, aan handelaren en winkeliers nauwelijks mogelijk. Wat de fabrikanten betreft: door de inkrimping van de productie kwamen zij voor grote financiéle moeilijkheden te staan; de verleiding was groot om profijtelijke Duitse orders voorrang te geven boven minder profijtelijke Nederlandse. Niet anders lag het bij de grooten kleinhandel; de omzet daalde gevoelig, prijzen en winstpercentages lagen vast, menigeen meende

1 A.v., p. 437. 2 Daartoe waren in den lande I4 'molestmagazijnen' ingericht die per magazijn minstens tweeduizend daklozen onmiddellijk van de textielgoederen die het hoogst nodig waren, konden voorzien. 3 H. M. Hirschfeld: p. I27. 4 Kunstzijden naaigaren was als regel nog wel te krijgen, de knopen werden daarentegen zo schaars dat de confectie-industrie van eind' 43 af de confectie in ons land zonder knopen afleverde.

zich financieel alleen te kunnen redden door een deel van de goederen die hij bezat of ontving, zwart te verkopen. Vooral in de tweede helft van de bezetting moest het rijksbureau voor textielniet alleen met de bezetter maar vaak ook met het Nederlandse bedrijfsleven slag leveren. Swarttouw schrijft er nogal discreet over, maar vermeldt toch wèl dat door enkele Tilburgse industriële ondernemingen 'grote hoeveelheden wollen stoffen' die voor de Nederlandse distributie bestemd waren, 'aan de Duitsers werden verkocht. In een enkel geval waarbij de Centrale Textiel Inspectie een partij van 20 000 meter had ontdekt en in beslag genomen, was de betrokken onderneming zelfs zo brutaal om via een relatie de SS in deze aangelegenheid te mengen en deze partij na de inbeslagneming door een Nederlandse overheidsinstantie door de SS te doen vorderen."

XCTrouwens, het al eerder genoemde 'Distex' (rijksbureau voor de distributie van textielgoederen) erkende de grote omvang van de zwarte handel toen het in '42 de centrale magazijnen, die in de winter van '41 op '42 gebruikt waren bij de vordering van textielproducten ten behoeve van de Wehmiacht aan het Oostelijk front, een permanente functie gaf bij de distributie van z.g. babypakketten. In '40 en '41 werd nog tamelijk veel aan luiers en babykleding geproduceerd, maar 'deze goederen verdwenen', aldus Swarttouw, 'voor een aanmerkelijk deel onder de toonbank of in de zwarte handel'2 - gevolg was dat de normale tussenhandel eind' 42 uitgeschakeld werd: het Distex droeg de samenstelling en de distributie van de baby-pakketten (er waren er overigens niet genoeg") aan zijn centrale magazijnen op en die instellingen kregen in de zomer van '44 dezelfde fimctie bij de distributie van lakens, slopen, verpleegstershnnen en dekens, waarmee, schrijft Swarttouw, 'ieder contact tussen de industrie en haar afnemers radicaal verbroken werd.'? De goeden niet te na gesproken, hadden beide partijen, industrie èn afnemers, het er blijkbaar naar gemaakt.

XCHet spreekt vanzelf: na de kleding gaan wij het schoeisel behandelen, hetgeen

1 Swarttouw: p. 270.. 2 A.v., p. 434. 3 Van I januari '43 tot I juli '44 werden ca. 320 000 baby's geboren, maar meer dan 140 000 baby-pakketten kwamen niet in distributie. 4 Swarttouw: p. 512-13.

A. J. van der Leeuwons met zijn voorbeeldige studie over de huiden- en ledersector gemakkelijk heeft gemaakt.'

XCAan de hand van de door hem verzamelde gegevens wezen wij er in hoofdstuk 9 van ons vierde deel al op dat wèl de Nederlandse leerindustrie een groot deel van haar belangrijkste grondstof, de huiden, uit eigen land kon betrekken, maar dat zij voor de toevoer van de onmisbare looistoffen geheel van Duitsland afhankelijk was. Er werd toen na lang onderhandelen door de directeur van het rijksbureau voor huiden en leder, L. F. Verwoerd (die met lede ogen had moeten aanzien dat de helft van de huidenvoorraden door de Duitsers gevorderd was), een regeling getroffen die inhield dat de leerlooierijen en schoenfabrieken voor drie-vijfde aan het werk zouden blijven en dat die schoenfabrieken per maand 100 000 paar militaire schoenen voor de Wehrmacht zouden vervaardigen. Dit betekende dat de voorziening van de burgerbevolking op slag tot de helft van normaal gereduceerd werd. Daarbij moet men er evenwel op letten dat wie het betalen kon, haastig nieuwe schoenen gekocht had tussen de capitulatie en de datum van ingang van de schoendistributie: I juni' 40 (er zijn toen, aldus van der Leeuw, 'honderdduizenden, zo niet miljoenen paren verkocht'ê), en dat het rijksbureau op slimme wijze de Z.g. zomerschoenen buiten die eerste distributie had weten te houden. In '40 waren de moeilijkheden dus niet te groot - zij manifesteerden zich eerst in '41 en onvermijdelijk het duidelijkst bij de bevolkingsgroep die het nu eenmaal niet zonder nieuwe schoenen stellen kon: de jeugd. Volwassenen konden zich aanvankelijk in veel gevallen redden door hun schoenen te laten repareren (hetgeen ook niet zo eenvoudig was - wij komen er nog op terug), maar wanneer een paar schoenen voor een opgroeiend kind te klein was geworden, was er maar één oplossing: een nieuw paar. Op het gebied van de kleding (waarop d.e kinderen ook al meer tekort kwamen dan d.e volwassenen) konden de moeders uit een oud en afgedragen kledingstuk van de ouderen veelal een kledingstuk voor de kinderen maken, maar bij schoenen was dat niet mogelijk. De inspecteurlager onderwijs in de inspectie-Amsterdam rapporteerde reeds eind '41 dat het schoolverzuim opvallend toenam: in volksbuurten moesten schoolgaande kinderen vaak op de jongere kinderen passen wanneer de moeder om bonnen te hijgen of levensmiddelen te kopen urenlang in de rij moest staan, maar' een andere reden', aldus die inspecteur, 'is het tekort aan schoeisel ... Zelfs klompen zijn af en toe niet te krijgen. Bijp.

1 (RvO) A.]. van der Leeuw: 1939-1945. (1954). 2 A.v., II7.

regen en sneeuwontbreken dan vele leerlingen. Dikwijls krijg ik verzoeken van ouders of ik geen weg weet om aan schoenen of klompen te komen. Ik sta helaas machteloos daartegenover.'!

XCEr is geen reden om aan te nemen dat dit verschijnsel zich tot Amsterdam beperkte. En het was nog maar pas een begin.

XCGelijk gezegd: huiden waren de belangrijkste grondstof voor de lederindustrie die de schoenen produceren moest. In de periode tot de herfst van '44 gingen de Duitsers er over het algemeen accoord mee dat de N ederlandse huiden in Nederland bleven (op hun clandestiene aankoop van huiden komen wij nog terug) en in de eerste drie bezettingsjaren kwamen, als gevolg van het op grote schaal afslachten van vee, zelfs meer huiden beschikbaar dan vóór de oorlog, per jaar nl. ca. 13 000 ton ('39: II 000 ton), maar toen de veestapel eenmaal belangrijk ingekrompen was, nam natuurlijk het aantal huiden af dat naar de leerlooierijen gezonden kon worden: het werd gehalveerd. Bovendien waren die huiden steeds' magerder' geworden; zij leverden dus minder leer op. Hoe dat zij, met de looistoffen die Duitsland ter beschikking stelde, konden de leerlooierijen aan het werk blijven. Tweemaal per jaar, later praktisch elke maand, voerde Verwoerd een verwoed gevecht met instanties van het Reichskommissariat en met autoriteiten uit Berlijn om de contraprestatie voor het ter beschikking stellen van de looistoffen zo laag mogelijk te houden. Hij was een vindingrijk en vasthoudend onderhandelaar die steeds knap goochelde met technische begrippen, maar hij kon toch niet voorkomen dat van de totale schoenproductie een aanzienlijk deel naar Duitsland verdween.

XCIn '39 waren in ons land in totaal bijna 17 miljoen paar schoenen vervaardigd. In de drie jaar van lente '41 tot lente '44 bedroeg de totale productie uit huiden van Nederlands vee slechts 12,3 miljoen paar'' en van dat kwantum

XC! owe: Het onderwijs in 1941 (1942), p. 431-32. 2 Terecht reserveerde het rijksbureau de zwaarste huiden voor de drijfriemen welke de industrie niet kon ontberen. Ook zij werden distributiegoed, nl. in augustus '42 (ieder bedrijf moest toen de aanwezige drijfriemen aanmelden), zulks na langdurige besprekingen met de Duitsers. De regeling had al zes maanden eerder afgekondigd moeten zijn. 'Het lange uitstel was', aldus van der Leeuw, 'door het rijksbureau gebruikt om alle betrokkenen via de Vakgroep Drijfriemenindustrie' (onderdeel van de OrganisatieWoltersom) 'in alle stilte op de hoogte te brengen, zodat iedereen zijn maatregelen

haalden de Duitsers 3,7 miljoen paar naar zich toe, ongeveer voor een derde schoenen voor de Wehrmacht.: Er restten voor de voorziening van Nederland dus slechts 8,6 miljoen paar. Daarvan was evenwel 1,1 miljoen bestemd voor speciale groepen: voor de mijnwerkers (zij alleen al kregen er meer dan 100000), voor arbeiders in allerlei andere bedrijfstakken waar de schoenen snel sleten, en voor groepen overheidspersoneel als de politie, de brandweer en de functionarissen van de economische controlediensten. Daarnaast moesten de Nederlandse Arbeidsdienst en allerlei NSB-formaties van laarzen en schoenen voorzien worden - die laatste eontingenten mochten evenwel, aldus een instructie van Seyss-Inquart, niet al te hoog zijn. In de periode lente '41 -lente '42, toen de opgelegde export naar Duitsland uitzonderlijk groot was, werden in totaal slechts 2 miljoen paar schoenen voor de Nederlandse markt vervaardigd, grotendeels dan ook nog z.g. 'Zomerschoenen. Men vergelijke dit cijfer met de 17 miljoen paar die vóór de oorlog per jaar geproduceerd werden, en men begrijpt welk een noodtoestand zich ging aftekenen. Met elk seizoen dat verstreek (de strenge winter '41-'42 bracht een uitzonderlijk zware sneeuwval met zich), werd die nood nijpender.

XCIn maart '42 schreef de directeur van het Centraal Distributiekantoor aan Verwoerd, 'dat er voor elke bon tien aanvragen binnenkomen en dat voor de loketten veldslagen worden geleverd door de opgewonden aanvragers.P Het rijksbureau voor huiden en leder had die situatie voorzien en dan ook van meet af aan getracht, er zorg voor te dragen dat er tenminste genoeg materiaal beschikbaar bleef voor reparaties. In '39 was daar 4 000 ton leer voor gebruikt, in '41 was nog 2 350 ton beschikbaar; voorkomen werd dat de jaarlijkse hoeveelheid (aanvankelijk leer, later 'leer' op buna-grondJ.

had genomen ... De administratieplicht heeft echter wel een enorme hoeveelheid papier doen beschrijven. Met ware hartstocht trok men bij het rijksbureau aan het verwerken van. de duizenden binnenkomende opgave-formulieren, ruim dertig man personeel werd er mee aan het werk gezet' - en dus aan de arbeidsinzet in Duitsland onttrokken. (A. van der Leeuw: 1939-1945, p. 268) 1 Daarnaast werden door de schoenfabrieken ca. 6 miljoen paar 'schoenen' voor Duitsland geproduceerd, hoofdzakelijk leerloos schoeisel, waarvoor Duitsland de grondstoffen ter beschikking stelde. de jaren '41 en '42 werden voorts grote hoeveelheden leren uitrustingsstukken voor de vervaardigd, waaronder II 000 leren pakken. De productie voor de vond in hoodzaak in de eerste bezettingsjaren plaats, de later komende waren voor de Duitse burgerbevolking bestemd. 2 Brief, 27 maart 1942, van de directeur van het CDK aan de directeur van het rijksbureau voor huiden en leder, aangehaald in van der Leeuw: 1939-1945, p. 196.

slag) beneden de 2 000 ton daalde. Desondanks was een toestand ontstaan waarbij, terwijl de behoefte aan schoenreparaties enorm gestegen was, vergeleken met voor de oorlog slechts de halve hoeveelheid reparatiemateriaal beschikbaar was. De gevolgen werden in juni '43 door de zegsman van het departement van volksvoorlichting en kunsten op een van de dagelijkse persconferenties als volgt geschetst:

XC'Departementaal zegsman: Wij hebben ons allen geërgerd aan het feit dat wij geen schoenen kunnen kopen en als wij een schoenenbon aanvragen, dan duurt het dikwijls vijf maanden voordat wij schoenen hebben, of wij ontvangen in het geheel geen antwoord. Wat is nu de kwestie? Zoals wij weten, is er haast geen leer en zijn er geen schoenen te verkrijgen. Op het ogenblik is men bijvoorbeeld bezig met de schoenenbonnen van november. Wanneer u dus na november een bon hebt aangevraagd, hebt u geen kans. De grote fout ligt echter daarin dat wij onze schoenen niet op tijd kunnen laten repareren. Het zou met onze schoenen nog wel gaan als er maar niet dat ongelukkige gaatje in zou zitten of indien het leer niet los zou zitten aan de kant, of indien de hak van achteren niet stuk zou zijn. Als wij daarmee even naar de schoenmaker zouden kunnen gaan en hem zeggen: 'Maak dit even in orde en repareer dat plekje even', dan zouden wij in vijf minuten weer klaar zijn. De schoenmaker kan dit echter niet omdat hij het overdruk heeft. Ik hoorde gisteren nog het verhaal van iemand wiens schoenmaker had gezegd: 'Komt u in augustus maar eens terug, dan kunt u in oktober uw schoenen krijgen.' Nu bestaat vanwege het departement van handel en nijverheid de mogelijkheid om honderd mensen een spoedcursus te laten volgen in deze kleine reparaties. Wij kunnen dan bij zo iemand naar binnen stappen, onze kapotte schoen uittrekken, hem snellaten maken en weer vertrekken ...

XCEen journalist: De oplossing is het leer.

XCEen anderejournalist: En het hout en de spijkers!

XCEen derdejournalist: En de koevoet! ...

XCEen vierde: Er is nog een ander groot probleem ... Hoe leren wij kindervoeten af te groeien en hoe leren wij schoenen aan om wèl te groeien? Met de kinderschoenen is het werkelijk zo ontzettend wanhopig. Klompen zijn er ook niet te krijgen'1

XCdie klompen zullen nog aan de orde komen wanneer wij de agrarische sector behandelen.

XCWat de door Hirschfelds departement georganiseerde spoedcursus betrof: er waren in den lande ca. dertienduizend schoenmakers. Honderd extra vormden niet meer dan een druppel op een gloeiende plaat, en inderdaad: yo oral met de kinderschoenen was het 'ontzettend wanhopig' gesteld.

XC1Verslag persconferentie, 24 juni 1943 (DVK, SI). 10

In de herfst van '42 deden zich reeds 'op meerdere plaatsen' gevallen voor waarbij, aldus de inspecteur-lager onderwijs in de inspectie-Dordrecht,

XC'twee kinderen uit één gezin het met één paar klompen of schoenen deden; eerst het ene kind naar school, dan de klompen door een ander naar huis laten brengen en vervolgens nummer twee er gebruik van laten maken en bij 't naar huis gaan op dezelfde manier ... De moeilijkheid wordt echter met de dag groter."

XCEen jaar later, in september' 43 ('in dit natte en kille herfstweer'), zag men, aldus de commissaris van de provincie Noord-Holland, mr. A. J. Backer, 'talloos vele kinderen zonder kousen en schoeisel op straat lopen'2 op blote voeten dus. 'Het personeel der scholen', zo rapporteerde de inspecteur-lager onderwijs in de inspectie-Den Haag, 'heeft gedaan wat het kon. Aan sommige scholen werd een klompenfondsje gevormd. Met het geld werden klompen aangeschaft en deze werden aan de leerlingen die daaraan behoefte hadden, gratis in bruikleen gegeven. Aan een andere school had een onderwijzeres in de handwerkles van gordijnstof pantoffels gemaakt. Deze werden aan de kinderen die blootsvoets op school kwamen, gedurende de schooluren gegeven. Dan konden zij tenminste in deze tijd hun koude voeten warmen. Weer een ander nam voor haar leerlingen een paar warme kruiken mee, waaraan de verkleumde kinderen zich beurtelings konden warmen."

XCDat alles kon natuurlijk niet verhinderen dat het schoolverzuim onrustbarend bleef stijgen. In de landbouwstreken van Noord-Holland (het zal elders wel niet anders geweest zijn) waren er in de winter '43-'44 geen klompen meer voor schoolgaande kinderen uit boerengezinnen, 'ze lopen nu op plankjes', rapporteerde Backer." Dat laatste gebeurde ook in de steden. Bij volwassenen raakten schoenen met houten zolen in zwang. 'Op straat hoort men', schreef een Rotterdammer begin' 44 in zijn dagboek, 'steeds het geklik-klak van de houten schoenen, vooral van vrouwen en meisjes ... naast de spijkerschoenen van de Duitse militairen."Die hadden geen gebrek aan goed schoeisel!

XCVoor schoenhandelaren was het, gegeven hun dalende omzet (deze was. in '42 tot tweederde Vall het vooroorlogse peil gezakt"), aantrekkelijk om, als dat niet teveel risico met zich bracht, schoenen 'zwart' te verkopen. Natuurlijk waren er ook schoenmakers die prioriteit gaven aan klanten die in geld of in natura iets extra's betaalden. Wie vroeger schoenmaker geweest was, kon soms met profijt naar zijn oude vak terugkeren. Een Amsterdamse oud-schoenmaker wist bijvoorbeeld begin '44, geheel officieel overigens, in het bezit te komen van ISO paar afgekeurde Iegersclioenen.s 'Met deze' schoenen', aldus zijn verslag,

XC'ging ik als volgt te werk. Ik sloopte één paar schoenen waarvan ik de achterspiegel oftewel de achterkappen geheellostornde en dan deze vier stukken licht door de wals haalde. Twee kappen werden gebruikt voor nieuwe voorbladen en de andere twee werden met karton beplakt en dienden als binnenzolen voorJ.

1 Officieel mochten deze niet meer dan ca. f 6 kosten. 2 A. van der Leeuw:' 1939-1945, p. 235. 3 De schoenhandel heeft een deel van de voor oorlogse voorraden lang vastgehouden. Eind '41 bleek bij een inventarisatie door het rijksbureau dat er in het gehele land nog bijna 6 miljoen paar in voorraad was. Er is volgens van der Leeuw bij het opgeven van die voorraden 'tamelijk hevig geknoeid'. (a.v., p. 163) 4 De voorraden van het Nederlandse leger, 800000 paar, waren in de zomer van '40 door de Duitsers gevorderd.

een volgend paar dat ik geheel sloopte totdat ik er alleen de hielen van over.hield, Ook de stijven van het eerste paar werden gebruikt en wel als randen voor het nieuw te maken paar. Het geheel werd op plaatleesten opgezwikt. Nu had ik een paar zo goed als nieuwe schoenen waarvoor ik alleen nog zolen be.hoefde. Deze werden vervaardigd van oude fietszadeldekken die toentertijd nog van tuigleer vervaardigd waren. Hier was ik op een voordelige manier aangekomen. Aan de Oude Schans bij het Waterlooplein lag een schuit met oud ijzer en daartussen ontdekte ik die zadels. Ik zocht de eigenaar op, vanzelf geen Jodenman meer, want deze waren reeds allen weggehaald en kocht ze toen tegen -een prijs van f I per stuk."

XCEen typerend relaas! Wij zijn er van overtuigd dat er velen waren die, -om zich aan de arbeidsinzet te onttrekken of eenvoudig om een boterham te verdienen, in hoeken en gaten van de maatschappij een plaatsje wisten te vinden waar zij als handwerker met van links en rechts bijeengescharrelde -materialen artikelen maakten die, gegeven de algemene schaarste, gerede .aftrek vonden. Aanvankelijk werd zulk een clandestiene of half-clandestiene bedrijvigheid door de meeste rijksbureaus tegengegaan, maar toen de .algernene stemming in den lande na de April-Meistakingen feller geworden was, werd zij veelal oogluikend toegestaan zoals ook door het rijksbureau voor huiden en leder geschiedde. Welkwam wat aldus geproduceerd werd (toch altijd maar een klein deel van de totale productie), op de zwarte .markt terecht, maar dat nadeelmoest men, aldus de rijksbureaus, maar op de koop toe nemen: er werden zo aan Duitsland arbeidskrachten onthouden -en wat, vaak met primitieve middelen, gefabriceerd was, bleef in Nederland.

XCMoeilijker nog kreeg het de chocolade-industrie: ze was immers afhankelijk van cacaobonen. In '39 verbruikte zij daar 60000 ton van, in '40 nog bijna 30 000 _ maar toen raakten de voorraden op: in het gehele jaar' 41 was nog maar 4 000 ton beschikbaar, in '42 nog geen 3 000, in '43 ruim 300 en in de eerste zes maanden van '44 moest men het met welgeteld 78 ton stellen. De rantsoenering was in april' 42 ingevoerd, maar van de lente van' 43 af konden alleen kinderen nog 'versnaperingen' krijgen, of wat daarvoor doorging. Wij herinneren er aan dat de Limburgse mijnwerkers die als extra-beloning voor hun zondagsarbeid een tijdlang kiezen mochten tussen een kwart liter jenever, enkele blikjes vis en een zakje bonbons, in hoofdzaak bonbons mee naar huis namen. De kwaliteit zal wel niet al te best zijn geweest maar de bonbons waren stellig bijzonder welkom in een bestaan dat in materieel opzicht steedseentoniger en grauwer werd.

XCVandaar ook de grote vraag naar stimulerende middelen.

XCDe productie van gedistilleerd daalde tot minder dan een kwart van het vooroorlogse peil en van die productie moest ook nog een deel aan het Reichshommissariat en de Wehrmacht ter beschikking gesteld worden; hoe groot dat deel was, weten wij niet.! Wij weten dat wèl met betrekking tot

XC1 In de eerste twee bezettingsjaren is uit de totale productie van de branderijen en sr iritusfabrieken, ca. 5°0000 hl, in elk gevaJ ca. 50000 hl spiritualiën naar de Duitsers gegaan. De grootste Nederlandse firma op dit gebied, de n.v. Erven Lucas Bols, heeft, aldus een Amsterdamse Tribunaal-uitspraak, 'veel meer aan de vijand geleverd dan, gelet op haar positie, nodig was.' (Uitspraak, 3 maart 1948, inz. C. N.]. M., DocI-1I7I, a-r),

de tabaksindustrie - een bedrijfstak die belangrijker werd naarmate de rantsoenen inkrompen, de materiële druk zwaarder en het leven moeilijker werd. De honger naar sigaretten werd toennog groter dan de honger naar voedsel.

XCVan de voorraad ruwe tabak, 30 000 ton, die de regering opgebouwd had, werd in de zomer van '40 I2 000 ton door de Duitsers gevorderd. Er werd toen vastgesteld dat de bezetter voortaan twee-vijfde van de totale Nederlandse productie zou krijgen. Dat betekende dat de Nederlandse consument het in de tweede helft van '40, vergeleken met de tweede helft van '39, stellen moest met een vijfde minder sigaretten en een derde minder tabak. Rookartikelen werden aanvankelijk niet gerantsoeneerd - ze waren alleen maar moeilijker te krijgen. Die moeilijkheden namen toe. In plaats van uit Nederlands-Indië en de Verenigde Staten werd ruwe tabak ingevoerd uit Frankrijk, Italië, de Balkanlanden en in '43 ook uit de Oekraïne, maar die invoer was veel te gering om de productie op peil te houden. Werd in '40 nog 25 000 ton ruwe tabak verwerkt, in '4I was dat nog maar 8 000 ton, in '42 (iets meer invoer) steeg dat tot II 000, in '43 daalde het tot 6 000. Gelijk gezegd: in de zomer van '40 was vastgesteld dat de Duitsers tweevijfde van de Nederlandse productie aan rookartikelen zouden krijgen, maar toen de industrie zoveel minder ging voortbrengen, verlaagden zij hun eisen tot ca. één-vijfde. Een en ander betekende dat de detaillisten in rookartikelen, vergeleken met' 39, eind' 4I nog maar een derde van de sigaren en ruim de helft van de sigaretten ontvingen.

XCRookartikelen werden verkocht door ca. twintigduizend sigarenwinkeliers, door ruim twintigduizend winkeliers die ook andere artikelen verkochten en voorts in een kleine twintigduizend café's, restaurants en hotels. In de loop van ' 4I ontwikkelde zich een levendige zwarte handel, vooral van de kant van de sigarenwinkeliers die hun omzet drastisch zagen dalen. In april '42 werd de distributie ingevoerd (tegelijk met die van versna.peringen) waarbij mannelijke personen van achttien jaar en ouder en vrouwelijke van vijf-en-twintig jaar en ouder (merkwaardige discriminatie!) konden kiezen tussen een z.g. versnaperingenen een z.g. rokerskaart. Bijna drie miljoen mannen en ruim één miljoen driehonderdduizend vrouwen kozen de rokerskaart. Veel rookartikelen konden zij daar nadien niet op krijgen. Van de productie ging nu ca. een kwart naar de Wehrmacht toe en het Centraal Distributiekantoor moest bovendien regelmatig eontingenten afstaan aan het Reichskommissariat, de Rüstungsinspektion, de NSB, het rijks

inkoopbureau, de Nederlandse Arbeidsdienst en de werkverruirningskampen. Eind '42 ontvingen de detaillisten nog maar 13 % van de vroegere hoeveelheid sigaren en 27% van de vroegere hoeveelheid sigaretten; een jaar later waren die percentages tot 6 en 22 gedaald.

XCDat wat de kwantiteit betreft. Met de kwaliteit stond het er nog droeviger voor. 'Het product dat door de sigarenindustrie in '43 werd afgeleverd' (sigaren met papieren dekblad en met veel hop in de 'tabak') 'had', aldus een verslag van het rijksbureau voor tabak en tabaksproducten, 'met de vooroorlogse sigaar niet veel meer dan de naam gemeen.'! De sigarettenfabrieken, voorzover niet gesloten, moesten een eenheidssigaret produceren die de merknaam 'Consi' kreeg, zijnde de afkorting van 'Concentratie Nederlandse Sigarettenindustrie' - elke roker dacht later met afschuwaan dit product terug, en de niet-roker niet minder want de 'Consi' verspreidde een weinig aangename geur die overigens nog heilig was, vergeleken met de geur van de surrogaattabak (veelal shag voor het zelf draaien van sigaretten); deze was ook al een gezocht artikel gaan vormen - veel werd uit België ons land binnengesmokkeld. 'Amateurstabak' werd tenslotte geteeld door ca. vijf-en-zeventigduizend personen (bijna 2 % van alle rokers dus); gemiddeld kregen zij de beschikking over bijna 5 kilo tabak, overwegend evenwel van matige of slechte kwaliteit - de geur van die' eigen teelt' was navenant. En toch: hoe kwalijk de meeste tabaksproducten ook waren, de rokers wilden ze niet missen. Er waren velen onder hen die geen sigarettenpeukje op straat konden zien liggen zonder het op te rapen: 'tabak' voor het tabaksdoosje; men sprak dan van 'buk-shag'. 2

XCWij keren uit de distributiesector naar de industrie terug.

XCGelijk vermeld: de tabaksindustrie kreeg in '43 de beschikking over 6 000 ton ruwe tabak - dat was ongeveer een vijfde van de vooroorlogse hoeveelheid. De talrijke kleine en vele van de grote fabrieken op de tabakssector werden in de jaren '41, '42 en '43 officieel 'gesloten', maar ook hier tekende zich het streven af dat wij al eerder signaleerden: men trachtte toch aan het werk te blijven. 'Sommige fabrieken', aldus de Economische en socia le kroniek der oorlogsjaren 1940-1945,

1 Rijksbureau voor tabak en tabaksproducten: 'Verslag van het jaar 1943' (1944), p. 38 (eNO, 344 a). 2 Inhaarbundel 'Oorlogshumor' vertelt mej. T. E. N. Ozinga het volgende verhaaltje: 'Een jongetje heeft Ia peukies; van 3 peukies kan hij I sigaret draaien. Vraag: Hoeveel sigaretten kan hij roken? Antwoord: 5. Oplossing: hij rolt eerst 3 sigaretten en houdt daarvan 3 peukies over. Hiervan fabriceert hij sigaret no. 4. Blijft wederom: I peukie. Hij heeft nog I van de oorspronkelijke Ia peukies en leent nu een derde peukie van een vriendje, rookt zo sigaret no. 5 en geeft het peukie daarvan eerlijk aan z'n vriendje terug.' (Doe II-8 57 A, a-I)

'vervingen ... een deel van de machinale arbeid door handwerk, andere legden zich toe op de fabricage van bonloze artikelen, o.a. kauwstangen van hop en papier waarvoor de grondstoffen echter niet onbeperkt beschikbaar waren, terwijl weer enkele andere zich op de fabricage van artikelen uit geheel andere branches toelegden, o.a. speelgoederen, vlechtwerk van stro en biezen ten behoeve van de schoenindustrie en/of de Duitse weermacht."!

XCWij sluiten bij die laatste twee woorden aan: werken voor de Wehrmacht werd geprefereerd boven het volledig staken van alle productie. Zo beschermde men zijn kapitaalgoederen en zijn arbeiders, zo handhaafde men althans een deel van zijn afzet, zo hield men een onderneming in stand die men na de bevrijding tot nieuwe bloei hoopte te brengen zonder het nationaal belang te schaden. Dat m.en dat nationaal belang in sommige opzichten wèl schaadde wanneer men voor de Wehrmacht of, in het algemeen, voor Duitsland werkte, was evident. Voor wij deze problematiek aan de orde stellen, willen wij evenwel nog één sector behandelen waarop van de zomer van' 42 af uitsluitend voor de Duitsers en in overwegende mate voor de Wehrmacht gewerkt werd: de bouwsector.

Bouwsector

XCWanneer er één bedrijfstak was die van het begin van de bezetting af grote activiteit zou hebben kunnen ontplooien, dan wel de bouwnijverheid. Toen de Duitsers hier binnentrokken, bestond er al woningnood. Welwas in de jaren '20 en '30 veel gebouwd (in '38 waren ruim 38 000 nieuwe woningen voltooid, in '39 bijna 37 000), maar er bestond nog een grote behoefte aan goede woningen voor arbeiders, employé's en kleine middenstanders. Daar kwam bij dat tijdens de meidagen van '40 veel verwoest was; Rhenen en de centra van Rotterdam en Middelburg waren het zwaarst getroffen. Rotterdam telde 24 000, Middelburg 800 verwoeste woningen. In Rhenen en Middelburg kwam de wederopbouw in '40 op gang, maar in Rotterdam was daar een nieuw bebouwingsplan voor nodig dat eerst in de loop van '41 gereedkwam. Er waren toen slechts ca. 1500 noodwoningen en 250 noodwinkels gebouwd." De behoefte aan nieuwe woningen was dus sterk gestegen - maar wat in het gehele land aan nieuwe woningen klaar kwam,

XC1 Economische en sociale kroniek der oorlogsjaren 1940-1945, p. 82. 2 In '41 was ook een begin gemaakt met nieuwe gebouwen voor het Rotterdams Nieuwsblad en de Rotterdamse Bankvereniging.

daalde in '40 en '41 tot beneden de helft van het vooroorlogse peil: in die twee jaren werden respectievelijk bijna 18000 en ruim 16000 nieuwe woningen afgeleverd. Ten dele hing dat samen met het tekort aan hout dat van overzee aangevoerd moest worden; de overige bouwmaterialen vormden op zichzelf toen nog geen ernstig knelpunt: de productie van metsel- en bakstenen handhaafde zich in '40 en '41 op ongeveer driekwart van het vooroorlogse peil, die van straatklinkers kwam daar zelfs aanzienlijk boven te liggen. Dat laatste hing samen met het feit dat de Wehrmacht voor de uitbreiding van bestaande vliegvelden en de aanleg van nieuwe enorme hoeveelheden straatklinkers nodig had - cement trouwens ook. Welnu, in ,41 ging al de helft van de productie aan straatklinkers en vier-vijfde van de cementproductie naar de Wehrmacht toe.

XCDoor de steenkoolcrisis van de zomer en herfst van '41 werden veel' steenbakkerijen gesloten. In de strenge winter' 41-' 42 was geen productie mogelijk. Toen ze hervat kon worden, had zich een nieuw feit voorgedaan: Hitler had instructie gegeven tot het bouwen van de Atlantikwall. Wat ons land betreft, vloeide hieruit voort dat per I juli' 42 een bouwstop afgekondigd werd: nadien mochten vrijwel geen woningen meer gebouwd worden en voor elk project van niet-militaire aard (de werken van de Noordoostpolder bijvoorbeeld) was goedkeuring nodig van een Bevollmáchtigter für die Bauwirtschaft. Deze Bevollmächtigte liet elk project door eigen controleurs. onderzoeken, de Algemeen Gemachtigde voor de Wederopbouwen de Bouwnijverheid, ir. J. A. Ringers, behield slechts een uitvoerende taak. Natuurlijk werd die bouwstop wel eens overtreden en ook kon een aantal personen die vroeger in de bouwnijverheid werkzaam geweest waren,. samen met een aantal onderduikers (dat laatste van begin' 43 af) enig geld verdienen met het beschilderen van tegels die eigenlijk voor de bouw bestemd waren-, maar dat nam niet weg dat wat er van de zomer van '42 af in ons land gebouwd werd, in overwegende mate Duitse militaire doeleinden diende": van de cementproductie ging in '42 bijna 70, in '43 bijna 80,.

XC1 In april' 43 werd een verbod tot het vervaardigen van alle sieraardewerk afgekondigd; met het oog op de belangen der onderduikers liet de sectie keramische industrie van het rijksbureau voor de verwerkende industrie effectieve controle achterwege. De Zentralauftragsstelle zette overigens de export van 'siertegels' voort: tegels met idyllische molentjes of scheepjes er op waren ook in Duitsland een gewild artikel geworden. 2 Wij vermelden in dit verband dat de Maastunnel te Rotterdam eindjanuari '42 in alle stilte geopend werd (het Polygoon-Profilti-journaal had een opname van de geopende tunnel gemaakt die in opdracht van Generalkommissar Schmidt uit het bioscoopjournaal geknipt werd) en dat de grote Waalbrug bij Nijmegen die in de meidagen van' 40 opgeblazen was, in '43 weer in gebruik werd gesteld.

in de eerste helft van '44 bijna 90% naar de Wehrmacht toe; daarnaast vond, evenals vóór de bezetting, een omvangrijke cementinvoer plaats. Wie in Nederland een woning zocht, kon geen nieuwe vinden - een bestaande als Tegel ook niet, ofhet moest er een zijn waar een Joods gezin gewoond had. Begin' 43 was al een situatie ontstaan waarin personen die in het huwelijk traden, veelal bij familieleden hun intrek moesten nemen. Met dat allieten Seyss-Inquart en zijn vriend Wimmer in '43 en '44 nog een groot landhuis bij Beekbergen geheel verbouwen teneinde daar bij een eventuele Geallieerde landing hun intrek te kunnen nemen; hoewel die verbouwing in juni '44 al zo ver gevorderd was dat een speciaal gordijn besteld werd voor -de douche waar Seyss-Inquart gebruik van wilde maken, was het landhuis in september' 44 nog niet voor bewoning gereed.

XCUit het voorafgaande is duidelijk dat Nederlandse aannemersfirma's al in '40 en '4I, maar vooral van de lente van '42 af, in ruime mate ingeschakeld werden bij allerlei werk voor de Wehrmacht. De gevestigde firma's wisten .zich daar vaak aan te onttrekken. In de eerste bezettingsjaren hinderde dat de Duitsers niet want er kwamen voldoende minder bonafide aannemers <men denke aan Meulenberg en zijn bemoeienissen met het vliegveld Venlo} of zelfs outsiders naar voren die aan werktuigen wisten te komen teneinde vervolgens grote opdrachten van de Wehrmacht te aanvaarden. Aan arbeiders hadden zij geen gebrek. J. H. Scheps zag .ze al in de zomer van '40 dagelijks van de Veluwe naar het vliegveld Soesterberg fietsen; 'een van mijn allereerste illegale bezigheden is geweest', schreefhij na de oorlog,

XC"des morgens vrij vroeg deze arbeiders ... tegemoet te fietsen en dan omkerende met deze arbeiders op te rijden in de richting van het vliegveld. Dan poogde ik -een gesprek aan te knopen en deze werklozen van weleer te overtuigen dat deze .arbeid ontoelaatbaar was. Ik vroeg hoe zij dit werken voor de vijand verantwoorden konden. Dan heb ik voor de zoveelste keer een blik geslagen in een wereld van maatschappelijk leed. Hun klerenkasten waren leeg, enig spaargeld hadden zij niet, hun kinderen waren vrij veel tekort gekomen en nu kregen zij .de kans, een vrij hoog loon te verdienen.'!

XCNiet anders reageerden talrijke bouwvakkers toen er op de NederlandseScheps)p.

1 (J. H. dl. I (I973), 47.

crviele sector geen plaats meer voor hen was: zij lieten zich bij de bouw van de Atlantikwall inschakelen. Grote aannemersmaatschappijen trachtten zich daarentegen aan die bouw te onttrekken. Dat zinde het Reichskommissariat allerminst: begin' 43 werd de Amsterdamse Ballast Maatschappij bij wijze van intimidatie onder een Verwalter geplaatst en bij andere aannemersmaatschappijen werd met de benoeming van Verwa/ter gedreigd. Een sterke behoefte om dat dreigement uit te voeren, hadden de Duitsers evenwel niet: er hadden zich al voldoende 'bunkerbouwers' aangemeld. Onder hen vond men, aldus een naoorlogs rapport, 'een sigarenhandelaar, een caféhouder, een advocaat, een textielagent, een houthandelaar'! - dat alleen al in Amsterdam en omgeving. Vogels Vall diverse pluimage waren het, maar één in hun roofzucht. Zij kregen te maken met Duitse ambtenaren van de Bauleitungen Vall de Luftwaffe, de Waffen-SS en de Organisation Todt, veelal lieden die in hoge mate omkoopbaar waren. 'Uit het onderzoek van in beslag genomen boekhoudingen is gebleken', zo lezen wij in het zojuist geciteerde rapport,

XC'dat in de jaren 1940-'41 op voor de Wehrmacht uitgevoerde werken tussen de 100 en 200% winst is gemaakt, in sommige gevallen zelfs 300 % en meer ... Meerdere malen kwam het voor dat de aannemer zijn begroting terugkreeg met de mededeling: 'Je bent te laag, zendt een nieuwe begroting in.' Oorzaak hiervan was dat aan leden der Duitse bouwleiding provisie werd verstrekt en deze bij een hoge aanneemsom belang hadden."

XCLater werd het winstpercentage Vall Duitse zijde officieel op 8 bepaald, maar menige 'bunkerbouwer' wist daar wel iets op te vinden. Gemiddeld werd in de jaren '42-'44 35% winst gemaakt en 'als regel' nog meer." Dat resultaat werd bereikt door in de officiële boekhoudingen hoge privéuitgaven als bedrijfskosten te boeken; voorts werd die boekhouding menigmaal ook op andere wijzen vervalst. Op de werklijsten werden dan gefantaseerde namen van arbeiders opgenomen voor wie valse handtekeningen gezet werden - de Bauleitung betaalde vlot, het geld kwam toch uit de Nederlandse staatskas. Aldus wist alleen al één 'bunkerbouwcr', zekere Jan Flier, in '42 en '43 de Duitsers (èn de Staat der Nederlanden) voor minstens f 400 000 op te lichten - hij liep met zijn malversaties tegen de lamp, werd gearresteerd, ter dood veroordeeld en in mei' 44 gefusilleerd. Zijn bedrijf werd toen voortgezet door de West/and Hoch- und Tiejbau, een

XC1 POD-Amsterdam, bureau Vooronderzoek Collaboratie: Rapport oj/er de colla boratie in de bouwnijverheid in het district Amsterdam (1946), p. II. "A.v., p. 10. a A.v.

onderneming welker directie geen haar beter was dan Flier. Die directie bestond uit een in Drente geboren NSB'er, H. Holscher, aannemer van beroep, en een Duitser die in leerwaren gehandeld had, A. W. Adler. Zij hadden hun firma in '4I met geld van een tweede Duitser opgericht. De Westland Hoch- und Tiefbau kreeg tenslotte meer dan tweeduizend arbeiders in dienst (bij de Atlantikwall werden in ons land naar schatting maximaal acht-en-veertigduizend arbeiders ingeschakeld) en wist voor een waarde van meer dan f 20 mln aan Wehrmacht-werken in de wacht te slepen; Adler hield hier meer dan f 300 000 aan over, Holscher (die in' 40 steun van Sociale Zaken ontvangen had) meer dan f 700 000, een en ander ongeacht de exorbitante bedragen die deze twee 'bunkerbouwers' tijdens de bezetting privé opgenomen en uitgegeven, veelal erdoor gejaagd hebben. De 'handigen' onder die 'bunkerbouwers' trachtten in de loop van '44 contacten aan te knopen met illegale groepen aan wie zij hoge bedragen in het vooruitzicht stelden; die steun werd soms wèl, soms niet aanvaard.

Collaboratie

XCGlobaal gesproken mag men zeggen dat de Nederlandse industrie tijdens de bezetting in de eerste twee jaren voor minstens een kwart, vervolgens bij inkrimpende bedrijvigheid voor ongeveer een derde en tenslotte, lente '44, voor meer dan de helft werkzaam is geweest in opdracht en ten behoeve van de Duitsers en dat van het totaal aan Duitse orders meer dan de helft, vermoedelijk zelfs veelmeer dan dat, bestemd is geweest voor de Wehrmacht; wij herinneren er aan dat in '43 2 à 3 % van de Duitse bewapening (handelsschepenevenwel inbegrepen) afkomstig was uit Nederland. Wij zijn aan de agrarische sector nog niet toe maar aangezien de leveranties aan de vijand daar absoluut en relatief veel minder belangrijk waren, lijkt het ons juist, het probleem van de economische hulpverlening aan de bezetter, anders gezegd: de collaboratie, Iller aan de orde te stellen.

XCLaat ons beginnen met na te gaan of en lil hoeverre die collaboratie verboden en strafbaar was.

XCOnder de titel 'Misdrijven tegen de veiligheid van de staar' bevatte het in I886 ingevoerde, in 1940 nog steeds geldende Wetboek van Strafrecht een artikel (art. 102) waarvan het eerste lid luidde: 'Met gevangenisstraf van ten hoogste vijftien jaren wordt gestraft hij die opzettelijk, in tijd van oorlog, de vijand hulp verleent of de staat tegenover de vijand benadeelt.' Die straf kon, aldus het tweede lid van dat artikel, tot twintig jaar of zelfs

tot levenslang uitgebreid worden in die gevallen waarin de hulpverlening aan de vijand voor deze van onmiddellijk militair belang was geweest; die gevallen waren in dat tweede lid in vier groepen ingedeeld. Wij citeren de eerste groep: 'Levenslange gevangenisstraf of tijdelijke van ten hoogste twintig jaren wordt toegepast indien de dader' - en hier begint dan de eerste groep: 'enige versterkte of bezette plaats of post, enig middel van gemeenschap,enig magazijn, enige krijgsvoorraad of enige krijgskas, ofwel de vloot of het leger of enig deel daarvan aan de vijand verraadt, in's vijandsmacht brengt, vernielt of onbruikbaar maakt, of enige tot afweer of aanval beraamde of uitgevoerde onderwaterzetting of ander militair werk belet, belemmert of verijdelt'

XCmen ziet: het ligt alles in het militaire vlak. Zo ook bij de overige groepen die in het tweede lid van art. I02 opgesomd werden: het verstrekken van militaire inlichtingen, het teweeg brengen of bevorderen van 'oproer ... , muiterij of desertie onder het krijgsvolk' en het optreden als 'verspieder' dan wel hulp verlenen aan zulk een persoon. De hulpverlening aan de vijand die in het politieke en economische vlak viel (een hulpverlening die men niet voorzag), werd niet gespecificeerd. Doordat de wet niet duidelijk maakte wat op die gebieden verboden was, maakte zij ook niet duidelijk wat toegestaan was.

XCIn de eerste wereldoorlog bleek dat in elk oorlogvoerend land het gehele productieproces op het winnen van de oorlog gericht werd. Ook de economische hulpbronnen van bezette gebieden werden daarbij ingeschakeld de Belgische industrie werd bijvoorbeeld gedwongen, ten bate van de Duitse bezetter te werken, anders gezegd: de vijand hulp te verlenen, zijn overwinning te bevorderen; bovendien ontvingen de Duitsers ten nadele van de Belgische staat belangrijke politieke hulp in Vlaanderen. Nadien had artikel I02 van het Nederlandse Wetboek van Strafrecht nog maar een zwakke aanraking met de maatschappelijke werkelijkheid. Desniettemin werd dat artikel gewijzigd noch aangevuld. Iets deed de regering w èl: zij besefte dat in een bezet deel van Nederland allerlei moeilijke problemen konden rijzen en dat met name de overheidsorganen dienden te weten welke eisen van de bezetter zij mochten aanvaarden, welke zij moesten afwijzen - vandaar dat in '37 de z.g. 'Aanwijzingen' opgesteld werden. In dit stuk werd artikel 52 van het Landoorlogreglement geciteerd: de inwoners van een bezet gebied mochten niet 'rechtstreeks deelnemen aan de krijgsverrichtingen tegen hun eigen land.' Wat hield dat in? 'Het kan soms moeilijk zijn te beoordelen', aldus de 'Aanwijzingen', 'wat al of niet als rechtstreekse deelneming aan de krijgsverrichtingen moet worden

beschouwd. Daaronder moet zeker worden gerekend, en is dus ongeoorloofd, o.a.' (de opsomming was dus niet uitputtend bedoeld) 'het werken in munitiefabrieken, in werkplaatsen voor de vervaardiging van militaire kleding en uitrusting e.d.' (alweer: geen uitputtende opsomming),

XC'het graven van loopgraven, het aanleggen van versterkingen van welke aard ook ... , het vervoer van troepen of van mnnitie en in het algemeen van zuiver militair materieel. Daarentegen moeten als geoorloofd worden beschouwd het herstellen van wegen, bruggen, gebouwen, transporten van niet-specifiek militaire aard en dergelijke werkzaamheden welke geacht kunnen worden in het belang van het maatschappelijk leven van de bevolking te zijn, ook al zou de vijand daarvan mede profiteren voor zijn oorlogvoering. Warmeer echter in bijzondere gevallen dergelijke werkzaamheden worden geëist met nagenoeg uitsluitend militaire bedoelingen (bijv. aanleg van strategische wegen of spoorwegen die van geen belang zijn voor de burgerbevolking), moeten deze werkzaanweden als ongeoorloofd worden beschouwd."

XCWij willen hier enkele opmerkingen bij maken.

XCOm te beginnen lijkt het ons voor twijfel vatbaar of de vormen van hulpverlening aan de vijand die in de geciteerde passage ongeoorloofd verklaard waren, inderdaad als 'rechtstreekse deelneming aan de krijgsverrichtingen' beschouwd konden worden. W èl zouden zij deelneming aan de krijgs-inspanning van de vijand zijn, maar aan de krijgs-verrichtingen? Dat begrip werd dan wel heel ver uitgerekt. In de aanhef van hoofdstuk 4 van ons vierde deel wezen wij er al op dat gezaghebbende auteurs op het gebied van het volkenrecht in de jaren '20 en '30, na de eerste wereldoorlog dus, onderscheid gemaakt hadden tussen 'militaire operaties' en 'militaire toebereidselen' en dat zij alleen het inschakelen van de burgerbevolking bij 'militaire operaties' ongeoorloofd genoemd hadden. Wij zouden niet willen beweren dat die auteurs gelijk hadden - wèl dat in de 'Aanwijzingen' een bij uitstek strenge norm gesteld was. Dat laatste was niet onverklaarbaar. De opstellers gingen evident van de situatie uit waarin een deel van Nederland bezet was terwijl een ander deel zich nog verdedigde: dan was het wenselijk dat de vijand in het bezette deel zo weinig mogelijk hulp ontving. Dat laatste was een lofièlijk doel maar de middelen waarmee dat doel nagestreefd werd, lieten alles te wensen over. Blijkens hun titel richtten de 'Aanwijzingen' zich louter tot 'de bestuursorganen van het rijk, de provincies, gemeenten, waterschappen, veenschappen en veenpolders' (tot die laatste drie met het oog op de innndaties) 'alsmede ... het daarbij in dienst

XC1 Enq., dl. VII a, p. 4.

zijnde personeel en . . . het personeel in dienst bij spoor- en tramwegen. In feite dienden evenwel veel bredere groepen uit de bevolking zich aan de 'Aanwijzingen' te houden. Voorlichting werd over dit alles niet gegeven, niet aan de direct-, evenmin aan de indirect betrokkenen: de regering wenste de burgerij niet te verontrusten en Duitsland niet te prikkelen. Het gevolg was dat de inhoud van de 'Aanwijzingen' (ze zijn tijdens de meidagen van '40 hier en daar wèl gebruikt) grotendeels een dode letter bleef

XCWerd Winkelmans strijdvaardig beleid door de 'Aanwijzingen' bepaald?

XCHij heeft nimmer aan het stuk gerefereerd maar wij nemen aan dat het hem bekend was. Eigenlijk had hij het niet nodig om zijn houding te bepalen. Dat deed hij in de eerste plaats op grond van zijn eigen opvattingen: de capitulatie, zo zag hij het, maakte geenszins het feit ongedaan dat het Koninkrijk der Nederlanden in oorlog was met Duitsland. Winkelman verbond daar belangrijke conclusies aan. Hij begon (27 mei' 40) met 'het vervaardigen en repareren van oorlogsmaterieel' te verbieden; onder 'oorlogsmaterieel' verstond hij daarbij wapens, munitie en oorlogsvoertuigen 'benevens alle voorwerpen welke uitsluitend kunnen dienen voor krijgsverrichtingen.'! Wel werd door het begrip 'uitsluitend' de zo krachtig gesloten deur weer op een kier gezet (de vervaardiging immers vall voorwerpen die niet uitsluitend voor krijgsverrichtingen konden dienen, werd toegestaan), maar zo lang er van Winkelman richtlijnen zouden uitgaan, was er geen reden om aan te nemen dat de deur verder geopend zou worden.

XCHeeft Winkelmans verbod van militaire productie effect gehad? N auwelijks. De dag waarop hij het uitvaardigde (zulks in de vorm van brieven die slechts tot weinigen doordrongen), waren al verscheidene bedrijven, uit de metaalsector Wilton-Fijenoord en de werf 'Gusto' als eerste, met militaire productie voor de Duitsers bezig. Er was toen wel bij vele andere bedrijven nog sprake van aarzeling, zelfs van verzet, maar de eerste vertegenwoordiger van het Wehrwirtschajts und Rustungsamt in ons land, Oberstleutnant Preihert von Schrötter, wist dat verzet te breken met het dreigement dat directeuren van ondernemingen die Duitse militaire orders weigerden, door Duitse Kommissare vervangen zouden worden, 'nog afgezien van de persoonlijke gevolgen voor de industriëlen zelf.'2 Voor dat dreigement zwichtte de Vereniging van Metaalindustriëlen, het protest Vall Snouck Hurgronje, voorzitter Vall het college van secretarissengeneraal, en van Hirschfeld, die beiden op de 'Aanwijzingen' wezen ('een12

1 Brief, 27 mei 1940, van H. G. Winkelman aan de seer. gen. van defensie dl. II a, p. 145-46). 2 PRA-Utreeht: Résumé van onderzoek inzake Werkspoor (1948), p. 6 (Doc II-90S, a-r),

bindend richtsnoer voor de Nederlandse autoriteiten', zeiden zij) werd door Seyss-Inquart terzijde geschoven; daarbij werd, aldus Hirschfelds verslag van het met de Reichskommissar gevoerde onderhoud, door Snouck en hem 'nadrukkelijk verklaard dat van geen overeenkomst met de Nederlandse industrie sprake was, doch dat deze door dwang genoodzaakt werd, het besluit van de Rijkscommissaris te aanvaarden."

XCDit alles speelde zich af op 4 juni '40. Men moet die datum in het oog houden: de Duitsers stonden nog pas in Noord-Frankrijk, aan de Somme, en het leek niet uitgesloten dat de Fransen een nieuw Duits offensief met succes zouden kunnen opvangen.

XCVier weken later had Frankrijk gecapituleerd en was Winkelman in krijgsgevangenschap afgevoerd.

XCVooral Frankrijks capitulatie had een belangrijk effect op de houding van het college van secretarissen-generaal en van de meeste voormannen van het bedrijfsleven: niet alleen maakten zij in beginsel tegen de aanvaarding van Duitse orders, ook als deze van militaire aard waren, geen bezwaar meer maar zij zagen die aanvaarding nu als het enige middel om de Nederlandse volkshuishouding te beschermen; zij gingen handelen alsof de oorlog beslist was, zij stemden hun beleid af op een vrede door vergelijk, hetgeen vergde dat Nederland alles moest nalaten wat Duitsland, de dominerende mogendheid in Europa, zou kunnen irriteren. Elke order van de Zentrol auftragsstelle en van de Riistungsinspektion werd aanvaard, militaire niet minder dan civiele. Op een enkel gebied (men denke aan de vliegtuigindustrie) werd de Nederlandse productiecapaciteit zelfs uitgebreid.

XCBetekent dit nu dat het Nederlandse bedrijfsleven door de overheid en door zijn eigen vertegenwoordigers met huid en haar, willoos als het ware, aan de bezetter uitgeleverd werd? Dat zou te ver gaan. Men moet het Nederlandse beleid dat ten aanzien van de industrie van de zomer van '40 af gevoerd werd, als een defensief beleid karakteriseren waarin duidelijk eigen doelstellingen nagestreefd werden. Wij tellen er vijf: men wenste de bedrijfsinstallaties die de bezetter ongeschonden in handen gevallen waren, te beschermen, Duitse penetratie in het bedrijfsleven te voorkomen, de arbeiders zo lang mogelijk aan het werk te houden, de opdringende NSB' ers de pas af te snijden en te voorkomen dat het voorzieningspeil van de bevolking drastisch zou dalen.

XCZien wij nu op het verloop van zaken terug, dan mogen wij constateren dat die eerste vier doelstellingen in ruime mate bereikt zijn: vernieling

1 Verslag, sjuni 1940, o.m. in Hirschfeld:

of afvoer van bedrijfsinstallaties heeft vóór de herfst van '44 nauwelijks plaatsgevonden, de kapitaal-Ve~flechtung (het uitwisselen van aandelenpakketten tussen grote Nederlandse en grote Duitse ondernemingen) is ver bij de Duitse verwachtingen achtergebleven", daling van de werkgelegenheid heeft men weten te voorkomen (de productie van de industrie was in '43 tot drie-vijfde gedaald, het aantal arbeiders nagenoeg constant gebleven) en de NSB'ers hebben maar weinig economische machtsposities kunnen veroveren. Ten aanzien van de vijfde doelstelling ligt de zaak anders: als gevolg van de Duitse eisen heeft men de drastische daling van het voorzieningspeil der bevolking niet kunnen voorkomen. Met dat al heeft het van Nederlandse kant gevoerde defensief tot de herfst van '44 op belangrijke punten successen geboekt. Eén ding was het evenwel niet: het was geen bijdrage tot de bevrijding, d.w.z. tot het winnen van de oorlog.

XCUiteraard moet men bij dit alles zwaar laten wegen dat de Nederlandse industrie zich van meet af aan in een dwangpositie bevond. Er waren Duitse dreigementen, er was, belangrijker nog, de kracht die van de economische feiten uitging. Nederland had als 'veredelingsland' zowel grondstoffen als een afzetmarkt nodig. Op beide punten was het van Duitsland, vóór de oorlog al een belangrijke handelspartner, volstrekt afhankelijk geworden. Zeker, er zijn ondernemingen geweest waar men in ' 40 en later Duitse opdrachten geweigerd heeft, maar hun aantal was zo miniem klein dat de bezetter het veelal prefereerde, de zaak maar op zijn beloop te laten teneinde geen deining te wekken. Veel van die ondernemingen wisten zich toen met opdrachten uit de Nederlandse civiele sector te redden. Een breed en gestaag volgehouden verzet is in '40 niet overwogen - niet door de secretarissen-generaal, niet door de ondernemers, niet door de leiders der vakbonden. Door hen allen werd de afhankelijkheid van Duitsland als dominerend gegeven aanvaard; zij gingen er van uit dat, met handhavingin handen te krijgen; hoe de Nederlandse regering zich moeite gaf, die pogingen te

1 Die is door de Duitsers met succes alleen geforceerd bij de Hoogovens en bij Werkspoor; Duitse ondernemingen hebben voorts enkele werven opgekocht, Fokker bijna geheel in handen gekregen en hun aandelenpakket in de Algemene Kunstzijde Unie tot meer dan de helft uitgebreid. In totaal werden door het Duitse bedrijfsleven als gevolg van de slechts waarden verworven tot een totaal van ruim f 50 mln (het Franse en Britse vermogen dat in ons land belegd was, bedroeg vóór de oorlog meer dan f 210 mln). Daarnaast hebben de Duitsers in '40 en later getracht, Nederlandse eigendommen in het neutrale buitenland, de Verenigde Staten bijvoorbeeld (dat laatste tot december' 41),

van de genoemde defensieve doelstellingen, een vèrgaande mate van inschakeling van de Nederlandse industrie in de Duitse economie onvermijdelijk was en dat men bij het voeren van een principieel ander beleid ernstige Duitse strafmaatregelen zou uitlokken en minstens zou riskeren dat veel groter aantallen arbeiders naar Duitsland zouden worden overgebracht en dat de daling van het voorzieningspeil zich veel sneller en drastischer zou aftekenen.

XCIn de 'Aanwijzingen' was onderscheid gemaakt tussen wat men directe en indirecte deelneming aan de vijandelijke oorlogsinspanning zou kunnen noemen; directe deelneming was ongeoorloofd verklaard, maar niet 'het herstellen van wegen, bruggen, gebouwen, transporten van nietspecifiek militaire aard en dergelijke werkzaamheden, welke geacht kunnen worden in het belang van het maatschappelijk leven van de bevolking te zijn, ook al zou de vijand daarvan mede profiteren voor zijn oorlogvoering.' In die formulering was dus 'het maatschappelijk leven van de bevolking', d.w.z. de voortzetting van het productie- en distributieproces, als kriterium ingevoerd. Welnu, gold dat kriterium niet ook ten aanzien van de directe deelneming aan de vijandelijke oorlogsinspanning ? De kern van de zaak werd, dunkt ons, gevormd door een conflict van belangen: het was een Nederlands belang dat Duitsland de oorlog verloor en dat dus, met alle risico's en nadelen vandien, het Nederlandse economische potentieel aan Duitsland onthouden werd ~ het was óók een Nederlands belang dat de bevolking aan het werk bleef en niet gedeporteerd werd of verhongerde en dat dus het Nederlandse economische potentieel aan Duitsland ter beschikking gesteld werd. Want een bezet gebied kan alleen werken voor zichzelf wanneer het tevens werkt voor de bezetter. Zo was het niet in bezet Nederland alléén, zo was het in geheel bezet Europa.

XCMen heeft vaak onderscheid gemaakt tussen militaire en niet-militaire Duitse orders. Was dat onderscheid van principiële betekenis? Het is wèl als zodanig gevoeld: onaangenamer was het, torpedobootjagers voor de Duitsers te bouwen dan vrachtschepen. Maar was dat verschil objectief zo groot? Wij menen van niet. Nederlandse werven die Duitse vrachtschepen bouwden, stelden de Kriegsniarine in staat, meer Duitse werven in te schakelen bij de bouw van oorlogsbodems. 'Man leann heute leicht sagen, schreef Fiebig na de oorlog in gevangenschap,

XC'dass bei der Trennung der Riistungsaufträge und solther ziviler Art van Seiten der Niederldnder säuberer hätte vorgegangen wetden mÜSSet1.Das hiesse aber nun die sei nerzeitigen Umstände verkennen ader leugnen wollen. diesem Sinne hat nämlid« jeder Niederländer zur Stärkul'lg unseres Potentials beigetragen und zwar selbst bei der

einfachsten Arbeit überhaupt, die er leistete und die sich letzten Endes immer zu Gunsten Deutschlands auswirkte.'l

XCDat is juist. Gelijk gezegd: alom de productie mogelijk te maken van de middelen die het voor zijn eigen levensonderhoud nodig heeft, werkt elk volk in een bezet gebied óók ten behoeve van de bezetter. Zet zijn eigen regering in ballingschap de oorlog voort, dan verleent het de vijand hulp en benadeelt het de staat tegenover die vijand - past hier dan ook die andere term die in artikel r02 van het Wetboek van Strafrecht voorkwam: 'opzettelijk' ? Ja, voorzover men weet wat men doet, maar er stak in de situatie waarin het Nederlandse bedrijfsleven was komen te verkeren, een element van dreiging dat in het begrip 'opzet' niet verdisconteerd wordt. Ook mag men niet uit het oog verliezen dat de secretarissen-generaal, de ondernemers en de vakbondsleiders, toen zij zich in '40 in de economische collaboratie schikten, toch niet de politieke doeleinden onderschreven die de vijand zich gesteld had. Had men cellaboratie in de zin van het op enige wijze bijdragen tot de versterking van het Duitse oorlogspotentieel strafbaar gesteld, dan had men na de oorlog vrijwel het gehele Nederlandse volk voor de rechter moeten dagen - een absurd en trouwens ook onbillijk denkbeeld.

XCDus maar de spons over de economische collaboratie? Bepaald niet.

XCOm te beginnen zouden wij willen opmerken dat het college van secretarissen-generaal en de voormannen van het bedrijfsleven in een periode waarin nog gevochten werd op het vasteland van Europa, de normen die Winkelman gesteld had, niet uitgesproken krachtig verdedigd hebben. Ook Winkelman had beseft dat men op een gegeven moment voor Duitse druk zou moeten wijken. Wij herinneren aan de woorden die hij op 23 mei ,40 in de vergadering sprak waar o.m. Snouck Hurgronje en Teschmacher (de directeur van Wilton-Fijenoord waar men toen al druk aan het werk was voor de Kriegsmarine) aanwezig waren: 'Als een man aan een werkbank staat en er komt een Duitser die hem zijn pistool op de borst zet en zegt: 'werk en anders schiet ik je neer', en die man gaat werken, zal ik hem dit niet kwalijk nemen. Men kan niet verlangen dat iedereen een held is en zich laat doodschieten. Dat is overmacht, maar een opdracht voor een werk aanvaarden' (zonder dat van ernstige dreigementen sprake was) 'is geen overmacht'. 2 Bij steviger verzet van de zijde van de secretarissengeneraal of van de voormarmen van het bedrijfsleven zou Seyss-Inquart

XC1 R. Fiebig: 'Die wirtschattliche Lage in den Niederlanden bei der Kapitulation und ihre Entwicklung u/dhrend der Besetzung' (z. d.), p. 13 (Doc 1-476, a-4). 2 Getuige H. G. Winkelman, Enq., dl. II c, p. 107.

stellig ingegrepen hebben: er zouden ter waarschuwing, ter intimidatie, voorbeelden gesteld zijn. Zou zodanig verzet daarom zinloos zijn geweest? Wij menen van niet. Het zou de situatie van afhankelijkheid waarin men :zich bevond, het zou het gedwongen karakter van de economische dienstverlening aan de vijand verduidelijkt en onderstreept hebben. Het zou er toe hebben bijgedragen dat men die dienstverlening niet zag als iets dat vanzelf sprak; het zou aan de atmosfeer in het bedrijfsleven een element toegevoegd hebben waarvan allen die binnen die dienstverlening toch de vijand :zoveel mogelijk afbreuk:wilden doen, gebruik: hadden kunnen maken.

XCDat die ondernemingen waar men zich nog vóór van enige autorisatie door Nederlandse gezagsdragerssprake was, beijverde om Duitse opdrachten, ook militaire, in de wacht te slepen, zich laakbaar gedragen hebben, is evident, Toen die autorisatie er eenmaal was, was daarmee evenwel de kous nog niet af: de oorlog duurde voort. Wij schreven eerder van een con£lict van belangen: het was een Nederlands belang dat Duitsland de oorlog verloor - het was óók een Nederlands belang dat het Nederlandse economische potentieel bij de Duitse oorlogseconomie ingeschakeld werd. WeInu, men mag die tegenstelling niet verabsoluteren. Ook binnen het 'stelselvan economische dienstverlening aan de vijand bestonden er mogelijkheden om's vijands nederlaag te bevorderen, en de werkelijke vraag die men aan het departement van handel, nijverheid en scheepvaart, aan de rijksbureaus en aan de ca. 20000 industriële ondernemingen die bij de Zentralauftragsstelle geregistreerde opdrachten aanvaard hebben, stellen moet, luidt dan ook niet: 'Hebt ge Duitse opdrachten doorgegeven en aanvaard ?', maar: 'In welk:emate hebt ge dat gedaan? Hebt ge een maximum of een minimum afgeleverd? Hebt ge, overal waar u dat mogelijk was, binnen de opgelegde samenwerking tegengewerkt?' Het is duidelijk dat men dan niet aan elk rijksbureau of elke bedrijfstak, laat staan aan elk bedrijf, dezelfde maatstaf kan aanleggen. Daar waar men van Duitse grondof hulpstoffen afhankelijk was, stond men zwakker dan waar men nog over Nederlandse grond- of hulpstoffen de beschikking had; een bedrijfstak die, als de metaalindustrie, in hoofdzaak producten vervaardigde die voor Duitse afnemers, de Wehrmacht inbegrepen, bestemd waren, kwam vanzelf tot meer en belangrijker hulp aan de Duitse oorlogvoering dan een andere bedrijfstak die nog steeds een aanzienlijke markt in Nederland bezat. Tot een billijke beoordeling van elk: rijksbureau, van elk:e bedrijfstak, ja van elk:bedrijfkomt men alleen wanneer men het tijdens de bezetting gevoerde beleid nauwkeurig nagaat en het vergelijkt met het beleid dat door verwante rijksbureaus, verwante bedrijfstakken en verwante bedrijven gevoerd is.

XCOp dit gebied beperken wij ons tot enkele algemene opmerkingen.

XCHet departement en de rijksbureaus hebben menigmaal met succes weerstand geboden aan Duitse eisen wanneer men vond dat deze te ver gingen. Men kan daarbij de rijksbureaus overigens niet over één kam scheren: zo staat bijvoorbeeld naast het rijksbureau voor huiden en Ieder dat van meet af aan zoveel mogelijk schoenen voor Nederlandse kopers beschikbaar trachtte te stellen, het rijksbureau voor textiel dat, aldus zijn onderzoeker, eerst na twee jaar 'door schade en schande wijs geworden' was. Neemt men intussen deze sector van het Nederlandse overheidsapparaat als één geheel, dan moet men zeggen dat tegenwerking in de zin van vertraging bij de uitvoering van Duitse opdrachten zich eerst na de AprilMeistakingen van '43 duidelijk afgetekend heeft; men is dus met het inzetten van die tegenwerking binnen de opgelegde samenwerking aan de late kant geweest.

XCDe bedrijfstakken en de bedrijven mag men evenmin over één kam scheren als de rijksbureaus. Er is bijvoorbeeld een duidelijk verschil, alweer, tussen de huiden- en ledersector waar men over het algemeen het vasthoudend beleid van het rijksbureau graag volgde, en de textielsector waar menige onderneming tot nadeel van de Nederlandse consumenten uit puur winstbejag meer aan de Duitsers trachtte te leveren dan door hen gevraagd was. Een simpele maatstaf die men bij veel ondernemingen kan aanleggen, is of zij gestreefd hebben naar een uitbreiding van het personeel die, als Duitse opdrachten verleend waren, steeds in het voordeel van de bezetter was - men denke aan de personeelsuitbreidingen bij WiltonFijenoord en Aviolanda. Hoe anders is het totaalbeeld van, bijvoorbeeld, de Nederlandse Dok- en Scheepsbouwmaatschappij! Evenmin kan men de grote aannemersmaatschappijen op één lijn stellen met de 'bunkerbouwers' die, tuk op formidabele winsten, een maximale bijdrage leverden aan de bouw Vall de Atlantilewall. Men mag, wat de bedrijven betreft, ook niet uit het oog verliezen dat lang niet alle aan dezelfde mate Vall Duitse controle onderworpen waren. Kreeg een bedrijf een Verwalter (van de bedrijven die wij eerder noemden, gold dit voor Werkspoor, voor Philips en voor de Amsterdamse Ballast Maatschappij), dan mag men daar in het algemeen een aanwijzing ill zien voor het feit dat de Zentralaujtragsstelle en de Rûstungs inspektion de directie niet vertrouwden op grond Vall gebleken of verwachte tegenwerking.

XCWij schreven het eerder: Vall die tegenwerking in de vormen Vall sabotage en langzaam-aan werken hebben wij ons geen nauwkeurig beeld kunnen vormen. Wij hebben niet meer dan een algemene indruk: deze namelijk dat de sabotage binnen de bedrijven tamelijk beperkt is gebleven en zeker geen grote omvang gekregen heeft en dat een bewuste vertraging van het

werktempo zich althans in de eerste drie bezettingsjaren lang niet overal voorgedaan heeft. Wij herinneren aan de cijfers die wij citeerden: van alle tussen mei' 40 en december' 43 geplaatste orders had het Franse bedrijfsleven per 3I december '43 70% afgeleverd, het Belgische 75,5% en het Nederlandse 84,4 %. Wij willen aan die cijfers geen absolute betekenis toekennen (de aantallen en soorten orders, de grondstofvoorziening, de verkeersomstandigheden en de commerciële usances kunnen een rol gespeeld hebben) toch schijnen zij wèl te onderstrepen dat het Nederlandse industriële bedrijfsleven, daartoe door de overheid gestimuleerd, zich althans in de jaren ,40-' 43 beijverd heeft om ook jegens de Duitsers, ongeacht de aard van hun bestellingen, de traditie van punctualiteit hoog te houden. Dat laatste nu werd door de opgelegde samenwerking geenszins gevergd en zulks doet de vraag rijzen of de overheid en het bedrijfsleven door een veelheid van factoren (defaitisme, het denken in louter commerciële categorieën, beduchtheid voor de 'chaos', angst voor bestraffing, hier en daar ook ongebreideld winstbejag) die andere nationale doelstelling: het helpen winnen van de oorlog, niet lang, te lang, uit het oog verloren hebben.

XCHet ontbreken van voldoende detailstudies noopt tot enige terughoudendheid; in het licht van de verstrekte gegevens en de daaraan vastgekoppelde beschouwingen menen wij voorshands dat die vraag bevestigend beantwoord moet worden.

Agrarische sector

XCWij hebben in dit hoofdstuk reeds eerder opgemerkt dat uit de bezetting, d.w.z. in de eerste plaats uit de daarmee samenhangende blokkade, een diep ingrijpende herstructurering voortvloeide van de gehele agrarische sector. Waarom deze noodzakelijk was, formuleerden wij al in hoofdstuk 9 van ons vierde deel. Het lijkt ons wenselijk, de betrokken passage hier integraal te herhalen, en danniet als citaat maar als tekst.

XCAgrarisch Nederland dan was vóór de oorlog in de eerste plaats een land geweest dat produkten van dierlijke herkomst voortbracht, met name zuivelproducten; die zuivelproducten (waarvan, naar de waarde gerekend, bijna 40 % geëxporteerd werd) waren verhoudingsgewijs een vorm van luxe geweest: voor de voedselproductie leverde één ha bouwland meer calorieën op dan één ha grasland. Hirschfeld en de directeur-generaal van de voedselvoorziening, ir. S. L. Louwes, waren er zich dan ook bewust van geweest dat, als Nederland tengevolge van de oorlog langdurig geblokkeerd zou worden,

grasland in bouwland zou moeten worden omgezet. Bovendien wisten zij dat in dat geval de varkensteelt drastisch ingekrompen zou moeten worden en dat de kippenteelt nagenoeg geheel zou moeten verdwijnen. Ook het aantal koeien diende dan te verminderen: voor de voeding van koeien, varkens en kippen werd vóór de oorlog aan veekoeken, oliehoudende zaden, granen en maïs anderhalf maal zoveel geïmporteerd als Nederland-zelf aan granen verbouwde. De verbouw van aardappelen, koolzaad, rogge en suikerbieten moest daarentegen bevorderd worden. 'Varkens en pluimvee', schreef Louwes na de oorlog, 'zijn de concurrenten van de mens op het gebied der broodvoeding. Men kan het ook anders zeggen: de voeding van het Nederlandse volk moest kwalitatief worden verlaagd' (minder vetten, minder eiwitten) 'om kwantitatief' (meer koolhydraten) 'enigszins voldoende te blijven."'Het voedsel voor de mensen', aldus Hirschfeld, 'ging vóór het voedsel van de dieren.P

XCTot zover de passage uit deel a.

XCMet de herstructurering van de agrarische sector werd in de eerste maanden van de bezetting een begin gemaakt. De overheidscontrole werd belangrijk uitgebreid en verscherpt. Begin augustus '40 werd bepaald dat Hirschfeld bevoegd was om van alle Z.g. 'crisisproducteri' (dat warennagenoeg alle producten van landbouw, tuinbouwen veeteelt die sinds het begin van de jaren' 30 onder de 'crisismaatregelen' van de regering vielen) de inlevering te gelasten tegen prijzen die hij zou vaststellen; een maand later werd voorgeschreven dat elk stuk rundvee voortaan een eigen identiteitsbewijs moest hebben: dat rnaakte nauwkeurige controle mogelijk. Van de kippen werd, in '40 al, bijna 90% geslacht. Tegelijk werden, teneinde de productie te stimuleren, de agrarische prijzen verhoogd, vooral van groente en fruit die in grote hoeveelheden naar Duitsland geëxporteerd werden." Financieel kwamen de tuinders en fruittelers er beter voor te staan dan de akkerbouwers wier inkomen overigens ook steeg. Die akkerbouwers kregen het echter in andere opzichten moeilijker: van meet af aan ontvingen zij een te geringe toewijzing aan kunstmeststoffen en zij werden bovendien door de paardenvorderingen getroffen. In totaal telde Nederland in '40 nog ca. 320000 paarden; daarvan werden reeds in het eerste bezettingsjaar

1 S. L. Louwes: 'Mijn beleid tijdens de Duitse bezetting van Nederland' (1945), p. 7 (Doe 1-1080, a-z). 2 Getuige H. M. Hirschfeld, dl. VII c, p. 500. 3 Ter wijl de overheid vóór de oorlog gestreefd had naar van de productie en terwille van de agrariërs vastgesteld had, ging zij tijdens de be zetting terwille van de consumenten haar beleid op van de productie richten waarbij een rol speelden.

21 000 door de Wehrmacht gevorderd die voor het overgrote deel (precieze cijfers ontbreken) aan de landbouwonttrokken werden.

XCVan het begin van de jaren '30 af was de regering de agrariërs te hulp gekomen met uitgebreide steunmaatregelen: zij hadden prijsen afzetgaranties gekregen. Er waren 'crisis-centrales' opgericht, grote bureaus die de producten tegen vastgestelde prijzen (deze sloten een overheidssubsidie in) opkochten om ze vervolgens hun bestemming te laten vinden op de binnenof buitenlandse markt. Als eerste was in '31 de Tarwecentrale in het leven geroepen die de tarwe bij de boeren inkocht en haar verkocht aan de Vereniging van Inheemse Tarwe-Afnemers, de 'Vita'; deze leverde de tarwe af aan de molenaars en meelfabrikanten. Inheemse tarwe was aanzienlijk duurder dan buitenlandse, maar de maalderijen moesten het broodmeel dusdanig mengen dat de Nederlandse oogst in elk geval geheel opgenomen werd. De 'Vita' mocht dan ook uitsluitend tarwebloem die op de voorgeschreven wijze gemengd was, vrij in omloop brengen; met de controle werd weer een nieuwe 'centrale' belast: de Nederlandse Meelcentrale, waarbij alle meelhandelaren, bakkers, banketbakkers of andere meelen bloemverwerkers zich hadden moeten aansluiten.

XCDe Tarwecentrale had niet lang haar naam behouden: naast tarwe waren namelijk ook andere akkerbouw-producten object van regeringssteun geworden de Tarwecentrale was tot Nederlandse Akkerbouwcentrale herdoopt. Naarmate het landbouwcrisisbeleid tot nieuwe groepen producenten uitgebreid werd, kwamen er meer 'centrales' bij: behalve voor meel en voor akkerbouwproducten (waar men aan de Akkerbouwcentrale een Nederlandse Inkoopcentrale van Akkerbouwproducten en Provinciale Inkoopcentrales toegevoegd had) werden centrales opgericht voor aardappelmeel, eieren en pluimvee, groenten en fruit, sierteelt, veehouderij en zuivel. Bijna al die centrales waren in Den Haag gevestigd.

XCHoewel de organisaties van landbouwers en die van de handel in en de verwerking van agrarische producten in de besturen van de centrales vertegenwoordigd waren, werden zij door diegenen die op die sectoren werkzaam waren, in hoge mate als een verlengstuk van de regering, van 'Den Haag', gevoeld en dat gevoel werd nog sterker toen in '39 het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd opgericht werd; alle centrales kwamen toen onder dit rijksbureau te ressorteren waarvan Louwes als regeringscommissaris voor de voedselvoorziening hoofd was. De titel 'regeringscommissaris' vond Seyss-Inquart, de Rijkscommissaris, verwarrend - het werd dus in september '40 'directeur-generaal' en er werd toen ook een breed samengesteld College (later: Raad) voor de Voedselvoorziening opgericht om Louwes en Hirschfeld met adviezen terzijde te staan. Daar

bleefhet niet bij. Vóór de oorlog was er al op aangedrongen dat het bedrijfsleven zelf uitvoerende taken van 'Den Haag' zou overnemen en Hirschfeld, geenszins voorstander van 'ambtenarij', was in de nieuwe verhoudingen graag bereid aan die wensen tegemoet te komen. Eerder schetsten wij hoe voor het niet-agrarische bedrijfsleven door de Organisatie-Commissie Wolters om hoofd-, bedrijfs- en vakgroepen in het leven geroepen werden hetzelfde geschiedde nu op de agrarische sector en kon daar ook gemakkelijker plaatsvinden omdat er in de vorm van de crisiscentrales al organisaties. bestonden die alle producenten en handelaren omvatten. Voor de nieuwe organisatorische structuren werd eind maart' 41 de grondslag gelegd in het Organisatiebesluit Voedselvoorziening-uçar! hetwelk bepaalde dat, evenals op het door de comrnissie-Woltersom bestreken terrein geschied was, nieuwe lichamen 'in de zin van artikel 152 van de Grondwet' ingesteld zouden worden - lichamen dus mer verordenende bevoegdheid; bun verordeningen en besluiten konden overigens door Hirschfeld geschorst of vernietigd worden.ê Die verordeningen en besluiten zouden betrekking hebben op het gehele terrein van de productie, de invoer, de afzet en de verdeling van agrarische producten, daarbij inbegrepen de vestiging, uitbreiding of beperking van bedrijven, het verlenen van vergoedingen, het vaststellen van prijzen en het opleggen van verplichtingen tot inlevering van enig agrarisch product. Het duurde geruime tijd voor de nieuwe lichamen (die geleidelijk de taak van de crisiscentrales zouden overnemen) alle ingesteld waren; pas in augustus '42 was dat het geval. Drie 'hoofdbedrijfsschappen' waren toen UI het leven geroepen: voor zuivel, margarine, vetten en oliën, voor akkerbouwproducten en voor tuinbouwproducten ; daarnaast waren er twee 'bedrijfsschappen' gekomen: voor vee en vlees en voor pluimvee en eieren.

XCOm twee redenen kregen deze hoofdbedrijfs- en bedrijfsschappen een reëlere taak dan de hoofd-, bedrijfs- en vakgroepen op de sectoren van handel en nijverheid: ten eerste waren zij de voortzetting van lichamen die al bijna tien jaar bestonden, en ten tweede stond tegenover de twintig en meer rijksbureaus die in feite, uiteraard volgens de aanwijzingen van de bezetter en van het departement, de sectoren van handel en nijverheid beheersten, slechts één rijksbureau op de sector van de voedselvoorziening: het rijksbureau van Louwes. Dat rijksbureau had minder greep op wat UI feite gebeurde; het trachtte dat alles wel goed te volgen en onder algemene controle te houden

1 VO 69/4I 1941, p. 279-29I). 2 Dit is, voorzover bekend, nimmer geschied. Hirschfeld had het apparaat niet om zodanig ingrijpen voor te bereiden.

(daartoe dienden in de eerste plaats de z.g. Provinciale Voedselcommissarissen die in de landbouwstreken in elke plaats hun eigen vertegenwoordigers hadden: de Plaatselijke Bureauhouders)", maar het systeem werkte minder effectief dan bij de rijksbureaus voor handel en nijverheid het geval was.

XCMet dat al was de nieuwe opzet, van Hirschfeld uit gezien, in veel opzichten bevredigend: hij had het bedrijfsleven in vèrgaande mate ingeschakeld en een nieuwe organisatie opgericht die voorkwam dat de 'foute' Nederlandse Landstand zich reëel met de gang van zaken op het gebied van de voedselvoorziening bemoeien kon.ê Uiteraard was dat van NSB-zijde doorzien en er werd in '41 en '42 dan ook enkele keren getracht, Hirschfeld als secretaris-generaal van landbouwen visserij door de NSB' er Roskam te vervangen, maar de Reichsleommissar die Hirschfelds capaciteiten hogelijk waardeerde, was voor pressie in die richting ongevoelig. Onbevredigend voor Hirschfeld was de nieuwe opzet in zoverre dat zijn departement de agrarische hoofdbedrijfsen bedrijfsschappen rninder in de hand had dan de rijksbureaus voor handel en nijverheid; met die rijksbureaus was rechtstreeks contact mogelijk maar met de agrarische hoofdbedrijfsen bedrijfsschappen niet: de verbindingen liepen via dat ene rijksbureau van Louwes. 'Ik heb Louwes' , stelde Hirschfeld in april' 45 op schrift, 'herhaaldelijk gewaarschuwd dat de bedrijfsschappen zich teveel vrijheden zouden veroorloven; in de praktijk zag ik er staatsorganen in die misbruik zouden maken van het idee dat zij het bedrijfsleven als zodanig representeerden, doch dat zij in feite toch niet konden vertegenwoordigen. Het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd hield verder te weinig kritisch toezicht op de gestes der bedrijfsschappen. Daarop was de staf van het rijksbureau niet berekend. In dat opzicht was te veel om Louwes geconcentreerd. Louwes heeft wel defeeli17g voor de grote improvisatie op zijn gebied, doch de discipline in zijn organisatie is niet goed doorgevoerd. Met wensen van de centrale overheid werd derhalve niet voldoende rekening gehouden. De afdoening van veel zaken bleef liggen; het geheel was bovendien niet doorzichtig genoeg."

XC1 Controle op de naleving der talloze geldende bepalingen werd ook uitgeoefend door de uit de jaren '30 daterende Centrale Crisis-Controle-Dienst (de CCCD) men moet deze als een soort economisch politie-apparaat besehouwen. 2 In maart '42, vijf maanden na de oprichting van de Nederlandse Landstand, voorkwam Hirschfeld dat de Landstand iets over de landbouw-coöperaties te zeggen zou krijgen door deze ook al weer onder eennieuw, aan hem ondergeschikt lichaam te plaatsen: de Nederlandse Coöperatieve Raad, die in de plaats kwam van de in '35 opgerichte Nationale Coöperatieve Raad. Wel kreeg Roskam toen de bevoegdheid, de 'voorzitter' (niet: 'Ieider') van het nieuwe lichaam te benoemen, maar deze was zodanig ingekapseld dat de coöperaties in feite van de Landstand maar weinig last kregen. 3 H. M. Hirschfeld: Dagboek, 16 april 1945.

XCDie kritiek is volgens een ingewijde juist", maar wij zouden er dan wel op willen wijzen dat in laatste instantie Hirschfeld zelf verantwoordelijk was voor de defecten die hij signaleerde. Misschien moeten wij verder gaan: dat hij in mei' 40 behalve als secretaris-generaal van handel, nijverheid en scheepvaart ook als secretaris-generaal van landbouwen visserij ging fungeren, bracht wel eenheid in het beleid op het gehele terrein van de economie, maar het is Hirschfeld kennelijk moeilijk gevallen, die dubbele verantwoordelijkheid waar te maken. Hij had er, overbezet als hij was, veelal eenvoudig de tijd niet voor en moest de zaken dan aan de directeur-generaal van de landbouw, de NSB'er G. J. Ruiter, en aan Louwes overlaten. Van hen beiden was Louwes de dominerende figuur. Ruiter, een Friese boer, voorzitter van de Friese Maatschappij van Landbouwen een vroegere voorman van 'Landbouwen Maatschappij', was 'fout' maar hij had verstand van landbouwvraagstukken en ging, ingekapseld als hij was in een 'goed' departement, als regel met het beleid van Hirschfeld en Louwes accoord; hij was, zoals wij in hoofdstuk 5 van ons vorige deel beschreven, een van 1 In een commentaar op de concepttekst van dit hoofdstuk heeft prof. dr. J. H. van Stuijvenberg, tijdens de bezetting verbonden aan de agrarische afdeling van de Dienst van de Gemachtigde voor de Prijzen, het volgende opgemerkt:

XC'Louwes met zijn rijksbureau stond voor de moeilijkheid ,dat hij voor een duidelijk deel met jonge, pas uit Wageningen afkomstige ambtenaren moest werken, die op zichzelf en potentieel van goede kwaliteit waren, in het algemeen, maar die organisatorisch en bestuurlijk het klappen van de zweep onvoldoende kenden. Zij moesten toezicht houden op de centrales (bedrijfsschappen), o.a. door de bestuursvergaderingen bij te wonen. Daar kwamen zij te staan tegenover bestuurders, ervaren en doorkneed in alle zaken: organisatorisch, bestuurlijk en wat kennis van de stofbetrof. Bovendien waren dat gewoonlijk krachtige persoonlijkheden, gevormd in het georganiseerde bedrijfsleven. Het gevolg was, dat Louwes in feite niet zoveel zeggenschap over het doen en laten van de centrales (bedrijfsschappen) had, als zijn juridische bevoegdheden zouden doen veronderstellen. Dit gold het meest de tuinbouwsector (groenten, fruit, sierteelt, tuinbouwzaden), bepaald in mindere mate de akkerbouwen veeteeltsector. Naar mijn mening heeft Hirschfeld gelijk. Een voorbeeld daarvan is de prijsverhoging voor groenten en fruit in 1940-194I. Deze werd officieel gemotiveerd met een aanpassing aan het hogere Duitse prijsniveau voor deze producten. In feite was het belangrijkste motief daarvoor: de bevoordeling van de telers. Driessen, de voorzitter van de groenten en fruitcentrale (van origine een Venlose tuinder), bewerkstelligde de verhoging, nog voordat, bij wijze van spreken, Louwes en zijn ambtenaren er erg in hadden. Vergeet daarbij niet dat de bestuursleden (en een deel der ambtenaren) van de centrales (bedrijfsschappen) uit het desbetreffende bedrijfsleven afkomstig waren. Ik heb geen reden om aan hun integriteit te twijfelen, maar zij hebben de belangen van hun achterban zeker niet uit het oog verloren. In agrarische kringen werd Hirschfeld als een buitenstaander beschouwd. Met zijn mening, voorzover die doorkwam, is, zeker in de lagere regionen, geen rekening gehouden. Louwes had daar meer gezag, maar dat werd niet zomaar passief aanvaard.'

diegenen die in de zomer van '43 met graagte Roskam ten val brachten.

XCSamen met Hirschfeld heeft Louwes in '41 getracht de Duitsers belangrijke hulp te geven bij de 'Oostinzet' - wij herinneren aan de oprichting van de 'Culano": de Commissie tot uitzending van landbouwers naar Oost-Europa. Hirschfeld en Louwes verwachtten daar veel goeds van voor de voedselvoorziening van Nederland; hun initiatief (waar menigeen aanstoot aan nam) had niets te maken met enige sympatliie voor het Derde Rijk. Hoe Louwes over Duitsland en het nationaal-socialisme dacht, was de bezetter bekend. De Sicherheitsdienst noemde hem in de lente van' 42 het 'Mittelpunkt' van allen die binnen het Nederlandse overheidsapparaat tot verzet geneigd waren.' Het is de Sicherheitsdienst overigens niet bekend geworden dat Louwes van de herfst van '43 af persoonlijk belangrijke contacten onderhield met Nederlandse spionagegroepen - hij heeft zich op dat gebied verder voorwaarts gewaagd dan Hirschfeld en is ook in het algemeen in zijn uitlatingen tegen de Duitsers, schriftelijk zowel als mondeling, aggressiever geweest. Dat wisten velen. Wij overdrijven niet en wij doen ook Hirschfeld geen onrecht Walmeer wij stellen dat de ca. twintigduizend personen die in overheidsdienst werkzaam waren op de sector van de voedselvoorziening, Louwes als hun werkelijke leider beschouwd hebben - als de mall die in voortdurende onderhandelingen met de Duitsers moest trachten te bereiken dat agrarisch Nederland de productie kon voortzetten en dat van die productie zo weinig mogelijk naar de bezetter ging.

XCDe Duitsers welke Duitsers? Louwes had in de eerste plaats te maken met de Hauptabteilung Ernährung und Landuiirtschajt van Fischböcks Generalkom missariat für Finanz und Wirtschaft. De eerste chef van die Hauptabteilung, Graf Grote, was een vurige nationaal-socialist, zijn opvolger evenwel, J. C. G. von der Wense, kwam uit een Duits boerenbedrijf, was in Berlijn hoofdambtenaar geweest Vall het Reichsministerium für Ernáhrung und Land wirtschaft en was, hoewel lid van de NSDAP, toch eerder een teclmicus dan een partijman. Natuurlijk hield hij in de eerste plaats de Duitse belangen in het oog maar hij behoefde daarbij op de sector van de voedselvoorziening veel minder pressie uit te oefenen dan anderen op de sector Vall de industrie: met uitzondering van groente en fruit had Duitsland niet veellevensmiddelen uit Nederland nodig. Daar kwam bij dat ook Seyss-Inquarts streven er op gericht was, Louwes en zijn duizenden medewerkers in staat te stellen, voldoende levensmiddelen in distributie te brengen. De Reichskommissar wenste, in die tijd althans, geen honger in Nederland; honger zou Nederlands bijdrage op industrieel gebied schaden en een algemene onrust veroorzaken.

XC1 "Meldungen. aus den Niederlanden', 90 (21 april I942), p. 21.

Te berekenen hoe hoog de levensmiddelen-rantsoenen konden zijn, zag Seyss-Inquart niet als een Duitse maar als een Nederlandse taak; Hirschfeld noch Louwes hadden evenwel de bevoegdheid die rantsoenen definitief vast te stellen: dat deed Seyss-Inquart, voorgelicht door von der Wense. Beiden volgden bepaald met bewondering hoe Louwes er in slaagde, de agrarische productie zodanig te herstructureren dat een dichtbevolkt land dat een groot deel van zijn voedingsmiddelen van overzee betrokken had, zich, zij het krap en met moeite, voeden kon van eigen bodem. Die bewondering bevorderde dat zich bij von der Wense en, wat belangrijker was, ook bij Seyss-Inquart de neiging ontwikkelde, weerstand te bieden aan Berlijnse eisen (eisen à la Goering) die zij als excessief en onredelijk beschouwden.

XCNu dan die herstructurering van de agrarische productie.

XCIn granen omgerekend was voor de varkens- en voor de kippenstapel vóór de oorlog ongeveer evenveel voedsel nodig als voor het brood dat voor de mensen bestemd was. De varkens en vooral de kippen werden gevoed met importartikelen; de import zorgde ook voor de bijvoeding van het vee. Die import viel weg. Hieruit vloeide voort dat de varkensstapel drastisch ingekrompen en de kippenstapel nagenoeg geheel opgeruimd werd. Wat de varkens betrof: in de zomer van' 40 waren er bijna 1,3 miljoen - drie jaar later nog maar 540 000, althans volgens de officiëlestatistieken.

XCGroter nog was de inkrimping van de kippenstapel. Van de bijna 33 miljoen kippen werden ruim 29 miljoen geslacht, de meeste in '40. De fokbedrijven mochten voldoende kippen behouden om, zodra dat mogelijk was, weer een behoorlijke Nederlandse kippenstapel op te bouwen en voorts werd goedgevonden dat op kleine boerenbedrijven ro, op grote 15 kippen niet geslacht werden die dan volledig met het afval van de boerderij gevoerd moesten worden. In totaal bleven er ca. 3,6 miljoen kippen over, onder welke ca. 600 000 fokkippen. Alleen de eieren van die fokkippen werden ingezameld; zij gingen naar de Wehrmacht en naar de ziekenhuizen toe, de algemene distributie (één ei per persoon per week) die van vroegere voorraden gebruikt gemaakt had, eindigde in de herfst van '41. Nadien kwamen de eieren van de overige kippen vaak niet verder dan de boerderij - een deel belandde bij familie- of andere relaties of verdween in de zwarte handel. De officiële statistiek schatte dat de totale eierenproductie in '43 gedaald was tot 7 % van het peil van' 39. 1

XC1 Het aantal tamme eenden daalde tot 5 % van het vooroorlogse peil.

XCDe ratio van deze ingrepen gaven wij al weer: wat aan graan beschikbaar kwam, moest in de eerste plaats voor het brood gereserveerd blijven. Wel te verstaan: er moest méér graan komen. Men trachtte dat in de eerste plaats te bereiken door de roggeteelt te stimuleren: het rogge-areaal werd van ca. 230 000 ha (I940) tot ca. 320 000 ha (I943) uitgebreid. Maar er waren ook meer aardappelen nodig en, doordat de melkproductie daalde en geen vetten meer van overzee aangevoerd konden worden, ook meer landbouwproducten die vetten konden opleveren: koolzaad in de eerste plaats. Dus werd het aardappel-areaal geleidelijk van I30 000 tot 2IO 000 ha uitgebreid, het koolzaad-areaal van 3 000 tot 50 000 ha. Wat de genoemde producten betrof, werd de gezamenlijke beteelde oppervlakte dus met ca. 2I7 000 ha uitgebreid en daar kwam nog eens 9 000 ha bij die nodig waren voor een uitgebreider aanplant van land- en tuinbouwzaden waarvan de invoer ook al weggevallen was; er stond tegenover dat er minder behoefte was aan haver dat maakte (van' 40 op '43) een verschil van 26 000 ha. Al bij al moest dus ca. 200 000 ha extra beteeld worden; die oppervlakte werd in hoofdzaak gevonden (voor ruim I90 000 ha) door grasland te 'scheuren', d.w.z. tot bouwland om te ploegen. Boeren die goed graslandhadden, gingen niet graag tot dat scheuren over. Het mocht dan waar zijn dat de veestapel ingekrompen werd, maar een ieder hoopte, spoedig na de bevrijding weer zijn oorspronkelijk aantal koeien te bezitten, en daar had men dan weer grasland voor nodig een nieuwe grasmat zou veel tijd vergen. Er waren dus weerstanden. Wie zijn grasland scheurde, kreeg dan ook een flinke premie uitbetaald.

XCDe uitbreiding van de beteelde oppervlakte betekende niet dat de oogsten dienovereenkomstig groter werden. De kunstmest werd namelijk schaars. Alleen kalimeststoffen kondennog voldoende ingevoerd worden (Duitsland zorgde voor die invoer), maar fosforzuurmeststoffen waren er nauwelijks meer en de productie van stikstofmeststoffen (voor 90% afkomstig van het stikstofbindingsbedrijf der Staatsmijnen te Lutterade) daalde tot minder dan de helft. De landbouwbodem raakte dus van jaar tot jaar verder uitgeput.

XCGaat men alleen op de beteelde oppervlakten af, dan zou men zeggen: er waren voldoende granen voor het brood. Het tegendeel was het geval. Al in de zomer en herfst van '40 bleek het noodzakelijk, 5 % aardappelmeel in de voor witbrood bestemde tarwebloem te mengen; van de herfst van '40 tot de herfst van ' 4I kon men dat nalaten (er werden toen wel al erwten door de bloem gemengd), maar van oktober' 4I af ging het percentage aardappelmeel voortdurend stijgen totdat in '43 een vijfde van het brood uit aardappelmeel bestond; de tarwe en rogge die voor de bloem werden gebruikt, werden ook veel verder uitgemalen dan vroeger zodat in de bloem delen van zemelen terechtkwamen. Het leverde alles bijeen een klef en

weinig smakelijk product op.

XCUitgebreid werd ook het areaal voor groente en fruit - landbouwproducten (wij komen er op terug) waar de Duitsers een intense belangstelling voor hadden: er werd ca. 20 000 ha méér mee beteeld. Een deel van die grond werd gevonden door de bloemenkwekers te dwingen, op de productie van groente en fruit over te schakelen. Dat begon al in '4I maar de omschakeling werd eerst in '42 met kracht doorgezet: de helft van de kassen en van de 'koude grond' die voor bloemen gebruikt was, moest toen voor de groenteteelt ter beschikking gesteld worden. Het was een harde slag voor de kwekers die planten welke nog jarenlang bloemen hadden kunnen opleveren, nu op de mestvaalt moesten gooien; de groente bracht ook veelminder op dan die bloemen.

XCHet gebrek aan kunstmest was slechts één van de vele moeilijkheden waarmee men in de akkeren tuinbouw te kampen kreeg. Op de paardenvorderingen en het tekort aan klompen komen wij nog terug (dat waren tevens problemen voor de veehouders) - hier willen wij speciaal vermelden dat, door het tekort aan metalen, nieuwe landbouwgereedschappen schaars werden: zelfs gewone schoppen, sikkels en zeisen waren van de zomer van '43 af slechts met grote moeite te vinden; zij waren dan ook nog dubbel zo duur als vroeger. Een probleem vormde voorts het oogsten: de beteelde arealen waren veel groter geworden (men denke alleen al aan de rogge), maar er waren geen landarbeiders bij gekomen. Wie bij de oogst werkzaam was, moest langer en harder zwoegen dan vroeger. In de periode augustusoktober' 42 werden ca. vijf-en-veertigduizend scholieren bij het binnenhalen van de aardappeloogst ingeschakeld, zulks tegen een beloning van f IQ per week; zij mochten dan bovendien elk per week tien kilo aardappelen bij de boer kopen. Het experiment werd geen succes. 'De jeugd', aldus de inspecteur-lager onderwijs in de inspectie-Gorinchem,

XC'heeft niet meegeholpen om de oogst binnen te halen, doch zich beijverd om voorraad te verzamelen voor eigen gebruik. Voor dit doel hebben zeer veel leerlingen zich ingezet en in tal van gezinnen heeft men langs deze weg een extra-rantsoen voedsel voor de winter kunnen bemachtigen.'!

XCEr manifesteerde zich bij het oogsten echter niet alleen een tekort aan goede arbeidskrachten, ook het oogstgaren, onontbeerlijk voor het bindenowe:

1 1942, p. 314. In de herfst van '41 en '42 werd de school jeugd voorts ingeschakeld om eikels, beukenaten en kastanjes in te zamelen. Dit leverde in' 4290 ton eikels, 30 ton beukenoten en 64 ton kastanjes op.

van de schoven, werd een probleem (van '43 af werd het uit papier vervaardigd) en hetzelfde gold voor de jutezakken die voor het transport van de oogst nodig waren. Bij het bombardement van Rotterdam waren 4 miljoen zakken die in pakhuizen lagen, in vlammen opgegaan; landelijk was er in de zomer van' 40 bij de groot- en kleinhandel nog een voorraad van 45 miljoen zakken. Vóór de bezetting werden in ons land als regel per jaar tussen de IS en 20 miljoen jutezakken geweven maar uit de snel slinkende voorraden jute konden van de zomer van '40 af in drie jaar tijd slechts 17 miljoen zakken vervaardigd worden. Wat een boer nog aan zakken kreeg, moest vaak gerepareerd worden voor men het gebruiken kon. of men kijke naar de voorziening met bloempotten. De tuinbouw had er vóór de bezetting per jaar 10 miljoen nodig, de sierteelt 22 miljoen. wel werd de sierteelt ingekrompen, maar dat men in totaal behoefte bleef houden aan ca. 20 miljoen nieuwe bloempotten per jaar, lijkt een redelijke schatting; er waren in '42 niet meer dan I I miljoen, in '43 nog maar 7miljoen beschikbaar.

XCDroge cijfers? Het zij zo. Maar alweer: achter die cijfers moet men de mensen zien, in dit geval allen die in de akker- en tuinbouw werkzaam waren en van wie verwacht werd dat zij meer produceerden dan ooit, terwijl het productieproces zelf van jaar tot jaar moeizamer verliep. Van dat laatste had de stedelijke bevolking, die ook tevoren niet geweten had wat het boerenbedrijf inhield, geen denkbeeld. Elk had genoeg aan zijn eigen zorgen.

XCNieuwe vraag: hoe werd door de overheid gecontroleerd of de akkerbouwers inderdaad afleverden wat op hun percelen gegroeid was?

XCDe Plaatselijke Bureauhouder was de centrale figuur. Zijn bureau hield van iedere boer bij, hoeveel zaaigoed en kunstmest hij ontving; stond het gewas te velde, dan werd een schatting gemaakt van hetgeen elk perceel moest opleveren en ten tijde van de oogst werd nagegaan of de geschatte hoeveelheid inderdaad ter dorsing of anderszins afgeleverd was. Helemaal zuiver konden die schattingen natuurlijk niet zijn. Zo werd de zomeroogst aan granen in '42 geschat op 1,2 miljoen ton en er kwam in werkelijkheid ISO 000 ton (ruim 12 %) minder binnen; bij de aardappeloogst was in dat jaar het verschil eveneens ca. 12 %. Waren die verschillen gevolg van beoordelingsfouten of van natuurlijke oorzaken - of stak er iets anders achter? Vermoedelijk in hoofdzaak dat laatste. Er waren heel wat boeren die van meet af aan een deel van de oogst trachtten achter te houden, aanvankelijk misschien hoofdzakelijk voor eigen verbruik en om er familieleden, vrienden en kennissen een plezier mee te doen"; die kring breidde zich snel uit. Later 1 In ' 4I en in later jaren werden vooral uit de Achterhoek en uit het noordoosten des lands veel postpakketten met levensmiddelen naar het westen gezonden: boter, spek en bonen maar vooral roggebrood. In '40 werden in het gehele land ruim 14

werd door een groot aantal boeren tevens een deel van de oogst zwart verkocht. Tegengestelde tendenzen deden zich bij dit alles voor: naarmate de levensmiddelen krapper werden, gingen de controle-organen zich meer moeite geven om de geschatte opbrengst van elk perceel inderdaad voor de distributie te verwerven, en aan de andere kant nam bij de boeren de onwil toe om de opgelegde afleveringsplicht na te komen. Het achterhouden van een deel van de oogst was natuurlijk verboden, maar geen boerderij was er waar men niet, als men dat wenste, kleine partijen landbouwproducten kon verbergen. 'De controle', zo staat in een plaatselijke geschiedenis van Bierum (Groningen) vermeld (het gegeven beeld zal ook wel op andere landbouwstreken van toepassing zijn), 'verliep in het begin uiterst simpel, om niet te spreken van gemoedelijk. Opzichters uit het dorp of de naaste omgeving kwamen na het dorsen de formulieren nazien en de vermelde hoeveelheid controleren. In de regel was deze controle niet zo erg moeilijk als de landbouwers maar zorgden, het clandestiene niet zichtbaar te plaatsen. Soms kwam er een 'verkeerde' die scherper zocht, en vielen er slachtoffers, waarop de ganse buurt het een halve dag erg druk had om de 'buit' beter te verbergen.

XCDan waren de wegcontroleurs en zij die de plotselinge overvallen in de molens en de bakkerijen uitvoerden, in de regel veel lastiger. Zij ressorteerden rechtstreeks onder Den Haag en voerden, de goeden niet te na gesproken, hun taak uit met een felheid, een betere zaak waardig'1een curieuze formulering! Hoe kon men de steden voeden als het platteland de oogsten of bijvoorbeeld een groot deel van de melk (ook daarvan werd de aflevering gecontroleerd) achterhield? Maar zo werd het gevoeld: men ging de controleurs van 'Den Haag' als vijanden beschouwen, als helpers eerder van 'de Moffen die alles wegsleepten', dan van de eigen bevolking. Ten dele was dat een voortzetting van de animositeit die in de jaren '30 al tegen de Centrale Crisis-Controle-Dienst ontstaan was."In de tweede helft van de bezetting (wij citeren weer de geschiedenis van Bierum)

XC6 miljoen postpakketten vervoerd, in '43 bijna 16 miljoen. Sommige posttreinen kregen de bijnaam 'de roggebrood-expresse'. Het is moeilijk te schatten hoeveel levensmiddelen aldus buiten de distributie om bij de consumenten kwamen wellicht gemiddeld per jaar een 20000 tot 30000 ton. Dat was dan toch maar enkele procenten van de oogst.

XC1 B. E. A. Smit: 'De landbouw' in Bierum in de branding (1947), p. 96-97. 2 Vechtpartijen met controleurs van de Centrale Crisis-Controle-Dienst kwamen herhaaldelijk voor, in '42 werd zelfs een controleur in Overijssel doodgeslagen. In september '43 klaagde Hirschfeld er over dat de CCCD nog steeds niet bewapend was.

'was er overal een ongeorganiseerde waarschuwingsdienst. Streek hier of daar een controleur neer, dan stond iedereen gereed om naar alle kanten het sein 'onveilig' door te geven. Daardoor zijn vele onheilen voorkomen, ook als de CCCD soms kwam. Officieel stond deze bekend als 'het ambulante korps', maar door de bevolking werd ze niet anders genoemd dan 'vliegende kolonne', want ze stond. slecht aangeschreven en algemeen had de mening postgevat dat het een NSBkolonne was'of zelfsnog minder. Hoe het ook zij, hun optreden hier en daar heeft die mening wel bevorderd. Zij zochten de gehele boerderij af, tot in de uiterste schuilhoeken, onder kaf- en strohopen, tussen stropakken als ze konden, en controleerden de aanwezige voorraden met de staten die voor iedere teler door de Plaatselijke Bureauhouder werden bijgehouden ... Overtuigd als ieder was dat het bij niemand klopte, verwonderde men zich er alleen over dat niet iedereen er in vloog ... Meestal duurde deze 'sprinkhanenplaag' een week in een gemeente, dan ging de kolonne weer vliegen naar elders."

XCWij komennu tot de veehouderij.

XCVóór de bezetting kreeg het Nederlandse vee, gelijk al gezegd, een belangrijke bijvoeding die geïmporteerd werd. Het wegvallen van die import betekende dat de veestapel ingekrompen moest worden. Dat leverde vlees op (en huiden l): een tijdelijk voordeel, maar er stond voor de boer als nadeel tegenover dat hij bedrijfskapitaal verloor (hij wist dat het bedrag dat hij voor de ingeleverde koeien kreeg, niet voldoende zou zijn om, zodra dat mogelijk was, nieuwe koeien aan te schaffen) en dat hij zijn inkomsten zag dalen; voor de consumenten was het nadeel dat er minder melk en op melk gebaseerde producten als boter en kaas ill de distributie kwamen.

XCNederland telde in de zomer van '40 bijna 2,7 miljoen stuks vee (jongvee, stieren en mestvee meegerekend), waaronder ruim I,S miljoen melkkoeien. In de zomer van '43 (de cijfers voor '44 zijn onvolledig) was de gehele veestapel tot iets meer dan 2 miljoen gedaald en was het aantal melkkoeien van I,S miljoen 1,2 miljoen geworden. De melkproductie per koe was echter niet gelijkgebleven; zij was, doordat er geen veevoeder meer was en doordat de weiden minder bemest werden (hiervoor was alleen nog maar stalmest beschikbaar), met een derde verminderd. De totale melkproductie daalde dus ill drie jaar tijd (althans volgens de officiële cijfers) tot iets meerDit kan, watbetreft, samengehangen hebben met het feit dat de hoofdcontroleur van de CCCD in Oost-Groningen NSB'er was. 'B. E. A. Smit: 'De landbouw' in Bierum in de branding (I947), p.

1 Bierum

dan de helft: 53 %. De boterproductie wist men naar verhouding een tikje hoger te houden: 55%, maar de kaasproductie moest sterker dalen: tot 39%. Al deze cijfers geven de gemiddelden voor het jaar '43 weer; in '44 werd de daling voortgezet. Van de ruim 800 zuivelfabrieken waren toen meer dan 200 gesloten.

XCUiteraard betekende de inkrimping van de veestapelook dat er, nadat het ingeleverde vee, voorzover niet naar Duitsland uitgevoerd, geslacht was, voortaan minder vlees ter beschikking van de consumenten kwam. Afgezien van wat aan elandestien geslacht vlees in de verkoop kwam, daalde de rundvleesproductie in drie jaar tijd tot de helft, de varkensvleesproductie tot een zesde." Nemen wij rundvlees en varkensvlees samen, dan werd in '38 in ons land 360000 ton vlees geproduceerd; 5000 ton werd ingevoerd, 32 000 ton uitgevoerd - er restte voor de Nederlandse consumenten ruim 330000 ton. In '43 was voor de binnenlandse markt (dat sloot de leveranties aan de Wehrmacht in) via de officiële kanalen nog maar 123 000 ton beschikbaar.

XCOok de veehouders waren aan scherpe controle onderworpen. Elk stuk vee was geregistreerd (zelfs 'in kaart gebracht'; er was een tekening van de huidvlekken gemaakt) en de Plaatselijke Bureauhouder wist hoeveelmelk normaal door elke boerderij afgeleverd moest worden. Die aflevering werd natuurlijk bij de zuivelfabriek bijgehouden. Voor het slachten van vee was een vergunning nodig van de Nederlandse Veehouderijcentrale (later van het bedrijfsschap voor vee en vlees) - al die reglementering maakte ook het bestaan van de veehouder er niet gemakkelijker op.

XCTwee punten willen wij nog behandelen die op de akkerbouwers en veehouders tezamen betrekking hebben: de paardenvorderingen en de klompenvoorzienmg.

XCIn de akkerbouw speelde het paard natuurlijk een grotere rol dan in de veehouderij maar ook de veehouders konden hun paard al voor de hooioogst en het mestrijden (de helft van alle mest die in ons land gebruikt werd, was stalmest) moeilijk missen. De Wehrmacht maakte voor tractie in overwegende mate van paarden gebruik (met de Engelse en Amerikaanse legers vergeleken, was het Duitse in dat opzicht bepaald ouderwets) en het

XC1 Vooral op het platteland waren er veelmensen die tijdens de bezetting geiten en konijnen gingen houden.

waren dan ook de Duitse militaire behoeften die in ons land tot omvangrijke paardenvorderingen leidden", hoofdzakelijk van trekpaarden, af en toe ook van rijpaarden.ê Die vorderingen vonden plaats met inschakeling van de Nederlandse overheid; deze achtte het vooral van belang, te bevorderen dat de landbouwsector zo weinig mogelijk getroffen zou worden. Moesten .daar toch paarden aan onttrokken worden (en dat was onvermijdelijk), dan werd nauwkeurig nagegaan op welke bedrijven de paarden het best gemist konden worden. Naast de officiële vorderingsacties schakelde de Wehrmacht :soms ook paardenhandelaren in. Tot in de zomer van '44 zijn in totaal, voorzover bekend, bijna 43 000 paarden gevorderd, van welke de boeren er .naar zeer globale schatting ca. 38 000 moesten afstaan, ofwel 12 % van de paarden die in '40 op de boerenbedrijven aanwezig waren. Men moet daarbij wel bedenken dat door de Wehrmacht als regel de beste paarden gevorderd werden en dat de meeste boeren aan hun paarden bijzonder gehecht waren.

XCNu de klompen - een simpel artikel, maar zonder klompen was het 'boerenbedrijf niet uit te oefenen."

XCVóór de bezetting werden, hoofdzakelijk in de landbouw, per jaar ca. IQ .miljoen paar klompen verbruikt. Er was een grote invoer o.m. uit België, maar de meeste klompen, ca. 6 miljoen paar, werden in ons land vervaardigd, zulks in meer dan 600 klompenfabriekjes, waar in totaal ca. drieduizend .arbeiders werkten, en door een twaalfhonderd klompenmakers. De invoer uit België viel spoedig vrijwel geheel weg. Aanvankelijk slaagde men er in, -de klompenproductie belangrijk uit te breiden (tot 9 miljoen paar in '41) zodat men in de eerste twee bezettingsjaren de landbouwers (die als regel per persoon per jaar zes paar klompen nodig hadden) voldoende helpen kon. Van '42 af liep het nus. Van het voor klompenfabricage geschikte populierenhout werd in '42 door de Duitsers, die dit hout voor groenten.kistjes nodig hadden, een derde gevorderd, in '43 zelfs de helft, en bovendien moesten de klompenfabriekjes een belangrijk deel van hun productie (de totale productie was in '42 st miljoen paar) voor de export naar Duitsland

XC1 In de zomer en herfst van '42 werden ook honden gevorderd. In een aantal gemeenten werden de hondenbezitters toen opgeroepen, hun hond te laten keuren. In Utrecht vergat de NSB-burgemeester daarbij bekend te maken dat de honden -een 'minimum-schofthoogte van 50 centimeter' moesten hebben. Enkele duizenden Utrechtenaren verschenen met hun hond ter keuring. 'Uiteraard bleven', aldus het illegale blad Slaet op den Trommele, 'de meeste der verzamelde dieren onder deze maat. Daarentegen hebben al diegenen die te Utrecht en elders zich bereid toonden, 'hun trouwe makker voor eigen rust op te offeren, de 'schoft' -hoogte ruimschoots bereikt.' (Slaet op den Trommele, 2I (juli I942), p. 4) 2 Seyss-Inquart hield er in '42 vier rijpaarden op na. 3 Wij ontlenen onze gegevens aan A. J. van der Leeuw: Huiden en leder, 1939-1945, hoofdstuk XIII.

ter beschikking stellen. Nieuwe exporteisen werden later niet gesteld, maar de productie daalde: ze bedroeg in de periode zomer '43-zomer '44 nog geen 4 miljoen paar.

XCIn augustus '42 werd de klompendistributie ingevoerd. Het overbelaste Centraal Distributiekantoor weigerde die taak ter hand te nemen (het betrof hier geen artikel dat in algemene distributie kwam); ze werd aan de gemeentebesturen toegeschoven en ze werd geen succes. Ze begon in een fase waarin al een aanzienlijke afkeer van het distributiestelsel ontstaan was; voorts werd op het platteland de behoefte aan klompen zo groot dat menigeen er in geld of in natura iets extra's voor wilde betalen en de meeste klompenfabrikanten en klompenmakers hadden er geen bezwaar tegen, dat extraatje in ontvangst te nemen. Maar hoe men de beschikbare nieuwe klompen ook verdeelde (sommige industrietakken, bijvoorbeeld de zuivel, kregen prioriteit), er waren er veel te weinig. Vooral kinderklompen werden uitermate schaars. De moeilijkheden zouden nog groter geweest zijn dan ze toch al waren, als men er niet in geslaagd was, enkele systemen te ontwikkelen waardoor, van de zomer van '43 af, versleten klompen op een eenvoudige wijze gerepareerd konden worden. Het meest gebruikte systeem was een vinding van de Groninger R. Mennes : de onderkant van de versleten klomp werd gladgeschuurd en er werd dan een naar de klomp gemodelleerd plankje aan vastgelijmd. In een jaar tijd werden aldus ca. I miljoen paar klompen weer voor gebruik geschikt gemaakt.

XCWij komen nu tot de vraag: welk deel van de agrarische productie ging naar de Duitsers toe?

XCDat dat een groot deel was, leed voor de burgerij geen twijfel, ja het sprak voor haar vanzelf: de bezetter eigende zich immers alles toe wat hij wenste! Velen hadden vernomen dat een groot deel van de door de regering opgebouwde grondstoffenvoorraden in de zomer van '40 naar Duitsland verdwenen was. Dat de industrie in ruime mate door Duitsland geëxploiteerd werd, was aan de meesten die in de industrie werkzaam waren, bekendwaarom dan niet ook de landbouw? In streken waar groente en fruit geteeld werd, wist een ieder dat dagelijks grote transporten naar Duitsland plaatsvonden. Trouwens, elke Duitser die men naar dezag vertrekken, nam koffers en pakken vol goederen mee. Geschiedde datzelfde dan ook niet in het groot? Over de factoren die de daling in de agrarische

productie veroorzaakten, werd aan het publiek geen voorlichting gegeven; die voorlichting zou, zo vreesde het Reichskommissariat, de anti-Duitse stemming aanwakkeren en van de gepubliceerde gegevens zouden Radio Oranje en de BBC een nuttig gebruik maken - het gevolg was dat onder de burgerij die de rantsoenen zag dalen, de neiging versterkt werd 0111 geloof te hechten aan de simpelste hypothese: 'De Moffen pikken alles in.' Die veronderstelling nam ook eventuele gewetensbezwaren tegen de zwarte handel weg. 'Wat we zelf kopen', zo redeneerde men, 'gaat in elk geval niet naar de Moffen toe.'

XCGelijk al gezegd: met uitzondering van de groente en het fruit- had Duitsland de Nederlandse agrarische productie niet uitgesproken nodig. Per hoofd van de bevolking produceerde Duitsland bijvoorbeeld bijna anderhalf maal zoveel aardappelen en bijna tweemaal zoveel graan als Nederland. In Duitsland waren de levensmiddelenrantsoenen dan ook van ,4I afhoger dan in Nederland. Desondanks moesten de in ons land gelegerde Duitse militaire en semi-militaire eenheden [Wehrmacht, Waffen-SS, Crdnungspolizei}, behalve wat het broodgraan betrof, volledig door Nederland gevoed worden; zij hadden prioriteit en waren, schreef von der Wense begin' 43 aan Seyss-Inquart, 'bisher in vollem Unijang« und pünktlich aus der niederländischen Erzeugung beliefert und versorgt worden.'2 Daar kwam, aldus onze indruk, later geen wijziging in. Hoeveel Duitse militairen in Nederland aanwezig waren, werd uiteraard aan het rijksbureau van Louwes nimmer meegedeeld; men wist daar evenmin, hoe hoog de rantsoenen waren welke die militairen kregen. Men ontving eenvoudig de mededeling, hoeveel in een bepaalde periode geleverd moest worden en het was dan taak van de hcofdbedrijfs- en bedrijfsschappen (eerst dus van de landbouwcentrales), er voor te zorgen dat de leveranties plaatsvonden."%nemen aan dat de vergrote consumptie samengehangen heeft met het feit dat

1 De groente-import uit Nederland vulde de Duitse groente-oogst met ca. 6% aan. Een overeenkomstig cijfer voor het fruit is niet bekend. 2 Brief, 22 jan. 1943, van de aan Seyss-Inquart D 10/8). 3 Wat het bier betrof, werd aan het Centraal Brouwerij-Kantoor wèl opgegeven, naar welke delen des lands bepaalde aantallen vaten gestuurd moesten worden. Volgens mr. D. U. Stikker, directeur van Heinekens Bierbrouwerij, bedroegen die leveranties 'nooit meer dan 8% van de totale omzet'. (D. U. Stikker: (1966),p. 27.) De gegevens over de regionale verdeling werden door hem aan een spionage-organisatie toegespeeld die ze naar Londen zond. Wij vermelden in dit verband dat de bierproductie tijdens de bezetting aanzienlijk steeg, nl. tot 165 (1943) van het vooroorlogse peil. De kwaliteit van het bier daalde. Wij

XCWat aan de Nederlandse bevolking onthouden werd, ging dus naar twee bestemmingen toe: naar het Duitse garnizoen in Nederland en naar de consumenten in Duitsland. Hoeveel was dat? Onze gegevens zijn niet volledig en slaan ook niet steeds op dezelfde perioden; een en ander maakt het moeilijk, nauwkeurig te berekenen wat voor de Nederlandse bevolking overbleef.'

XCWij beginnen dan met er op te wijzen dat in de jaren' 40 t.e.m. '43 in totaal ruim ISO 000 stuks levend vee, waaronder 67000 melkkoeien, naar Duitsland geëxporteerd werden, samen met, in '41, bijna 170000 varkens. De inkrimping van de veestapel was dus voor 12 % gevolg van het feit dat het vee naar Duitsland verdween; bij de melkvee- en de varkensstapel was dat voor 22 % het geval. Het werd door de boeren als roof gevoeld. In Wolvega deed zich in '41 een geval voor waarbij een boer 'z'n hele boerenbedrijf door de notaris liet verkopen omdat hij er niets voor voelde, de Moffen ook maar een pond vlees te leveren."

XCUit wat wij eerder aan gegevens vermeldden, bleek al dat de veehouderij (en dus de vetvoorziening) een veel zwakkere stee vormde in de voedselproductie dan de land- en tuinbouw. Desondanks vonden ook uit de lopende productie op de veehouderijsector omvangrijke leveranties aan Duitsland en de Wehrmacht plaats. Van I juni' 40 tot I juni' 44 is in ons land (afgezien van de clandestiene slachtingen) vermoedelijk ca. 780 000 ton vlees geproduceerd; daarvan is meer dan 100000 ton naar Duitsland uitgevoerd en is een totaalgewicht van de orde van grootte van 50 000 ton aan de Wenrinacht geleverd; de export naar Duitsland was in de eerste drie bezettingsjaren aanzienlijk groter dan in het vierde. Van de 'officiële' vleesproductie is in

XC1 Een overzicht van de export van agrarische producten naar Duitsland, ingedeeld naar de perioden 15 mei '40-1 september '41, I september '41-1 september '43 en I september '43-1 september '44 vindt men in het memorandum van S. L. Louwes: 'Mijn beleid tijdens de Duitse bezetting van Nederland' (1945), p. 9. (Doe 1-1080, a-2). De leveranties aan de Wehrmacht zijn hier dus niet in opgesomd. Gegevens over de export naar Duitsland en de leveranties aan de Wehrmacht tezamen, zulks in de periode r juni' 40-r mei' 42, bevinden zich in een overzicht van de Hauptab teilung Ernähnmg und Landwirtschaft (FiWi, HA EuL, D Iof8). Voor de periode I augustus '43 tot I juli '44 is een Duits overzicht van dezelfde Hauptabteilung bewaardgebleven hetwelk de cijfers voor de export naar Duitsland en de leveranties aan de Wehrmacht gescheiden vermeldt (CDI, r6.0280-86). Louwes heeft na de oorlog een tabel opgesteld, ook al weer voor de export naar Duitsland en de leveranties aan de Wehrmacht samen (afgedrukt in Onderdrukking en Verzet, dl. II. p. 6r6), maar deze sluit voor aardappelen tevens de export naar andere landen in. Al deze opgaven bevatten onderlinge afwijkingen, soms kleine, soms grote. 2 A. Goede in Het Grote Gebod, Gedenkboek van het verzet in LO en LKP (I95r), dl. I, p. 2I.

totaal in de genoemde vier jaar dus minstens 19% aan de Nederlandse consumenten onthouden.

XCWat de melk betreft: er vond geen export naar Duitsland plaats en gegevens over leveranties aan de Wehrmacht ontbreken. Er is aan Duitsland en de Wehrmacht samen wèl 4 000 ton melkpoeder geleverd ofwel 5 % van de productie.

XCBeter zijn wij ingelicht over de boter en de kaas. In de vier genoemde jaren (I juni '40-1 juni '44) is 'officieel' ca. 310 000 ton boter geproduceerd; daarvan is ruim 42 000 ton naar Duitsland uitgevoerd (40 000 ton daarvan vóór I september' 41) en in totaal 16 000 ton aan de Wehrmacht geleverd. Verlies voor de Nederlandse consumenten: 19%. Van de kaasproductie, naar schatting 250 000 ton, is bijna 47 000 ton naar Duitsland verdwenen (39 000 ton vóór I september' 41) en ca. 9 000 ton naar de Wehrmacht. Verlies voor de Nederlandse consumenten: ruim 22 %.

XCDe Nederlandse graanoogst werd door de Duitsers met rust gelaten, althans wat de export betrof!; er moesten in '41 en '42 wèl grote hoeveelheden voedergranen afgestaan worden (haver) waar, anders dan later, geen compensatie voor gegeven werd; aan haver verloren wij in die twee jaar gemiddeld 3 I % van de oogst.

XCVoor de burgerbevolking waren brood en aardappelen tijdens de bezetting de belangrijkste voedingsmiddelen. Van zomer '40 tot zomer '44 werd in totaal aan consumptie-aardappelen (de Z.g. vroege aardappelen die tot de groenten gerekend werden, tellen wij niet mee) 'officieel' ongeveer I I % miljoen ton geoogst. De export naar Duitsland bedroeg ruim 750 000 ton en wij nemen aan dat het Wehrmacht-verbruik in Nederland minstens van de orde van grootte van 150 000 ton geweest is. 2 Verlies voor de Nederlandse consumenten: 8 <Yo.

XCAan peulvruchten werd in de eerste vier bezettingsjaren 'officieel' ca. 470 000 ton geoogst. De export naar Duitsland en de leveranties aan de Wehrmacht bedroegen tezamen ca. 120 000 ton. Verlies voor de Nederlandse consumenten: 250/0'

XCDe verliespercentages voor groente en fruit zijn nog hoger geweest.

XCAan groente (vroege aardappelen en aardbeien meegeteld) werd in de

XC1 Wij verwaarlozen de uitvoer die gecompenseerd werd door latere invoer. 2 Louwes' overzicht vermeldt voor de periode I september' 43-I september' 44 een export van 364 000 ton consumptie-aardappelen naar Duitsland (pootaardappelen inbegrepen), een overzicht van de Hauptabteilung Ernährung und Landwirtschajt geeft aan dat van I augustus '43 tot I juli '44 30 000 ton aardappelen naar Duitsland geëxporteerd werd terwijl in die elf maanden niet minder dan I23 000 ton aan de Wehrmacht

eerste vier bezettingsjaren ca. 3,8 miljoen ton naar de veilingen gebracht. De Wehrmacht ontving in de periode I augustus' 43 tot I juli' 44 4 000 ton per maand - in vier bezettingsjaren dus wellicht ruim 170 000 ton. In '40 werd 269 000 ton naar Duitsland geëxporteerd, in '41 324 000 ton, in '42 305 000 ton-, in '43 315 000 ton; pas toen ging die export dalen (men denke aan de sabotage bij de vervaardiging van kratten ten behoeve van de Duitsers) - in de eerste zeven maanden van '44 werd 73 000 ton geëxporteerd. De totale export zou dus bijna 1,3 miljoen ton bedragen hebben en het totale verlies voor de Nederlandse consumenten ruim 38%. Dat laatste lijkt ons een te lage schatting. Hirschfeld deelde in oktober' 42 in het college van secretarissen-generaal mee, 'dat de groente-export naar Duitsland in doorsnee nooit meer heeft bedragen dan 50%'2 en Louwes zei op een persconferentie die in oktober' 4-3 plaatsvond (wij komen er op terug), dat 'ongeveer 50%' van de groente naar Duitsland verdween.ê De Duitsers waren vooral geïnteresseerd in de beste kwaliteiten. Volgens een overzicht van de Hauptabteilung Bmáhrung und La1'ldwirtschaft4 werd in '41 in de maanden mei en juni (maanden dus waarin de vroege groente in veiling kwam) 53 % van alle aangevoerde groente naar Duitsland geëxporteerd, in '42 45 %, in '43 5 I %. Gemakshalve zullen wij het er maar op houden dat, in afwijking van de exportstatistieken, ongeveer de helft van de groente naar Duitsland geëxporteerd is; het is mogelijk dat we daar de leveranties aan de Wehrmacht nog bij moeten tellen. Een en ander zou dan betekenen dat aan de Nederlandse consumenten niet ca. een derde, maar minstens de helft onthouden werd - althans van wat ter veiling werd aangevoerd.

XCDe fruitsector biedt eenzelfde beeld. In totaal werd in de eerste vier bezettingsjaren ca. 750 000 ton fruit ter veiling gebracht. De Wehrmacht ontving in het vierde bezettingsjaar bijna I 000 ton fruit per maand; aangezien de officiëlefruitoogst in '4-3 nog maar ruim de helft bedroeg van de fruitoogst in '4-0, ontving zij vermoedelijk in '40 en '41 per maand méér dan I 000 ton. Naar Duitsland werd in totaal tot I augustus '4-4-176 000 ton vers fruit geëxporteerd. De export plus de geschatte leveranties aan de Wehrmacht (ca. 62 000 ton) vormden 32 % van hetgeen ter veiling aangevoerd werd. Ook dit percentage dunkt ons te laag. Met zekerheid weten wij dat begin september '42 van de aangevoerde meloenen 70 % naar Duitsland geëxporteerd werd, van de appels en peren 80 % en van de druiven

1 Een Duitse bron, het 1942' van de stelt de groente export naar Duitsland in '42 op 315000 i.p.v. op ton. 2 Csg: Notulen, IS okt. 1942. 3 Verslag persconferentie, 20 okt. 1943, p. 4 (DVK, 4 1943' (31 juli 1943) D 10/13).

zelfs 90%. Het is mogelijk dat in '40 en '41 minder dan de helft van de fruitoogst aan Duitsland moest worden afgestaan maar in de zomer en herfst van '42 was het in elk geval meer dan de helftl en een jaar later, oktober '43, werd van het ter veiling aangevoerde fruit volgens Louwes nog steeds 'ongeveer 50 %'2 aan de Duitsers geleverd. Waarschijnlijk is dat percentage nadien gedaald als gevolg van de transportmoeilijkheden.

XCWij vatten samen. Aan de Nederlandse consumenten werd, voorzover de betrokken producten niet 'zwart' verhandeld werden, minstens een derde en wellicht de helft van het Nederlandse fruit en van de Nederlandse groente onthouden; voorts 25% van de peulvruchten, 8 % van de aardappelen, 22% van de kaas, 19% van de boter en 19% van het vlees; daarenboven vloeide, wat de zuivelproducten en het vlees betrof, nog een extra-verlaging van de rantsoenen voort uit het feit dat de Duitsers zich 22 % van de melkkoeien en 22 % van de varkens toegeëigend hadden. Broodgraan en melk waren de twee voornaamste voedingsmiddelen waarvan exporten naar Duitsland achterwege bleven. Groepeert men die exporten naar de tijd (wij hebben dat over het algemeen nagelaten), dan blijkt dat het meeste geëxporteerd is in de eerste anderhalf jaar van de bezetting, tot herfst '41 dus. Dat lag ook voor de hand: het Nederland dat de Duitsers in mei' 40 overvielen, was een relatief welvarend land, ook wat de voedselproductie betrof-de Duitsers konden zich toen dus uit de lopende productie meer toeëigenen, afgezien nog van hetgeen zij vorderden aan door de regering opgebouwde voorraden voedingsmiddelen.

XCVan geen van de door ons weergegeven cijfers pretenderen wij dat ze volstrekt juist zijn. Soms vonden wij afwijkingen in ons materiaal, soms moesten wij bekende cijfers extrapoleren. Al die cijfers zijn bovendien officiële cijfers. Wat elandestien naar de Duitsers en naar de Nederlandse bevolking gegaan is, komt er niet in tot uiting. De clandestiene leveranties aan Nederlanders hebben van '42 en in elk geval van '43 af een vrij aanzienlijke omvang aangenomen. Toen Louwcs in de herfst van '43 zei dat van de groente en het fruit die ter veiling aangevoerd werden, de helft naar de bezetter verdween, voegde hij toe: 'Hoe groot het percentage van het fruit en de groente in de zwarte handel is, daar heb ik iedere kijk op verloren.f Wie het betalen kon (een klein deel van de bevolking) en boven

1 Men kan dat afleiden uit Hirschfelds mededeling aan zijn ambtgenoten medio oktober' 42: 'dat wij aan fruit zeer veel aan Duitsland moeten leveren, doch dat de groente-export naar Duitsland in doorsnee nooit meer heeft bedragen dan 50%.' (sg: Notulen, IS oktober 1942). 2 Verslag persconferentie, 20 okt. 1943, p. 4. 3 A.v.

dien in of bij de productiegebieden woonde, had het dus beter dan men uit het voorafgaande zou afleiden, sommigen hadden het zelfs veel beter.

XCDat die zwarte handel door de tekorten gestimuleerd was, spreekt vanzelf en, gelijk al gezegd: menigeen beschouwde clandestiene aankopen zoal niet als een patriottische plicht dan toch als gedrag dat in de gegeven omstandigheden als moreel volkomen verdedigbaar beschouwd mocht worden. Over de verslapping van de 'discipline' zowel onder de producenten van levensmiddelen als onder de consumenten gingen Hirschfeld en Louwes zich vooral van de zomer van '43 af grote zorgen maken. Het ontging hun niet dat na de April-Meistakingen ook onder het overheidspersoneel de neiging sterker werd om met de geldende bepalingen de hand te lichten, zulks mede op grond van de opvatting: 'Het gaat toch allemaal naar de Moffen toe.' Zij besloten, er iets aan te doen. Louwes stelde in augustus' 43 een rondschrijven op, gericht 'aan de controleurs en toezichthoudende ambtenaren' (het was dus o.m. voor de functionarissen van de CCCD en voor de Plaatselijke Bureauhouders bestemd) - een rondschrijven dat in oktober in gedrukte vorm verspreid werd. In dat stuk betoogde hij dat, als men de agrarische productie als één geheel nam, 'over de laatste twee jaar gemiddeld' nog geen 10% voor de export naar Duitsland en voor de Wehrmacht bestemd zou zijn geweest, 'terwijl de tendens dalende is.' 'Voor tuinbouwproducten, voor peulvruchten en voor vlees' kwam men 'boven 10%' (hoe hoog de werkelijke percentages waren, vermeldde hij niet), boter werd niet langer uitgevoerd, de kaasuitvoer was in '42-'43 slechts 'plus-minus 10%' geweest en nadien gestaakt en broodgraan werd niet geëxporteerd. 'U gevoelt', schreef Louwes, 'dat de bovengenoemde 10% als een globaal cijfer moet worden aangemerkt .... Als men mij zou vragen, hoeveel het Nederlandse rantsoen in voedingswaarde zou kunnen stijgen, als we alles hier konden houden, dan zou ik dit taxeren op 7 à 8 %.'

XCOngeveer dezelfde percentages noemde Louwes toen hij eind oktober' 43 de joumalisten op de dagelijkse, door het departement van volksvoorlichting en kunsten belegde persconferentie toesprak. 'Meer dan ooit is waar', betoogde hij, 'dat tussen ons volk en de honger alleen staat de organisatie van de voedselvoorziening. Als die organisatie het niet meer kan houden, is de ellende daar.' Waren er geen exporteisen en geen leveranties aan de Wehr macht geweest, dan was, zei hij, de voedingswaarde van de rantsoenen 'ongeveer 7 à 9 %' hoger geweest - 'dit wil zeggen dat als er in 't geheel niets geëxporteerd was en we alleshier hadden kunnen opeten wat aan voedingsmiddelen er uit is gegaan, we 7 à 9 % meer voedingswaarde hadden gekregen ... De Nederlanders', aldus het slot van zijn betoog, 'hebben zich altijd zelf graag een nuchter volk genoemd. Laat men nu deze feiten nuchter

onder ogen zien en men zal tot de conclusie komen dat de zwarte handel in welke vorm dan ook een gevaar voor het volk betekent."

XCWij onderschrijven die conclusie (zwarte handel vormde steeds een nadeel voor de maatschappelijk zwakken), maar aanvaarden daarom nog niet de door Louwes vermelde percentages. De in zijn rondschrijven genoemde 'IO% als een globaal cijfer' had betrekking gehad op 'de laatste twee jaar' de periode herfst' 4I-herfst '43 dus. Ja, maar de grootste exporten hadden juist vóór de herfst van' 41 plaatsgevonden! Op zijn persconferentie zei Louwes: 'dat als ... we alles hier hadden kunnen opeten wat aan voedingsmiddelen er uit is gegaan, we 7 à 9 % meer voedingswaarde hadden gekregen.' Dat geloofde vrijwel niemand. Het illegale blad Je Maintiendrai, dat uitstekende verbindingen had met hoofdambtenaren van het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd, publiceerde enkele maanden na Louwes' persconferentie een berekening die tot de conclusie leidde dat in de periode tot herfst '41 'meer dan 20%' van het Nederlandse voedsel naar de Duitsers toe was gegaan en in de periode nadien 'minstens 10 %', zodat men voor het gehele tijdvak IS mei' 40-augustus '43 tot een vermindering kwam van 'ongeveer IS% ... , bijna het dubbele dus van het door Louwes genoemde cijfer van 7 à 9 %.'2 Bij het vernemen van dat laatste cijfer had, aldus na de oorlog dr. E. W. Hofstee, 'het Nederlandse volk in volledige eenstemmigheid gezegd: 'Hij liegt!' '3 Louwes zelf ontving brieven waarin stond 'dat de cijfers precies andersom waren, dat er 80 à 90 % van onze productie wegging.N

XCWij zijn van mening dat de door Je Maintiendrai gepubliceerde percentages meer in overeenstemming zijn geweest met de werkelijkheid dan die welke Louwes noemde." Men moet, wat Louwes betreft, overigens in het oog houden dat deze zijn best deed, de zwarte handel terug te dringen, en dat hij zich daar in de zomer en herfst van' 43 vooral moeite voor gaf om dusdoende pressie uit te oefenen op Seyss-Inquart die jegens de Berlijnse autoriteiten voortdurend betogen moest dat de zwarte handel in bezet Nederland een veel geringer omvang had dan gemeend werd, en in elk geval effectief bestreden werd. Binnenskamers voerde Louwes toen een verwoede strijd

XC1 A.v. 2 Je Maintiendrai, 50 (jan. 1944), p. 5. 3 Hofstee meende toen nog dat Louwes 'een in grote trekken juist beeld van de verhoudingen' gegeven had. (E. W. Hofstee in Rijksuniversiteit Groningen, Vijfde interfacultaire leergang: De reactie van OI1S volk op de bevrijding (r946), p. 97). 4 S. L. Louwes in 0 en V, dl. II, p. 6r6. 5 In Onderdrukking en Verzet schreefLouwes na de oorlog over de voedselexporten naar Duitsland en de leveranties aan de Wehrmacht: 'Ik heb deze voorwat betreft de periode na september r943 getaxeerd op ongeveer 9 % van onze productie'

om een verdere verlaging van de Nederlandse voedselrantsoenen te voorkomen. Van augustus '43 afbestookte hij het Reichsleommissariat met brieven waarin hij er op wees dat door de Duitse eisen de normen die in het Landoorlogreglement gesteld waren, met voeten getreden werden; hij hield die brieven ook niet onder zich: zij kwamen bij zijn staf en via die staf in de illegale pers terecht." Een en ander leidde er toe dat Louwes binnen het Duitse apparaat in die tijd vrij algemeen aangeduid werd als 'der legale Leiter der Illegalen' - 'es ist sagar', verklaarde von der Wense na de oorlog, 'da und dort gefallen: 'Eine Personlichleeit wie Louwes kamt man entweder nur int Amte lassen ader man muss ihn erschiessen:' '2 Wat men met Louwes doen moest, was voor Seyss-Inquart evenwel geen vraag: handhaven. De Reichskommissar nam wel aanstoot aan devrijheden die Louwes zich pennitteerde, maar was het met datgene wat deze trachtte te bereiken, niet oneens. Louwes' cijfers waren het waarmee Seyss-Inquart keer op keer in Berlijn liet uiteenzetten dat men zich wat de Nederlandse agrarische productie betrof, zekere matiging moest opleggen. Daarbij was het Seyss-Inquartstactiek, excessieveeisen als Goering bijvoorbeeld stelde op de Berlijnse conferentie van augustus' 42, rustig te noteren om vervolgens bij het Reichsministerium für Ernáhrung und Landwirtschajt te bereiken dat men er daar accoord mee ging dat Nederland veel rninder leverde. In augustus' 42 eiste Goering dat Nederland o.m. 40 000 ton broodgraan en 45 000 ton voedergranen aan Duitsland zou leveren - er behoefde toen in feite in het geheel geen broodgraan afgestaan te worden (de 10000 ton die 'voorgeschoten' was, werd zelfs teruggeleverd) en aan voedergranen slechts 6000 ton. Niet anders ging het een jaar later toen een program van nieuwe eisen, door Goering opgelegd, gemiddeld slechts voor iets meer dan de helft gerealiseerd werd. Wij schreven het eerder: tot de spoorwegstaking een geheel nieuwe situatie deed ontstaan, wenste SeyssInquart niet dat in Nederland honger geleden werd.

Visserij 3

XCWij moeten, wat de visserij betreft, onderscheid maken tussen de zout- en de zoetwater-visserij. De eerste was veel belangrijker dan de tweede. Van de aangevoerde vis was in '38, naar de waarde berekend, 93 % afkomstig van

1 In de zomer van' 44 liet Rauter, een van Louwes' felste tegenstanders, bij deze en een aantal van zijn hoofdambtenaren huiszoeking doen. Er werd niets gevonden. Bij wijze van wraak liet Rauter toen twee van Louwes' medewerkers, mej. mr.

de visserij die langs de kust en dieper op de Noordzee uitgeoefend werd, en bijna 7% van de visserij op het IJsselmeer. Een klein kwantum vis werd tenslotte gevangen door vissers die de trekvisserij op de grote rivieren uitoefenden. Natuurlijk werd er door amateur-vissers ook veel gevist op de binnenwateren, maar daaromtrent zijn geen statistische gegevens bekend, ook niet uit de bezettingstijd.

XCDe IJsselmeervisserijnam in de jaren' 40-' 45 belangrijk toe: in ' 38 werd in het Ijsselmeer volgens de officiële statistieken ruim 3 000 ton vis gevangen, in '43 ruim 6 000 ton. Wij zijn er evenwel van overtuigd dat de vangst nog veel sterker gestegen is. Met weinig goederen is van '40 af zoveel zwarte handel gedreven als met de vis uit het IJsselmeer - de statistische opgaven zijn dus te laag. Luxe-restaurants waren zeer gebrand op de Ijsselmeervis. met name op snoekbaars en paling; daar werden dan ook hoge prijzen voor betaald - hoger dan men op de visafslag kreeg. Hoe scherp de controle op de vangst ook was (van de herfst van '43 af moest men bijvoorbeeld op elk vissersvaartuig een boekje aan boord hebben waarin de vangst nauwkeurig aangetekend werd), de IJsselmeervisserswisten er, zolang hun scheepjesniet door de Kriegsmarlne gevorderd waren, meestal wel iets op te vinden zodat een deel of zelfs een groot deel van de vangst in de zwarte handel terecht kwam, gemiddeld volgens een naoorlogse schatting 50%. Niet anders ging het bij de riviervisserij toe. Vooral de zalm (officiëlevangst in '40: nog geen I 000 stuks, in '44: 2 315) bracht grote bedragen op. Voor een zalm van 5 kilo ontving de visser in april' 43 bijna f 300 op de visafslag.Dat bedrag werd een maand later, toen voor de zoetwatervis officiële prijzen vastgesteld werden, tot f 75 verlaagd. De neiging om zwart te verkopen nam omgekeerd evenredig toe.

XCVan de zeevisserij en de visserij in de kustwateren kwam in ' 38 ruim 220000 ton vis ter veiling (waarvan toen ca. twee-derde geëxporteerd werd) - in '43 nog maar 69 000 ton die voor het overgrote deel in de kustwateren gevangen was. De zeevisserijwas immers aan allerlei beperkende bepalingen onderworpen. Aanvankelijk mocht alleen overdag gevist worden, van februari '41 af ook des nachts, van juli '42 af weer alleen overdag, en ill

E. W. Hoetink en mr. Th. de Haas, arresteren. Beiden stierven in de concentratie kampen. 2 Bureau opsporing oorlogsmisdadigers, subcomm. Zuid-Holland: p.v. onderzoek inz. de arrestatie van mr. E. W. Hoetink (23 mei 1946), p. 9 (getuige ]. C. G. von der Wensel (Doc I-1203, b-z). 3 Wij ontlenen in deze paragraafveel gegevens aan de onuitgegeven scriptie van A. Ouwehand: 'De Nederlandse zee visserij gedurende de tweede wereldoorlog' (Nederlandse Economische Hogeschool, Rotterdam, 1971).

februari '44 werd wat nog aan trawlers en loggers in de vaart was, naar Delfzijl verplaatst. Aan het feit dat zij het vissen op de Noordzee toestonden, trachtten de Duitsers militaire voordelen te ontlenen. Met inschakeling van enkele reders die NSB' er waren, brachten zij begin' 4I zes loggers in de vaart die Nederlandse kentekenen droegen maar die in werkelijkheid een Duitse bemanning en een zendapparaat aan boord hadden: zij vormden een militaire voorpostenlinie. Enkele malen werd de Nederlandse vissersvloot door de Britse luchtmacht aangevallen, vermoedelijk al voordat het in Engeland bekend was welke list door de Wehrmacht toegepast werd, maar in elk geval nadien. In totaal gingen, ten dele evenwel door de mijnen die op zee gelegd waren, van mei '40 tot februari '44 22 vissersschepen verloren waarbij zes-en-tachtig opvarenden om het leven kwamen.

XCHaring, schelvis, kabeljauw, makreel en schol werden nog maar weinig gevangen, zoveel te meer wijting, schar, en sprot en bliek. De Nederlandse Visserijcentrale liet de prijzen in de eerste twee bezettingsjaren stevig oplopen (Louwes werd eenvoudig voor een fait accompli geplaatst), tot het tienvoudige zelfs van het peil uit de zomer van' 40. Aan de visafslag van het Staatsvisserijbedrijf te IJmuiden werd in juli '42 voor een kilo wijting f 3,50 betaald - een maand later decreteerde de Gemachtigde voor de Prijzen dat het nog maar f 0,90 mocht zijn. Dat had twee gevolgen: de animo om te vissen werd geringer en van de aangevoerde vis verdween een groter deel in de zwarte handel. Om te beginnen namen de opvarenden nu in plaats van de voor eigen gebruik toegestane 5 kilo vis minstens I5 kilo mee naar huis en voorts werd een stevig deel van de vangst na de officiëleveiling onofficieel op een andere plaats geveild; de directeur van het Bedrijfsschap voor Visserijproducten (de vroegere Visserijcentrale) schat het deel dat zwart verhandeld werd, op 30%. Er gold toen nog steeds de regeling dat een derde van de officieel aangevoerde vis voor de Wehrmacht in Nederland bestemd was. Daarnaast vonden leveranties aan de Weluniacht in België plaats. Anders dan vóór de oorlog werd echter voor het overige geen vis uitgevoerd. Het gevolg van dit alles was dat, tegen een vooroorlogs zeevis-verbruik van 4 kilo per hoofd van de bevolking, gemiddeld in '43 slechts Iikilo ter beschikking kwam en in '44 I kilo. Gemiddeld! De officiëleprijzen, hoezeer ook verlaagd vergeleken met de daarvóór geldende, maakten de vis voor de grote meerderheid der bevolking onbetaalbaar. Het tekort aan vlees werd door het tekort aan vis geaccentueerd.

Distributie van levensmiddelen

XCMet de distributie van levensmiddelen was al tijdens de neutraliteitsperiode een begin gemaakt. In de eerste wereldoorlog was die distributie aanvankelijk een gemeentelijke aangelegenheid geweest - nu was zij van meet af aan landelijk opgezet, met dien verstande dat de gemeenten de taak gekregen hadden om voor de uitreiking van de bonnen te zorgen. Er was een Centraal Distributiekantoor, het CDK, in Den Haag gekomen, het land was in ruim 500 'distributiekringen' ingedeeld en de ruim duizend gemeenten hadden gemeentelijke distributiediensten georganiseerd; voorts had elke inwoner een Z.g. distributiestamkaart ontvangen op grond waarvan men periodiek bonkaarten voor levensmiddelen kreeg; met de bonnen van die bonkaart kon men, uiteraard mede tegen normale betaling, in de winkels levensmiddelen kopen voorzover die gerantsoeneerd waren. De winkelier plakte de ontvangen bonnen op vellen, leverde dievellen bij de distributiedienst in (waar zij geteld werden) en kreeg dan van die dienst toewijzingsbonnen (de Z.g. coupures) waarna hij door de groothandel of de industrie herbevoorraadkon worden.

XCUit de levensmiddelensector waren in de neutraliteitsperiode slechts twee artikelen 'op de bon' gekomen: suiker en erwten. De rantsoenen waren evenwel zo ruim dat niet eens alle bonnen ingewisseld werdcri. Waarom dan toch die distributie? 'De inwerkstelling (was)', aldus minister Steenberghe na de oorlog, 'niet alleen geschied omdat wij een beetje krap begonnen te zitten' (dat gold aileen voor suiker, niet voor erwten), 'maar ook om de proef te nemen ofhet systeem werkte."

XCWelnu, het werkte.

XCNatuurlijk greep die distributie van het begin van de bezetting af steeds verder om zich heen en niet aileen op het gebied van de levensmiddelen. Wij hebben er in dit hoofdstuk al voorbeelden van gegeven: voor de aanschaffing van fietsbanden, fietsen, steenkolen, kleding, schoenen, tabaksartikelen en versnaperingen en tenslotte ook voor huishoudelijke artikelen hadden de consumenten telkens bonnen nodig. Kreeg men zulk een bon, bijvoorbeeld voor een fietsband of voor een paar schoenen, dan werd een vakje op de distributiestamkaart aigekruist ; de meeste kruisjes waren aanvanleelijk gevolg van het feit dat men periodiek nieuwe bonkaarten voor levensmiddelen ontving. In '41 werd aan de stamkaart een Z.g. inlegvel toegevoegd. Op dat inlegvel werd in een vakje de datum gestempeld waarop men een bonkaart voor levensmiddelen uitgereikt kreeg en dan werd tegelijk een bonnetje dat aan het inlegvel vastzat, afgeknipt en ingehouden.

XC1 Getuige M. P. L. Steenberghe, Enq. , dl. II c, p.

Van tijd tot tijd kreeg men een nieuw inlegvel. Met dat al raakte toch ook de stamkaart van velen in de loop van '42 aardig vol.

XCKruidenierswaren, peulvruchten, kaas en zeep ontving men tegen inlevering van bonnen van de Z.g. algemene bonkaart; daamaast waren er, wat de levensmiddelen betrof, geruime tijd aparte kaarten voor brood, aardappelen, melk, bloem, boter, vet en vlees, later was de algemene bonkaart verdeeld in groepen bonnen voor die artikelen. De bonnen waren als regel genummerd en welke bonnen in een bepaalde periode geldig waren, werd elke week in de pers bekendgemaakt; voor menigeen was dat cen voomame reden waarom men op een krant geabonneerd bleef. Praktisch alles kwam 'op de bon'l - wat de levensmiddelen betrof, bleven alleen groente, fruit en vis lange tijd buiten de distributie. Eind '40 had in gezinnen met een gemiddeld inkomen van ruim f 2 000 per jaar (gezinnen van geschoolde arbeiders, middelbaar kantoorpersoneel enz.) al 70% van de uitgaven voor voeding betrekking op gerantsoeneerde artikelen; vóór de invoering van de visdistributie (juli' 44) was dat 9st % geworden - de vis heeft daar wellicht nog I % aan toegevoegd. Anders gezegd: de distributie werd de grondslag van de gehele levensmiddelenvoorziening.

XCDat die distributie voor de burgerij een enorme rompslomp met zich bracht, spreekt vanzelf. In zekere ZÎ11waren de distributiestamkaart (plus inlegvel) en de bonkaarten het belangrijkste wat men Î11huis had. Het verlies van een bonkaart, laat staan van alle distributiebescheiden tezamen, leek steeds een ramp. Aanvankelijk kon men dan na aangifte bij de distributiedienst nieuwe bescheiden krijgen, maar Î11de zomer van' 4I deden zich zoveel gevallen van vermissing voor dat toen bepaald werd dat voor één-derde van de verloren gegane rantsoenen geen compensatie gegeven zou worden. Nog geen drie maanden later, in oktober '41, werd die regeling ingrijpend gewijzigd. Er kwamen toen per week niet minder dan 20 000 opgaven van vermissingen binnen en men was bij de departementen tot de conclusie

1 De distributie van de volgende, voor alle consumenten belangrijke artikelen (onze opgave is niet volledig) werd in de volgende maanden afgekondigd: brood en bloem, koffie en thee, textiel en schoenen;juli '40: allerleigrutterswaren, boter, margarine en spijsvetten; alle soorten zeep; vlees en vlees waren; kaas; de overige grutterswaren, eieren, koek, gebak, aardewerk, glazen voorwerpen en electrotechnische artikelen; 41 : lucifers; 41: melk en aardappelen; 41: alle soorten jam en purée ; 41: cacao en cacaoproducten ; 42: tabaksproducten en versnaperingen; 42: taptemelk; 42: appelen en zuidvruchten; 43: alle surrogaten; ,43: groente en fruit; 43: alle huishoudelijke gebruiksvoorwerpen; , 44: alle soorten vis.

gekomen dat een groot aantal daarvan gefingeerd was. Er werd derhalve besloten, vermiste bonkaarten niet meer te vervangen, 'bijzondere gevallen daargelaten'! - dat laatste betekende dat de plaatselijke politie en distributiedienst er volstrekt van overtuigd moesten zijn dat geen boos opzet in het spel was. Nadien nam het aantal vermissingen af. Met dat al werd bijvoorbeeld in Den Haag in '43 nog altijd in bijna II 000 gevallen aangifte gedaan; in een kwart van die gevallen waren de mensen zelfs hun stamkaart en/of inlegvel kwijtgeraakt.

XCAls regel werden de bonnen door de vrouw des huizes beheerd; zij was het immers die er de dagelijkse inkopen mee moest doen. In menig z.g. a-sociaal gezin kwam van dat beheer niet veel terecht. Was men daar bonkaarten kwijt, dan moest men ze 'zwart' kopen bij handelaren die het geld voorschoten maar een exorbitant hoge rente vroegen. De gemeente Amsterdam begon daar in '42 een stokje voor te steken: zij richtte een apart bureautje op waar men zijn distributiebescheiden in beheer kon geven; eind '43 vonden er twee ambtenaren een volledige dagtaak in het beheer van de bonnen van bijna negenhonderd personen. Wij nemen aan dat deze vorm van hulp ook elders in den lande geboden is.

XCGelijk reeds gezegd: het land was in distributiekringen ingedeeld. Op het platteland behoorden als regel verscheidene gemeenten tot één kring. In de geografische groepering deden zich nogal eens wijzigingen voor, als regel terwille van de efficiency, later ook als gevolg van de evacuaties. Eind' 42 waren er 382 distributiediensten die er tezamen 685 agentschappen op na hielden. In een gemeente die geen eigen distributiedienst bezat, was in elk geval een agentschap van een distributiedienst van een aangrenzende gemeente gevestigd. Uiteraard hadden die distributiediensten in de grootste gemeenten een aanzienlijke omvang. Daar was nieuw personeel voor aangenomen hetwelk, als er extra veel werkzaamheden waren (bij de uitreiking van nieuwe bonkaarten bijvoorbeeld), telkens tijdelijk uitgebreid werd. De Amsterdamse distributiedienst had bijvoorbeeld eind '43 een vaste staf van meer dan elfhonderd krachten, bijna allen arbeidscontractanten, aan wie in tijden van grote drukte ruim vierhonderd arbeidscontractanten toegevoegd werden; de Rotterdamse dienst had in die tijd ruim twaalfhonderd man personeel, tijdelijke krachten meegerekend. In het gehele land waren eind ,43 ca. twaalfduizend personen in vaste dienst (wij bedoelen dit niet in juridische zin) bij de gemeentelijke distributie-organen ingeschakeld.

XC1 HNS, Research-bureau: 'Rapport over de toestand van het Nederlandse bedrijfsleven over de maand oktober 1941' (nov. 1941), p. 58 (eNO,

XCNaast die twaalfduizend waren in de lente van '43 bijna zeventienhonderd personen werkzaam in het kader van het Centraal Distributiekantoor.l Van die bijna zeventienhonderd waren ruim vierhonderd in de z.g. buitendienst werkzaam: zij waren o.m. belast met het controleren van de distributiediensten, zulks onder toezicht van inspecteurs. Uiteraard was het CDK een enorme paperassenwinkel. Het stond in vast contact, enerzijds met de Duitse en Nederlandse centrale overheid, anderzijds met de meer dan duizend distributiediensten en agentschappen en met meer dan vijftienduizend instellingen die aparte toewijzingen ontvingen (hotels, café' s,restaurants, allerlei soorten tehuizen voor verpleegden, enz. enz.). Van begin mei' 40 tot eind april' 45 gingen van het CDK bijna 10 000 circulaires uit, gemiddeld dus veertig per week; dat per week meer dan 100 000 poststukken de deur uitgingen, was normaal.

XCIn de eerste jaren heerste bij het CDK een vrij strakke discipline. General kornmissar Schmidt vond de gehele Nederlandse distributie zo bewonderenswaardig geregeld dat hij eind '41 de stoot gaf tot de verschijning van een brochure (In uw belang) waarin het systeem tot in onderdelen beschreven werd. In april' 43 kwam een van de Duitse hoofdambtenaren van de Haupt abteilung Ernáhrung und Landwirtschaft bij een bezoek aan Münster tot de conclusie dat de Nederlandse distributie veel effectiever controlemogelijkheden kende dan de Duitse - wat hij van de Nederlandse vertelde, wekte bij de distributie-ambtenaren in Mi.inster zo groot enthousiasme dat ze meteen vroegen of ze het Nederlandse stelsel eens van nabij mochten komen bezien.

XCOf deze reis doorgegaan is, weten wij niet. Welmenen wij dat de Duitse ambtenaren minder enthousiast naar Duitsland zouden zijn teruggekeerd als ze een jaar later op bezoek waren gekomen. Om te beginnen hadden de frequente overvallen die vooral door de z.g. Knokploegen op de distributiebureaus uitgevoerd waren, de ordelijke gang van zaken toen lelijk verstoord, maar bovendien was de discipline binnen het CDK merkbaar verslapt. De evacuatie naar Zwolle en Hattem die in '43 voltrokken was'', had de dienst geen goed gedaan. Het kwam toen vaak voor dat functionarissen, ook leidende, afwezig waren omdat zij hun gezinnen, voorzover niet mee-geëvacueerd, wilden bezoeken. Gevallen van fraude hadden zich van meet af aan

1 Er bevonden zich onder hen slechts weinig NSB' ers. Volgens de directie waren het er in '42 vijf; onder pressie van de NSB kwamener toen twee bij, 'doch dezen zijn', aldus de Hoo, 'na een maand wegens wangedrag weer ontslagen.' (Prae-Apeldoorn: p.v. S. de Hoo (zz juni 1946), p. I (Doe 1-739, a-a). 2 In Hattem was van '40 af de afdeling van het CDK gevestigd die de van de detaillisten terugstromende bonnen controleerde, voorzover dit de provincies benoorden de rivieren betrof; voor zuidelijk Nederland bevond zich een overeenkomstige afdeling in Gennep,

bij verscheidene distributiediensten voorgedaan (als regel slaagde Hirschfelds departement er in, berichten daaromtrent, die een ongunstig effect konden hebben op de discipline van de consumenten, uit de pers te houden-) - die fraude was mèt de schaarste toegenomen. Naast de op het eigenbelang gerichte fraude was er echter ook een fraude tot ontwikkeling gekomen die altruïstisch mag heten: zij strekte namelijk tot bescherming van de onderduikers. Wij komen er in hoofdstuk 6 van dit deel uitgebreid op terug, maar willen hier reeds vermelden dat eind' 43 een situatie ontstaan was waarin van de oorspronkelijke administratieve zorgvuldigheid van het CDK niet veel meer over was: de illegaliteit, met name de landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, ondervond ook van Iunctionarisscn van het CDK zoveelmedewerking dat er toen en later in het CDK geen berekening meer gemaakt werd die werkelijk klopte.

XCDe zaak was dus deze dat van de zomer van '43 af een deel van de ambtenaren van het CDK het min of meer liet afweten en dat een ander deel het CDK gebruikte voor illegale doeleinden - de directeur, S. de Hoo, had de zaak niet meer in de hand.

XCSvbren de Hoo, in I900 in Assen geboren, had in ' 3 I de Koninklijke Marine verlaten en was ambtenaar bij het departement van economische zaken geworden. Hij werd capabel geacht, bereikte begin' 40 de rang van referendaris en was toen belast met de dagelijkse leiding van het nog vrij kleine CDK. Een andere hoofdambtenaar, dr. W. L. Groeneveld Meyer, directeurgeneraal voor de middenstand, was daar directeur van. Deze laatste werd, verdacht van tegenwerking, eind' 40 op last van de Duitsers ontslagen. De Hoo werd de nieuwe directeur. Dat was van de zijde van Hirschfeld geen gelukkige keuze. Spoedig bleek namelijk dat de Hoo de sterke neiging had

1 In februari' 42 zei Hirschfelds perschef op de dagelijkse persconferentie: 'De tijden zijn al zo verward en moeilijk en er komen zoveel fraudes voor, ook bij distributie diensten, dat deze laatste in Godsnaam niet op sensationele wijze bekendgemaakt moeten worden ... Ik herinner nogmaals aan het verzoek om fraudes bij de distri butiediensten, voorzover ze bij de ambtenaren schuilen, niet te publiceren. U behoeft niet bang te zijn dat zij in de doofpot gestopt worden' (enkele grote gevallen werden door het 'een verontrusting van het publiek hebben wij echter minder dan ooit van node.' (Verslag persconferentie, 7 febr. 1942 (DVK, 49».

om met NSB' ers en Duitsers aan te pappen. Hij voelde zich min of meer de koning van de Nederlandse distributie en vond het kennelijk aangenaam dat hij links en rechts gunsten kon uitdelen, zo aan Hirschfeld die op zijn beurt de overige secretarissen-generaal, enkelen van zijn hoofdambtenaren, Woltersom en diens naaste medewerkers, alsmede van tijd tot tijd ook diverse particulieren van extra-bonnen voorzag.' Ook de NSB en bijvoorbeeld de NSDAP ontvingen extra-toewijzingen maar deze deed de Hoo niet op eigen gezag - hij ontving er aanwijzingen voor van het Reichskonimissariat. Hij protesteerde nimmer tegen dergelijke instructies en oefende bovendien weinig controle uit op de uitvoering zodat de Z.g. distributiedienst van de NSB in de zomer van '44 zelfs de beschikking kon krijgen over door het CDK afgetekende blanco-toewijzingen waarop die distributiedienst dus zelf de hoeveelheden kon invullen. De correspondentie die de Hoo in zijn functie met die NSBen Duitse instanties voerde, was van zijn kant een en al amicaliteit. In'foute' kringen werd het dan ook vrij algemeen bekend dat een persoonlijk briefje aan de directeur van het CDK wonderen kon verrichten. Zo stuurde een 'foute' rechercheur die bij de afdeling Kriniinalpolizei van de staf van de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD ingedeeld was, de Hoo begin '44 een brief waarin hij eerst allerlei eigen wensen kenbaar maakte en vervolgens te spreken kwam over Gruppe V dat was het Kom mando dat, eerst geleid door Kriminalleomntissar Horak en nadien door Krinunalkomniissar Oskar Wenzky, aan de Rijksrecherchecentrale toegevoegd was:

XC'En last not least, verzoekt de oude heer Gerhards bij Gruppe V die de laatste maanden sukkelende is aan spierpijnen, hem voor zijn rijwiel nieuwe banden te willen doen verstrekken. U kent hem toch, de oude Obersturmjuhrer? Hij kan heelmoeilijk lopen, moet echter toch zijn dienst blijven doen ... Waar nu K.K. Wenzky kort geleden toch banden voor dienstpersoneel heeft aangevraagd aan uw bureau, moge ik u verzoeken, bij deze toezending, die naar ik hoop spoedig zal plaatsvinden, ook tegelijkertijd aan Obersturmjuhrer Gerhards te willen denken. Is VOOT ti een klein kunstje. Van dit laatste weet K. K. Wenzky niets afhoor Directeur. Dit is slechts een onderhands verzoekje van de heer Gerhards ... U doet mij er tevens een groot genoegen mee, omreden ik hem dikwijls nodig heb voor

1 Nog een voorbeeld dat buiten het CDK ligt: de NSB'er die directeur was van het rijksinkoopbureau, gaf in '43 Rost van Tonningen, Rambonnet en een aantal van zijn eigen functionarissen die NSB'er waren, de gelegenheid, zich uit de voorraden van het RIB artikelen aan te schaffen, die in winkels normaal niet meer te koop waren.

allerlei soort 'gevalletjes' die zo dagelijks aan de orde zijn. U begrijpt mij hoop ik wel. Ik hoor u al mopperen, daar komt die 'rotvent' ook weer aandraven met de nodige verzoekjes. Ja Hooggeachte Directeur, het is waar, maar wij moeten toch trachten met elkaar door de moeilijkheden heen te komen. Meer dan ooit zijn wij mans op elkaar aangewezen. Nach dem Krieg werden wir auch leben mûssenl?

XCNiet alleen echter legde de Hoo jegens Duitsers en NSB' ers een stuitende gedienstigheid aan de dag, hij gaf zich ook veel moeite om persoonlijk deel te nemen aan politie-onderzoeken in verband met malversaties op distributiegebied en zulks mede in een fase waarin een ieder wist dat die malversaties in ruime mate gepleegd werden om illegale groepen en onderduikers te helpen. In augustus '43 verzocht hij Harster, de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD, om een document dat hem het recht zou geven, onmiddellijk de hulp van alle politie-organen, Nederlandse èn Duitse, in te roepen. In februari '44 ging hij er prat op dat hij het CDK perfect tegen overvallen beschermd had. Begin mei '44 beklaagde hij zich persoonlijk bij Rauter o.m, over het feit dat Harsters opvolger hem, ter wille van het verstrekken van fietsbanden, de namen opgegeven had van Nederlanders die bij de 'SD' in dienst waren; de Hoo vond dat blijkbaar onvoorzichtig. Kortom, tot laat in de bezetting trachtte hij bij de bezetter in het gevlij te komen. Het paste in dat kader dat hij, wanneer hij schriftelijk bezwaren uitte tegen het beleid van Hirschfelds departement of van Louwes' rijksbureau, steeds het Reichslzommissariat achter de rug van Hirschfeld en Louwes om een afschrift zond van zijn brieven. Daar kwam dan nog bij dat hij zichzelf en ook wel organisaties waar hij lid van was (de Jagersvereniging bijvoorbeeld - hij was een verwoed jager), steeds de nodige extra-bonnen toeschoof. 'Op zijn zachtst uitgedrukt', aldus een ambtenaar die in mei' 44 aan Hirschfeld een speciaal rapport over het CDK uitbracht, 'gaat het bij de toewijzingen wel eens onbegrijpelijk toe. Het personeel vraagt zich af, waarom sommige firma's ... zo goed worden bedacht. Indertijd werd er door de vele leidende figuren royaal geleefd ... Alles tezamen genomen is het CDK nu niet bepaald een modelkantoor'"

XCen de Hoo (hij was in die tijd, van een ziekte herstellend, kennelijk overwerkt) was bepaald geen modeldirecteur meer. Dat laatste was onmiddellijk na het bezoek van die ambtenaar gebleken, ja op de dag zelf waarop deze zijn rapport schreef: 10 mei' 44. Die dag was de Hoo namelijk in ZwolleBrief,jan.vanaan S. de Hoo (Doea-a).H.Dekking: 'Rapport organisatie CDK'meie).

1 10 I944, K.L. 1-739, 2 L. (IO I944) (Collectie-Hirschfeld, 7

gaan lunchen met drie directieleden van enkele van de grootste levensmiddelenfirma's en met een functionaris van de firma Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem (waar alle distributiebescheiden gedrukt werden). De heren dronken een kruik jenever leeg plus enkele flessen wijn - toen de Hoo in Hattem terugkwam, was hij dronken. Drie dagen later kreeg hij van Hirschfeld ziekteverlof. Met de leiding van het CDK werd toen een van de adjunct-directeuren belast, J. G. Japikse. De Hoo deelde nadien Rauters adjudant schriftelijk mee dat hij ontslag wilde nemen. 'Kommt nicht in Frage!' schreef Seyss-Inquart op zijn brief, en Rauter antwoordde de Hoo dat hij maar een geschikte plaatsvervanger moest zoeken, 'jedoch bleiben Sie für den gesamten Apparat des Zentral Distributiehantoors in vollem Um fang t'eratltwortlich.'l De bezetter achtte dus ook toen nog de Hoo een onmisbare kracht. Dat had óók te maken met de diensten die de Hoo bij de invoering en uitreiking van de z.g. tweede distributiestarnkaart de bezetter bewezen had - wij komen daar in hoofdstuk 5 op terug.

XCBij de levensmiddelendistributie werd er met kracht naar gestreefd, de medische normen die voor een voldoende voeding golden, scherp in het oog te houden. Reeds enkele weken na de capitulatie had Hirschfeld uit de bestaande Gezondheidsraad een aparte commissie gevormd, de z.g. Voedingsraad, die de samenstelling van het distributiepakket regelmatig analyseerde en op grond daarvan adviezen gaf Als dat maar enigszins mogelijk was, werden die adviezen door Hirschfeld en Louwes overgenomen en door hen aan de Hauptabteilung Erniihrung und Landu/irtschajt voorgelegd - het was immers de bezetter die uiteindelijk de rantsoenen vaststelde.

XCToen Engeland in '40 de strij d bleek voort te zetten, stond voor Hirschfeld en Louwes vast dat men op den duur met de Nederlandse voedselvoorziening in grote moeilijkheden zou komen. Het getuigde hunnerzijds dan ook van vooruitziend beleid dat zij in de loop van '40 de stoot gaven tot een belangrijke uitbreiding van het aantal kookinrichtingen waar massavoeding toebereid kon worden: de z.g. Centrale Keukens. Een enquête bij de gemeentebesturen toonde aan dat er in den lande reeds 98 bestonden die elk een capaciteit hadden van minstens 500 porties (elk van ï liter)

1 Brief, 12 juni 1944, van Rauter aan S. de Hoo 7 A, b).

per dag. Dat aantal werd te gering geacht. Om te beginnen werden in de grote steden 50 keukens ingericht die eind' 40 al een gemiddelde capaciteit hadden van 7 000 porties; deze was in '43 door verbeterde methoden meer dan verdubbeld. Die 50 keukens werden door de gemeenten geëxploiteerd. Daarnaast richtte het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd ook een aantal eigen keukens in en tenslotte werden grote bedrijven gestimuleerd om elk voor zich of gezamenlijk centrale keukens in te richten voor het verstrekken van bonloze bijvoeding aan de arbeiders. Eind '43 was de capaciteit van alle keukens tezamen 2 miljoen porties per dag. Ook dat was Hirschfeld en Louwes nog te weinig; de Geallieerde invasie kon, zo meenden zij, heel wel een toestand doen ontstaan waarbij de winkels niet meer bevoorraad konden worden en de gezinnen in het geheel geen gas meer konden krijgen. Van alle hotels, restaurants en inrichtingen als ziekenhuizen werden de kookinstailaties geïnventariseerd en zo werd een net van I 200 'noodkeukens' gevormd die een gezamenlijke capaciteit hadden van ca. 8 miljoen porties per dag. Voor aile zekerheid werd tevens door het rijksbureau een hoeveelheid van ca. 20 000 kilo stamppot ingevroren - veel was het niet, maar in geval van nood zouden alle beetjes helpen.'

XCDe centrale keukens (die in de hongerwinter een volstrekt onmisbare functie zouden vervullen) wierpen in de periode die wij thans behandelen, tot zomer '44 dus, reeds veel nut af. Wie thuis niet goed kon koken, kon tegen inwisseling van de nodige bonnen zes dagen per week bij een van de keukens een portie deskundig toebereid warm voedsel halen, meestal stamppot. Daarbij trad bij de afnemers wel een zekere 'stamppotmoeheid' op - het aantal personen die aldus hun warm voedsel betrokken, wisselde dan ook nogal. Daar kwam bij dat men, teneinde tot deze voorziening toegelaten te worden, een kaart moest bezitten die aileen door de 'foute' Nederlandse Volksdienst afgegeven werd. In Amsterdam waren er begin '41 zesduizend personen die vall de centrale keukens gebruik maakten; zomer '42 waren het er vijf-en-veertigduizend, maar nadien ging dat aantal dalen zodat er in de zomer van '44 nog maar achtduizend Amsterdammers waren die zes dagen per week hun voedsel van de centrale keukens betrokken."

XCGelijk gezegd: voor dat voedsel moest men een deel van zijn bonnen afstaan. De bijvoeding die door een aantal grote bedrijven verstrekt werd, was bonloos en daarvan prefiteerden in de zomer van '42 (het zijn deHet

1 bouwde in die tijd aparte reservevoorraden voedsel op die voor de Rijksduitsers in Nederland bestemd waren. 2 In maart '45 waren het bijna vierhonderdduizend.

enige gegevens die wij bezitten) meer dan driehonderdzeventigduizend arbeiders.' Van hen waren toen honderdvijf-en-dertigduizend werkzaam in bedrijven of bedrijfstakken, de mijnbouw bijvoorbeeld, die door de Rustungsinspektion van speciaal belang geacht werden. Kortweg kan men stellen dat in de zomer van' 42 ruim één derde van de in de industrie werkzame arbeiders bonloze bijvoeding kreeg; dat feit hield overigens de erkenning in dat de verhoogde rantsoenen die men bij zware, zeer zware of langdurige arbeid ontving, niet voldoende waren om de arbeidskracht op peil te houden.

XCEen niet onaanzienlijk deel van de werkende bevolking had recht op die verhoogde rantsoenen: in '43 bijna zeshonderdduizend personen, van wie ruim vierhonderdduizend gerekend werden, 'zeer zware arbeid' te verrichten. Nog andere groepen kregen meer dan de 'normale verbruiker die wij in de aanhef van dit hoofdstuk introduceerden. Om te beginnen, maar dan louter naar verhouding, de kinderen; zij ontvingen rantsoenen die hun voeding beter op peil hielden dan die van de volwassenen. De rantsoenen voor kinderen van 0 tot 3 jaar waren (dit alles uiteraard tot de hongerwinter begon) ongeveer gelijk aan wat kinderen van die leeftijd volgens medische normen aan voedselwaarden dienden te krijgen, en die voor kinderen van 4 tot 14 jaar en van 14 tot 20 jaar lagen maar weinig beneden die normen. Maar kwamen die relatief verhoogde rantsoenen inderdaad steeds bij de kinderen terecht? In menig gezin werden zij als een soort algemene reserve beschouwd waar de vader, als hij honger had, als eerste zijn toevlucht toe nam.

XCOok zieken en zwangere vrouwen hadden recht op extra-rantsoenen. Die moesten door de behandelende huisarts aangevraagd worden; de aanvraag werd beoordeeld, in gemeenten die een eigen geneeskundige- en gezondheidsdienst hadden, door die dienst, elders door een vertrouwensarts van de inspectie van de volksgezondheid. Geschillen werden aan provinciale medische commissies voorgelegd. Wij hebben geen gegevens over de aantallen personen die in bepaalde perioden ziekenrantsoenen ontvingen maar er is aanleiding om te veronderstellen dat met de toekenning nogal ruim omgesprongen werd - dat was althans de conclusie die zich in de lente van '44 aan de hoofdinspecteur van de volksgezondheid, dr. C. Banning, opgedrongen had. Hij had vooral geconstateerd dat die ziekenrantsoenen, eenmaal toegekend, min of meer automatisch verlengd werden; het viel veel artsen blijkbaar moeilijk, die toekenning te doen beëindigen. De

1 Bijna 70 000 porties kwamen daarbij uit de centrale keukens van de overheid.

Hauptobteilung Ernáhrung und Landwirtschait gaf toen medio juni het CDK de nogal botte instructie om per r october het totaal der ziekenrantsoenen te halveren.

XCIn de paragraaf over de visserij vermeldden wij dat opvarenden van vissersschepen uit de vangst officieel, d.w.z. buiten de distributie om, vijf kilo vis mee naar huis mochten nemen (dat werden er in feite vijftien). Die bepaling was onderdeel van een algemene regeling: allen die agrarische bedrijven bezaten dan wel als bakker of slager werkzaam waren, golden als Z.g. zelfverzorgers; mèt hun gezinsleden hadden zij, wat de waren betrof waarmee zij rechtstreeks te maken hadden (veehouders bijvoorbeeld met melk, boter en kaas), recht op hogere rantsoenen: zij behielden een deel van de productie voor eigen gebruik. Zo was het ook aan akker- en tuinbouwers officieel toegestaan, een klein deel van de oogst te behouden. Landarbeiders mochten van de oogst 2S kilo graan per gezinslid mee naar huis nemen.

XCWij achten het aannemelijk dat men zich van al die normen van den beginne af niet veel aangetrokken heeft. Boeren en landarbeiders hadden in elk geval voldoende te eten en van de daling van de brood- en vleesrantsoenen hadden de bakkers respectievelijk de slagers geen last. Zij konden zich allen over de gehele linie of ten aanzien van bepaalde levensmiddelen redden. Het waren de 'normale verbruikers' die in moeilijkheden kwamen. Warmeer wij dan ook in een vorige paragraaf ten naaste bij becijferd hebben, welk percentage van de in ons land geproduceerde levensmiddelen door export naar Duitsland en door leveranties aan de Wehrmacht verloren ging voor de 'Nederlandse consumenten', dan moet de lezer nu wèl bedenken dat die consumenten niet één groep vormden. Van de aardappeloogst' 43-' 44 bijvoorbeeld, ging vermoedelijk IS % naar de Duitsers toe, maar van hetgeen toen restte voor de 'Nederlandse consumenten', bleef 16% bij de 'zelfverzorgers', ging 4 % extra naar de personen toe die zware, zeer zware of langdurige arbeid verrichtten en was nog eens 3 % nodig voor de bonloze bijvoeding der industrie-arbeiders.

XCIn verschillende publikaties zijn overzichten verschenen van het verloop van de rantsoenen en is ook nauwkeurig berekend wat hun calorische waarde was+ - wij willen er hier slechts uit weergeven dat de 'normale

1 Een overzicht van de totale hoeveelheden der gerantsoeneerde levensmiddelen per persoon en per jaar, naar de verschillende 'rantsoeneringsgroepen' ingedeeld, vindt men op de pagina's 252-54 van de Dezelfde uitgave bevat op pag. 257 een tabel van het totale jaarlijkse verbruik op de consumentenbonnen en op pag. 259 een overzicht van de calorische

verbruiker' die, naar medisch vrij algemeen aangenomen werd, in doorsnee per dag behoefte had aan voedsel met een verbrandingswaarde van 3 000 calorieën, via de distributie in de periode herfst '4I-herfst '43 (vroegere berekeningen ontbreken) I 800 calorieën diende te ontvangen; daarna zette tot herfst' 44 een daling tot I 600 calorieën in. Naar verhouding kreeg men vooral veel te weinig vetten. In '38 had het verbruik aan vet per hoofd van de bevolking wekelijks 600 gram bedragen - begin '44 was het rantsoen voor de 'normale verbruiker' tot slechts 124 gram gedaald. De 'normale verbruiker' had eind '43 per week recht op een distributiepakket waarin I 800 gram brood (met hoeveelheden aardappelmeel en gemalen erwten er inl), 90 gram havermout en gort, 250 gram suiker, 125 gram jam, 1750 gram taptemelk, 150 gram boter of margarine, 280 gram vlees en 4 kilo aardappelen de belangrijkste bestanddelen waren. Men moet daar nog de groente bijtellen maar daarvan waren de rantsoenen, samenhangend met wat ter veiling aangevoerd werd, zo wisselend dat geen nauwkeurig cijfer aan te geven valt - er werd in elk gevalook in die tijd, d.w.z. in '43-'44, door stedelingen die dicht bij de tuinbouwstreken woonden, in feite vrij veel groente gekocht.

XCWij hebben hier het begrip 'in feite' ingevoerd. De overzichten die ons de bovenstaande gegevens verschaften, geven namelijk louter weer waar de gezinnen recht op hadden, niet wat zij in feite aan levensmiddelen verbruikten. Een aanzienlijk deel van de bevolking was in '41 en '42 fmancieel niet in staat het distributiepakket aan te schaffen; deze mensen hielden bonnen over, verkochten ze 'zwart', en de kopers van die 'zwarte' bonnen kregen dus meer dan waar zij recht op hadden. Dit verschijnsel heeft zich, aldus onze indruk, in '43 en '44 minder voorgedaan (de minimum-lonen waren toen iets verhoogd en het distributiepakket was ingekrompen), maar is toch in de armere wijken vrij frequent gebleven. Anders gezegd: de voorraden die de detailhandel kreeg, werden niet verdeeld zoals het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd beoogde - de sociaal zwakste groepen kregen minder. Daarenboven werd het beeld nog verder scheefgetrokken doordat boeren en tuinders een deel van hun productie niet inleverden maar rechtstreeks aan consumenten verkochten, soms tegen

XCwaarde der rantsoenen, ook alweer voor de verschillende 'rantsoeneringsgroepen', in bepaalde perioden van augustus '4I af. Grafieken voor die calorische waarde, gesplitst naar koolhydraten, vetten en eiwitten, vindt men in de naoorlogse uitgave van het ministerie van sociale zaken: Malnutrition and starvation in Western Nether lands, September 1944-July 1945 (I948), pag. 6-8. Overeenkomstige gegevens, uitsluitend met betrekking tot de 'normale verbruikers', treft men aan in Onder drukking en Verzet, deel II, pag. 62I-23.

normale, soms tegen verhoogde prijzen. Op deze vorm van zwarte handel komen wij nog terug, maar wij moeten hier wèl de opmerking maken dat het cijfermateriaal dat wij in het voorafgaande over de productie en distributie van levensmiddelen gegeven hebben, een te ongunstig beeld geeft. Dat cijfermateriaal is immers aan de officiële statistieken ontleend, maar wat door boeren en tuinders niet ingeleverd maar rechtstreeks verkocht werd, kwam niet in de officiëlestatistieken terecht. Men denke bijvoorbeeld aan de vis: van de zoutwatervis werd volgens schatting bijna een derde, van de zoetwatervis zelfsde helft niet ter veiling aangevoerd. Daarbij merken wij evenwel op dat wie geen geld had om het distributiepakket aan te schaffen, uiteraard óók geen geld had om rechtstreeks bij de 'producenten' levensmiddelen te kopen. Hoe dat zij: er zijn méér levensmiddelen ter beschikking gekomen dan men uit de officiëlecijfers zou afleiden.

XCAnderzijds wordt het totale beeld weer ongunstiger wanneer men nagaat of de vastgestelde rantsoenen inderdaad de consumenten bereikt hebben. Het vaststellen van die rantsoenen was steeds een bij uitstek gecompliceerde aangelegenheid. Wat bijvoorbeeld de aardappelen betrof, moest het rijksbureau voor zijn planning op iets langere termijn beschikken over nauwkeurige schattingen van de oogst - de Plaatselijke Bureauhouders zorgden voor de nodige gegevens. Werden de aardappelen geoogst, dan bleef, gelijk reeds gezegd, een deel bij de 'zelfverzorgers', De rest werd ingekocht door de Provinciale Inkoopcentrales van Akkerbouwproducten, een en ander onder toezicht van de Provinciale Voedselcommissarissen. Van die rest ging een deel naar de bezetter toe, een ander deel via de Nederlandse Aardappelcentrale, later via het Bedrijfsschap voor Aardappelen, naar de aardappelmeelfabrieken (dat was o.m, bestemd voor het broodmeel). Het grootste deel van de oogst was voor de burgerij bestemd, met dien verstande dat aanzienlijke hoeveelheden voor de centrale- en fabriekskeukens gereserveerd moesten worden met het oog op de bonloze bijvoeding van industrie-arbeiders, Wat overschoot, kwam in distributie. Een en ander betekende dat periodiek enorme aardappeltransporten moesten plaatsvinden uit de productiegebieden naar de gebieden waar de consumenten woonden. Die transporten vonden plaats met schepen, goederentreinen en vrachtauto's - drie vervoerssectoren waarop zich, gelijk wij eerder uiteenzetten, steeds meer moeilijkheden voordeden. Men mag wel steUen dat het organisatorische werk van het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd daarop neerkwam dat men, ook als de weet'somstandigheden gunstig waren, aan een opeenvolging van crisissen het hoofd moest bieden - en werkten de weersomstandigheden tegen, dan leken die crisissen bij tijd en wijle onoplosbaar. Bonnen voor aardappelen kon het

rijksbureau intussen via het Centraal Distrihutiekantoor eerst geldig verklaren wamleer het op grond van alle binnenkomende rapporten de zekerheid had dat het tempo van bevoorrading van de groot- en kleinhandel in aardappelen in overeenstemming was met de planning. Men heeft voor de statistieken van de rantsoenen en van hun calorische waarde aangenomen dat die rantsoenen inderdaad steeds de consumenten bereikt hebben.

XCWas dat zo?

XCIn feite hebben zich storingen voorgedaan. De Sicherheitsdienst rapporteerde eind '40 dat het vooral in de grote steden herhaaldelijk voorkwam dat de slagers niet genoeg vlees hadden 0111 alle klanten te bedienen. 'Viele Fleischer', aldus de "Meldungen aus den Niederlanden' van begin december '40,

XC'lassen ihr Ceschiifi: an drei bis vier Wochentagen geschlossen um u/eniçstens all einzclnen Tagen ihre Kund,chcifi belieJern zu können. Dennoch gibt es Familien die trotz aller Bemuhunoen In den letzien 10 bis 14 Tagen kein Fleisch mehr bekommert haben.:»

XCWat de aardappeldistributie betrof, merkte de economische specialist van de Sicherheitsdienst, H. J. Fahrenholtz, in de zomer van' 4I in een rapport op dat het rantsoen voor 'normale verbruikers' wel 3 kilo per week bedroeg, maar dat 'die Versorgungslage in der Praxis nut die Zuteilung von 1 t Kg pro Kopf und Woche erlaubt.'2

XCMen ziet: dit zijn twee momentopnamen uit de eerste vijftien maanden van de bezetting. Wij nemen aan dat de talrijke diensten die bij de voedselvoorziening der bevolking betrokken waren,. toen minder goed op elkaar ingespeeld waren dan later. Aan de andere kant ging het tijdig verdelen van slinkende voorraden via het steeds sterker in zijn voegen krakende transportsysteem een steeds groter probleem vormen. Van frequentie, duur en omvang der storingen hebben wij ons met dat al geen beeld kunnen vormen. Elke storing betekende dat men minder kreeg dan waar men recht op had en ook in zoverre moet dus achter de officiële statistieken hier en daar een vraagteken gezet worden.

XCWerkelijk vaste grond onder de voeten bood ons slechts één rapport: een rapport van het Gemeentelijk Statistisch Bureau van Den Haag dat in het gehele jaar '43 acht-en-negentig gezinnen nauwkeurig had laten aantekenen wat zij aan voedingsmiddelen verbruikt en wat zij daarvoorJ.

1 24 (IQ dec. I940), p. I7. 2 H. Fahrenholtz: (zomer I94I), p. 8 69 B-d).

betaald hadden.! Dit waren gezinnen waarin de netto-inkomsten (minus de loonbelasting dus) per week varieerden van f 36 tot f 45; de nettojaarinkomsten varieerden derhalve van f I 872 tot f 2 340 - gemiddeld bedroegen zij f 2 180. Houdt men nu in het oog dat landelijk ca. 45 % van de aangeslagenen een belastbaar jaarinkomen had van rninder dan f 2 000, dan is duidelijk dat de in Den Haag onderzochte groep bepaald niet tot het arme deel van de bevolking behoorde. Welnu, de meest verrassende uitkomst van dit onderzoek was dat de feitelijke voeding van deze groep, het werkelijke verbruik dus, de toegekende rantsoenen vrij aanzienlijk overtrof. Dat verbruik was voor vlees en kaas maar heel weinig hoger geweest: I, resp. 2%, maar er was 5% meer brood en beschuit verbruikt, 7% meer boter en margarine, I I % meer melk, 15 % meer grutterswaren en niet minder dan 45 % meer aardappelen.

XCDe vraag rijst: waar kwamen die extra levensmiddelen vandaan?

XCBlijkens. het onderzoek waren zij slechts voor een klein deel afkomstig van 'de zwarte markt', waarmee evident bedoeld werd: van elders dan uit de normale detailhandel. De calorische waarde van wat men elders zwart gekocht had (hoofdzakelijk grutterswaren, aardappelen en brood) bedroeg slechts 2 à 3 % van de totale calorische waarde van alle voedingsmiddelen. Wij moeten dus aannemen dat het extra verbruik in hoofdzaak gevolg geweest is van het feit dat men bij de normale detailhandellevensmiddelen kon kopen waar arme gezinnen geen geld voor hadden. Daarvoor moesten dan wèl 'meermalen hogere prijzen (worden) betaald dan de officieel toelaatbare.P

XCVoeding en extra-voeding kostten die acht-en-negentig gezinnen veel geld. Van alle gezinsuitgaven hadden de voedingsuitgaven in '37-'38 (toen was een overeenkomstig onderzoek uitgevoerd) 36% gevormd - nu 44 %. De acht-en-negentig gezinnen hadden, gelijk gezegd, in '43 gemiddeld f 2 180 verdiend. Gemiddeld hadden zij evenwel f 2540 uitgegeven. 'Uit navraag omtrent de wijze waarop de gezinnen met de grootste tekorten in hun uitgaven-surplus hadden voorzien, is', aldus dit rapport, 'gebleken dat verreweg de meeste hunner hiertoe spaargeld of inkomsten, verkregen uit de verkoop van huisraad, hadden moeten aanspreken.P

XCTreffend toonde het Haagse onderzoek tenslotte aan hoezeer de samenstelling van het levensmiddelenpakket, vergeleken met de periode '37-'38,onderzoek.' (Collectie-dr. W. Drees, map 'Eerste Nationaal Comité, Vaderlands Comité') 2 A.v., p. 5. 3

1 Gemeente Den Haag, Statistisch Bureau: 'De voedingswaarde van het verbruikte door 98 gezinnen gedurende het onderzoek te 's-Gravenhage in I943. Budget

veranderd was. Het verbruik aan kaas was met 22 % gedaald, aan chocolade en koekjes met 25 %, aan brood met 33 %, aan margarine en boter met 34 %, aan suiker met 45 %, aan vis met 60%, aan vlees en vleeswaren met 70%, aan fruit met 76%, aan vetten ell oliën met 88 %, aan eieren met 94 %. Het verbruik van drie soorten levensmiddelen was daarentegen praktisch verdubbeld: aan aardappelen was het met 98 % gestegen, aan grutterswaren met 99%, aan groente zelfs met III%. Vergeleken met '37-'38 was de calorische waarde van alle verbruikte levensmiddelen met 10% gedaald; men had gemiddeld per dag 3 090 calorieën gekregen - enkele honderden calorieën meer dan waar deze groep (waartoe ook arbeiders behoorden die extra rantsoenen enjof bonloze bijvoeding kregen) recht op had.

XCMet het trekken van algemene conclusies moet men voorzichtig zijn. Nogmaals: wij bevinden ons met de Haagse groep in de bovenste helft van alle inkomensgroepen, zij het in de onderste laag daarvan. Ook is de onderzochte groep aan de kleine kant geweest. Misschien mag men het weergegeven rapport toch wel als een nieuwe aanwijzing zien dat de officiële statistieken van het rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd een te ongunstig beeld geven van de voedselvoorziening der bevolking als geheel. Menmoet echter ook in het oog houden dat het weergegeven onderzoek op het gehele jaar '43 betrekking had. Het algemene voorzieningspeil was aan het einde van dat jaar lager dan in het begin en die daling werd in '44 voortgezet. Vooral door het gebrek aan vetten konden veel mensen toen een groot deel van de dag een hongerig gevoel niet kwijt raken, beter misschien: een onbestemd gevoel dat zij, hoeveel zij ook aten, slecht gevoed waren. 'In de treinen, op de kantoren, in de woonhuizen, overal', zo schreef medio' 44. een Amsterdamse forens,

XC'eten de mensen. Ze eten op alle uren van de dag. Zij zijn kennelijk zo bezeten door de dreiging van de honger, ook al is die er nog niet, dat de voeding hun een obsessie is geworden. Dit is het wonderlijke. AI die mensen eten niet omdat ze honger hebben (zover zijn ze nog niet), maar omdat ze bang zijn honger te krijgen.

XCHet is de angst der armoede die allerwege in ons land is ontstaan. En wat al die mensen eten, is nauwelijks voedsel te noemen. Baksels die als koeken worden verkocht, onguur van uiterlijk en ongenietbaar van smaak, vieze maaksels van vindingrijke bakkers, opgespaarde boterhammen, verdroogd in verfrommelde papiertjes. Het is een onsmakelijk gezicht.' 1

XCNiet alleen kwantitatief maar vooralook kwalitatief ging het voedsel IJ. H. Penning: Op dood spoor. Ben burger in oorlogstijd (1945), p.

achteruit. Zeker, in de groep van de Haagse gezinnen werd in '43 maar een kwart minder aan chocolade en koekjes gegeten dan vóór de oorlog, maar dat waren de vooroorlogse chocolade en koekjes niet meer. Volle melk was blauwkleurige, weeïge taptemelk geworden, wat smakelijk witbrood was, wist men alleen nog uit de herinnering. Men kreeg, doordat er zo weinig fruit was, vooral ook tekort aan vitaminen.' Een lekker kopje thee en een lekker kopje koffie waren vóór de bezetting de gewoonste dingen van de wereld geweest. Afgelopen! De algemene distributie van thee eindigde in' 41, in plaats van koffie kreeg men van begin' 41 af 'koffie-surrogaat' voor welks vervaardiging echter anderhalf jaar later in het geheel geen echte koffie meer beschikbaar was" - het werd toen louter uit bonen en erwten samengesteld. Theeen koffie-surrogaten waren overigens in de zomer van '40 al in de handel gekomen, Veelal waren dat producten van twijfelachtige kwaliteit waarbij men overigens moet opmerken dat de thee-surrogaten minder aan echte thee herinnerden dan de koffie-surrogaten aan echte koffie. Ook surrogaten voor soep- en jusblokjes kwamen er bij de vleet. 'Aroma-blokjes' deden hun intrede, waarvan althans de Haagse Keuringsdienst van Waren ill '42 'talrijke voorraden' vernietigen moest, aangezien zij 'voor 80 à 95% uit keukenzout bleken te bestaan en feitelijk gekleurde zoutblokjes waren." Een jaar later hadden de slagers een nieuwe bron van inkomsten aangeboord: aftreksels van beenderen, pezen en enig vleesafval die als 'bouillon' verkocht werden. 'Deze producten', aldus dezelfde Keuringsdienst, 'bleken omstreeks 98 % water te bevatten, voorts enig zout en enkele tiende procenten aan eiwi.t en vet. De voedingswaarde er van was derhalve van geen betekenis, doch zij waren bruikbaar voor het verbeteren(Bijlage II bij Gemeente Den Haag: Verslag VQf1 de toestand der Gemeente 's-Craven

1 Heel af en toe kwamen citroenen en sinaasappelen die ingevoerd waren, in distri butie; de sinaasappelen werden dan alleen voor kinderen ter beschikking gesteld. Op staatskosten werden voorts in de vier eerste bezettingswinters tabletten-vita mine D (tegen rachitis) uitgereikt ten behoeve van kinderen tot 3jaar en tabletten vitamine C (ter vervanging van vers fruit) werden enkele malen verstrekt aan school kinderen en zwangere vrouwen. Soms wisten grote bedrijven de hand te leggen op voorraden vitamine-C-tabletten. 2 Een restvoorraad van 4 ton thee en 10 ton koffie werd begin '43 aan het politiepersoneel, de mijnwerkers en het spoorweg personeel ter beschikking gesteld. Er waren toen nog wel enkele andere restvoorraden over: begin '44 werd nog 200 ton thee en koffie door Duitsland gevorderd en toen werd een laatste rest van Ia ton al geroosterde koffiebonen voor de helft naar de ziekenhuizen en voor de helft naar de tehnizen van de Nederlandse Volksdienst en de Duitse militaire hospitalen gezonden. Hetzelfde gebeurde met de laatste rest cacaopoeder. 3 'Verslag van de Keuringsdienst van Waren over 1942', p. 9

van de smaak van stamppotten e.d.'! Men kan hieruit opnieuwafleiden hoe weinig vet en hoe weinig vlees er in de gezinnen kwam.

XCEén factor, een belangrijke factor, hebben wij nog niet genoemd: hoeveel meer physieke moeite het kostte dan vroeger om de dagelijkse levensmiddelen in te kopen. Wat men aan voedsel kon aanschaffen, leverde minder energie op - maar het aanschaffenzèlf vergde méér energie. Natuurlijk, men had ook vroeger wel eens moeten wachten op zijn beurt, maar dat wachten werd nu regel. Om te begilmen moest men vaak lang in de rij staan bij de frequente bezoeken aan de distributiedienst. Dan werd ill praktisch elke winkel waar men gedistribueerde levensmiddelen kocht, de behandelingstijd per klant aanzienlijk langer: er moest nu niet aileen betaald worden maar de de klant moest tevens het juiste bonnetje overhandigen en de winkelier deed er verstandig aan, te verifiëren of het wel het juiste bonnetje was. In een kruidenierszaak moest de kruidenier bovendien voor verschillende inkopen verschillende bonnetjes controleren. Menige winkelier verloor er zijn goede humeur bij en werd korzelig, ja onbeschoft. Behalve misschien hier en daar op het platteland werd lang in de rij staan voor moeders met zware boodschappentassen, voor zwakken en voor ouden van dagen een dagelijkse onaangenaamheid - voor velen hunner een dagelijkse kwelling.

XCTen aanzien van geen enkele soort levensmiddelen heeft dat afmattende wachten zich in zulk: een mate voorgedaan als ten aanzien van de groente. Dat kwam door twee factoren. De eerste was dat er door de exorbitante Duitse exporteisen niet voldoende groente van de veilingen kwam; de tweede dat de groente zich door haar gevarieerdheid in soort, in kwaliteit en in wekelijks aangevoerde hoeveelheid niet leende voor een normale distributie. De gevolgen bleven niet uit.

XCAl in de lente van '41 trokken tienduizenden die daar tijd en geld voor hadden, zelf naar de tuinders om bij hen groente te kopen; men betaalde dan veelal iets meer dan de vastgestelde veilingprijzen maar had dat er graag voor over. Daarvan was weer het gevolg dat zich onder de groot- en kleinhandelaren de neiging ontwikkelde om óók partijen groente achter te houden om die, zodra men daar de kans toe kreeg, zwart te verkopen. 'Gisteren was

XC1 'Verslag van de Keuringsdienst van Waren over 1943', p. I (Bijlage II bij Gemeente Den Haag: Verslag van de toestand der Gemeente 's-Cravenhage, 1943 (1946)).

er in Den Haag in het geheel geen groente te krijgen', werd eind augustus' 41 op een zaterdag op de dagelijkse persconferentie in Den Haag door een journahst opgemerkt. 'Ik heb zelfs', aldus een tweede journalist, 'gehoord van groentehandelaren die een vrije dag namen om zelf hun groenten bij de tuinders te gaan kopen." Hirschfelds perschef kwam een week later opdraven, stelde, wat de voedselpositie in het algemeen betrof, voorop dat wat hij betoogde, zelfs door de mensen die hem het beste kenden, niet meer aanvaard werd (' mijn eigen famihe gelooft mij nauwelijks meer'), maar deed, wat de groente betrof, met verzwijging van de export naar Duitsland, niet veel meer dan jammeren over de rechtstreekse aankoop bij boeren en tuinders:

XC'Nu begint de aardappelmisère tot het verleden te behoren en nu richt de publieke belangstelling zich op groente en op dit pnnt geloof ik dat wij geen misverstand moeten laten bestaan. Op het gebied van de groente zien wij namelijk dingen gebeuren die nog veel dwazer zijn dan wij op het gebied van de aardappelen hebben kunnen meemaken Fantastische hoeveellieden worden buiten de handel om verhandeld. De hoeveellieden groente die vandaag aan de dag van de teler rechtstreeks naar de consumenten gaan en buiten iedere veiling en iedere ordening om verhandeld worden, zijn vele malen groter dan die welke het publiek langs de gebruikelijke weg bereiken. Nu komt de groentehandelaar natuurlijk bij u en zegt: 'U kunt wel groente krijgen, zoveel zelfs als u maar hebben wilt, maar tegen een hogere prijs, want ook ik moet ze tegen een hogere prijs inkopen en tegen de vastgestelde prijzen kan ik geen zaken doen.' '2

XCAan het einde van de lente van '42 viel, mede als gevolg van de strenge winter, de normale aansluiting van de groente van de koude grond op de kasgroente weg. Weer trokken de stedelingen en masse naar de tuinders. Begin juni werd toen in en bij de tuinbouwstreken een algemeen vervoerverbod voor groente afgekondigd. Hirschfelds perschef kon er nu ten overstaan van de journalisten niet langer omheen draaien: 'De export is inderdaad ten aanzien van vorige jaren wat aan de hoge kant; hij is op dit moment voor de maand juni op 50% vastgesteld.'3 Dat cijfer mocht overigens niet gepubhceerd worden. Vijf dagen later ging de bezetter nog een stapje verder: voorlopig mocht in de pers in het geheel niet meer over de groenteen fruitvoorziening geschreven worden. 'Eindeloze files wanhopige vrouwen', aldus Vrij Nederland, stonden in die tijd voor de groentewinkels: 'In onze grote en middelgrote steden begint dit al om's morgens 4 uur en vaak

1 Verslag persconferentie, 23 aug. 1941, p. 2, 4 (DVK, 47). 2 A.v., 30 aug. 1941, p. 3-4 (a.v.). 3 A.v., 8 jnni 1942, p. 2 (a.v., 50).

keren de mensen na zes tot acht uur wachten met niets naar huis.'l Twee maanden later, in augustus, deed zich opnieuw zulk een noodsituatie voor. Veel groentehandelaren waren er toen overigens toe overgegaan om hun vaste klanten z.g. knipkaarten te geven waardoor die klanten, als de handelaar op een bepaalde dag groente ontving, althans de zekerheid hadden dat zij, zonder's morgens om 4 uur in de rij te gaan staan, groente zouden kunnen kopen.

XCIn. de lente van '43 was er groente genoeg, maar nu kwam er als gevolg van de zachte winter zulk een groot aanbod, dat men niet in staat was, de beschikbare hoeveelheden te transporteren: wat men niet kon afvoeren, werd omgespit. Eind april mamfesteerde zich opnieuween tekort aan groente. Weer moesten de huisvrouwen urenlang in de rij staan en zo ging het door, maand na maand. Begin augustus werd in Amsterdam, Haarlem, het Gooi, Den Haag, Rotterdam en Utrecht de z.g. klantenbinding ingevoerd: groente werd distributiegoed, tegen inwisseling van een bepaalde bon moest men zich bij een bepaalde groentehandelaar laten inschrijven; deze maakte dan bekend, op welke dagen in de week men groente kon kopen. Het systeem dat een aantal groentehandelaren op eigen initiatief in de zomer van '42 toegepast hadden, werd dus nu voor de grote bevolkingscentra in het westen door de overheid overgenomen. Wij hebben niet de indruk dat het in voldoende mate hielp. Ook begin '44 trokken weer velen uit de grote steden naar de tuinderijen om er zelf groente te kopen, soms niet alleen voor het eigen gezin maar ook teneinde een deel daarvan 'zwart' aan de man te brengen. 'Täglich', zo heette het in een rapport van de districtscommandant van de prijsbeheersing te Amsterdam dat aan het Reichskomnsissariat voorgelegd werd, 'juhren urui [ahren Hunderte von Frauen mit der Kleinbahn von Amsterdam nach Purmerend um Gemüse in dem Beemster ZIJ helen, und kehren mit vollen Säckm zurück. Täglich werden auf diese Weise einige Tausend Kg Cemuse ... nach der Stadt bifördert um in vielen Pallen dase!bst zu 'schwarzen' Preisen verkauft xu wetden. Van einer KontrolIe Vall Seiten des eeeD bemerkt man nichts ... Einen Respekt var dieser KontrolIe gibt es überhaupt nicht. Die aus dem Beemster kommenden Autobusse wetden mitunter bei Purmerend angehalten. Die Kontrolleure steigen ein, sagen mit Ireundlicher Mime: 'Alles ist wah! in Ordnung, nicht wahr?', lassen einen ader zwei Passagiere ein kleines KöjJerchen aufmachen, stellen fest, dass alles in Ordnul1g ist, und verlassen den Autobus. Unter den Bänken liegen dann die Säcke mit KartojJe/n, Obst und Gemüse'2

XC1 Vrij Nederland, 16 (23 juni 1942), p. 5. 2 Vertaalde brief, 21 jan. 1944, van de districtscommandant prijsbeheersing te Amsterdam aan de gemachtigde voor de prijzen (FiWi, Abt. Preisbildung, 24 C 12-03).

fruit werd dus ook op deze wijze aangeschaft.

XCInderdaad, vers fruit werd in '41 en '42 al even moeilijk verkrijgbaar als verse groente. In '43 kwam er nog een probleem bij: er waren toen als gevolg van de arbeidsinzet niet voldoende losse arbeiders om bij de oogst te helpen en ook hier tekende zich een tekort aan transportmiddelen af. De burgerij vond er wat op. Ten tijde van de kersenoogst trokken bijvoorbeeld uit het gehele land tienduizenden stedelingen naar de Betuwe om er kersen te kopen. Op één dag waren het er volgens officiële schatting vijf-entwintigduizend die hier en daar in gevecht raakten met de CCCD en met de politie. 'Wij zijn op weg naar Tiel' - zo begon een Amsterdammer eind juni een zondagse tocht te beschrijven die hij met vrouwen twee kinderen naar een bevriende boer ondernomen had.

XC'Overvolle trein en in Utrecht komt er nog een stampie bij. Maar de stemming is er want alles trekt er vandaag op uit, kersen eten of hal en. In Geldermalsen overstappennaar Tiel. Nog drukker. De wagens puilen uit. Maar we komen er. Van Dien- staat ons al op te wachten. Wat is het toch vredig in zulk een klein provinciestadje. De ontbijttafel wacht ons. Als steeds is dit een heerlijke verrassing voor ons. Rookvlees met beschuit ... Dan drinken we koffie en gaan we op stap naar de kersenboomgaard Van Dien laat meteen een kist van IS pond kersen aanrukken. Wij vleien ons neer en beginnen te peuzelen. Binnen een half uur is de kist leeg en we kunnen geen kers meer zien ... En als we de buik goed vol hebben, gaan we de tassen vullen en maken ons reisvaardig voor de terugtocht. Moe van Dien gaat vooraf om het eten klaar te maken en wij wandelen heerlijk rustig terug. En overal zien we kersenhalers en -eters. Thuisgekomen vinden we de tafel al klaar. Heerlijke kruimige aardappels en een balletje gehakt (hoe bestaat het) en doppers met wortelen en echte jus, en rijst na (van die mooie gele rijst, grote korrels) met bessensap. We barsten bijna maar op moet het zegt Ma van Dien ... Zo verloopt de dag. En als het klokje ons waarschuwt dat de terugtocht naar eigen huis weer is gekomen, vergezelt de hele familie ons naar station. Wat een mensen komen hier naar toe. Hele karavanen en allemaal vol beladen met koffers, mandjes, tassen. Maar allemaal vol hoor, daar kun je op rekenen. En niemand mag kersen vervoeren. Maar je ziet geen controleur en geen agent. Ze geloven het wel.'

XCDeze ene Amsterdamse familie, die van de controle geen last gehad had (elders was dat bij anderen wèl het geval geweest), torste 35 pond kersen mee. Daar was per pond een kwartje voor betaald, 'in Amsterdam moeten de stakkers f 1,50 per pond betalen'2 - veel meer dan de officieel vastgestelde prijs. Dat groenteen fruithandelaren hogere prijzen vroegen dan toegestaan

XC1 De werkelijke naam luidde anders. 2 Dagboekfragmenten 1940-1945, p.

was, kwam in de lente van '44 zo veelvuldig voor dat het Bedrijfsschap voor Groente en Fruit toen op verzoek van Louwes in de steden in het westen des lands 'rijkswinkels' ging oprichten die zich aan de vastgestelde prijzen hielden.

XCOok de gemeentebesturen hadden maatregelen genomen. Vooral in het westen waren zij er al in '43 toe overgegaan om in en bij de steden in de groengebieden (parken en pleinen) eigen aardappelen en groente aan te planten.' Personeelsleden van diverse gemeentebedrijven traden dan als tuinders (en bewakers l) op. De gemeente Den Haag liet aldus in '43 meer dan 100 ha betelen; de opbrengst, ruim I 000 ton, hoofdzakelijk aardappelen, ging naar diverse sociale instellingen en naar de ziekenhuizen toe. In' 44 sloten enkele besturen van grote gemeenten leveringscontracten af met landbouwers in de omgeving; de oogst ging dan buiten de veilingen om naar de betrokken gemeenten toe. Grote ondernemingen hadden dat systeem al eerder toegepast: ook zij waren zich moeite gaan geven om hetzij bij de groothandel, hetzij bij boeren partijen levensmiddelen op de kop te tikken die aan de arbeiders en employé's ter beschikking gesteld werden, Sommige rijksbureaus voor handel en nijverheid deden hetzelfde, het rijksbureau voor de verwerkende industrie had er een aparte commissie voor die er in slaagde, vooral aardappelen in grote hoeveelheden te verdelen. 'Velen', aldus het naoorlogse verslag van dit rijksbureau,

XC'schreven ook in voor deelname aan de 'Volkstuinen' waartoe in Zoetermeer 5 ~ ha grond met aardappelen en peulvruchten werden verbouwd Tientallen vrijwilligers uit het personeel hebben zich toen zeer beijverd om de oogsten binnen te halen met als enige vergoeding een maaltje bruine bonen, waarin, 0 ongekende luxe in die tijd, ook wel eens een stukje spek te bekennen viel.'2

XCWaar wezen deze en dergelijke verschijnselen op? Toch op niets anders dan dat men in steeds sterker mate zichzelf trachtte te redden. Grote bedrijven, gemeentebesturen en rijksinstellingen gingen het voorbeeld volgen dat, sinds de schaarste zich was gaan aftekenen, door honderdduizenden particulieren gegeven was. Men kon op die schaarste reageren met bittere grapjes waarvan tientallen de ronde deden ('Alle sigarettenpapiertjes zijn

1 In tuinen en volkstuinen werden ook bij voorkeur aardappelen en groente ver bouwd. Wie een tuin of volkstuin bezat, kon de rantsoenen dus uit eigen 'productie' enigermate aanvullen. Wat de omvang van die aanvulling geweest is, valt niet te schatten. 2 Rijksbureau voor de verwerkende industrie, sectie metalenverwer kende industrie: Naoorlogs verslag, p. 49 (eNO, 328 a).

XCgevorderd!' 'Ja, om ons boterrantsoen in te verpakken'), maar effectiever

XCwas het om er iets aan te doen. Het gehele systeem van geleide economie dat de departementen van handel, nijverheid en scheepvaart en van landbouwen visserij in de vorm

XCvan de rijksbureaus alsmede de hoofd-, bedrijfs- en vakgroepen en de hoofdbedrijfs- en bedrijfsschappen in het leven hadden geroepen, had de bedoeling om het deel van de nationale productie dat de bezetter aan Nederland liet, volgens vaste regels, via de normale handelskanalen en tegen gecontroleerde . prijzen zoveel mogelijk naar evenredigheid onder de gehele bevolking te verdelen. Dat vergde discipline van producenten, handelaren en consumenten - óók van de instanties die met de veelzijdige controle belast waren. Aan die discipline had van meet af aan veel ontbroken, maar dat van '43 af ook overheidsinstellingen de rechtstreekse weg naar de producenten zochten en vonden, toonde niet alleen aan hoe kwetsbaar die geleide economie geworden was maar ook dat het nu als min of meer normaal beschouwd werd, er dwars tegen in te handelen. Op het vitale terrein van de levensmiddelenvoorziening was de greep die Hirschfeld en Louwes op de situatie hadden, bezig te verzwakken. Hirschfeld en Louwes zijn organisatoren geweest van ongewoon formaat. Overziet men het gehele terrein, dan mag men coneluderen dat zij, in hun conflicten met de bezetter en met de oorlogsomstandigheden, tot in de zomer van' 44, zij het met horten en stoten en met steeds groter lacunes, de centraal geleide levensmiddelenvoorziening in stand hebben weten te houden. Eerst door de Spoorwegstaking en de daarop aansluitende strafmaatregelen van de bezetter zou de zwakste schakel in de keten, het vervoer, bezwijken.

Prijsbeheersing

XCPrijsbeheersing was het noodzakelijk complement van de distributie. De overheid kon zich de grootste moeite geven 0111, wat de schaars wordende goederen zelf betrof, te bereiken dat deze in vaste hoeveelheden en met regelmaat op de honderdduizenden verkooppunten arriveerden, maar het doel van die distributie: te waarborgen dat een ieder de hem toekomende rantsoenen kon aanschaffen,zou goeddeels gemist worden als men het prijspeil niet in de hand hield. Bedrijfseconomisch zou een geleidelijke, stevige stijging van de prijzen overigens heel wel te verdedigen zijn geweest, zeker bij die bedrijven die hun prijzen reeds plachten vast te stellen volgens de Z.g.

arbeidsloon, de sociale lasten, de overhead-kosten en de rente op het bedrijfskapitaal, niet van de inkoopwaarde van de gronden hulpstoffen en van de afschrijvingen op de bestaande bedrijfsgebouwen en -installaties uit, maar van de bedragen die grondstoffen, hulpstoffen, bedrijfsgebouwen en -installaties bij hun vervanging zouden vergen. Dit bedrijfseconomisch uitgangspunt werd door de overheid bewust buiten beschouwing gelaten. Prijsstijging werd slechts aanvaard voorzover zij het gevolg was van factoren die zich aan de beheersing door de Nederlandse overheid onttrokken, of voorzover zij door die overheid bepaald wenselijk werd geacht. Wat het eerste betreft: de hogere invoerprijzen mochten doorberekend worden; wat het tweede aangaat: in de loop van '40 werden de prijzen op de agrarische sector, teneinde daar de productie te stimuleren, stevig verhoogd en menig agrarisch product was natuurlijk grondstof voor bepaalde industriële bedrijfsrakken.'

XCIn de zomer van '40 werden alle prijzen op het peil van 9 mei' 40 gestabiliseerd, met uitzondering evenwel van de prijzen voor onroerende goederen, importartikelen, diensten op de vervoerssector en agrarische producten. Afgezien van het feit dat al spoedig tal van prijsverhogingen geconstateerd werden die met die stabilisatie in strijd waren, vloeide alleen al uit de toegestane prijsverhogingen voort dat reeksen andere prijzen billijkerwijs óók verhoogd moesten worden. Dit vergde een aparte dienst. Welnu, in november '40 benoemde Hirschfeld een Gemachtigde voor de Prijzen, mr. H. C. Schokker, en begin januari' 41 kondigden Hirschfeld en Tenkink (Justitie) het Prijsbeheersingsbesluit af, 2 hetwelk o.m. bepaalde dat elk die een door de dienst van Schokker vastgestelde prijs opzettelijk zou overtreden, gevangenisstraf tot een maximum van tien jaar zou krijgen en/of een geldboete van onbeperkte hoogte. Gevangenisstraffen zouden slechts door de rechter opgelegd kunnen worden maar voor de geldboetes was ook Schokkers dienst competent; deze kon bovendien een bedrijf dat in overtreding was, stilleggen. Dit tuchtrecht zou uitgeoefend worden door vijf inspecteurs van de prijsbeheersing wier districten samenvielen met die der gerechtsva (Verordeningenblad,

1 De agrarische sector bleef de enige waarop volgens de vervangingswaarde ge calculeerd werd. Op de andere sectoren was het niet toegestaan, de 'onderbezettings kosten', d.w.z. de kosten die uit de gedeeltelijke leegloop (gevolg van het tekort aan grondstoffen) voortvloeiden, in de kostprijsberekeningen op te nemen. Bij de landbouw werd daarentegen rekening gehouden met bijv. de oogstvermindering door het tekort aan kunstmest: de uit deze 'onderbezetting' voortvloeiende kosten werden wèl in de kostprijs opgenomen. Zij drukten dus via de hogere prijzen op de consumenten. 2 II/41 1941, p. 28-39).

hoven; legden zij hoge straffen op, dan kon men bij de gemachtigde in beroep gaan.

XCMen ziet: gestraft kon eerst worden wanneer vastgestelde prijzen overtreden waren. Die vaststelling had heel wat voeten in de aarde. 'Eerst in de zomer van '41, dus een vol jaar te laat, werden', aldus dr. B. Pruijt in zijn belangrijke studie Prijsbeheersingspolitiele (1949), 'de doeleinden van de prijsbeheersingspolitiek scherp geformuleerd. In plaats van de compromissen van groepsbelangen kon toen komen een bewust nastreven van doeleinden, gebaseerd op het algemeen belang.'! Dat algemeen belang werd nagestreefd niet alleen door (behalve op de agrarische sector) elke prijscalculatie op basis van de vervangingswaarde af te wijzen maar ook door de rente- en winstnormen drastisch te verlagen. Hadden die normen aanvankelijk telkens 5 % mogen bedragen, nu ging men er van uit d~t de rente op het bedrijfskapitaal niet meer dan 4 % mocht zijn en dat daarbovenop slechts 2 % winst mocht worden gemaakt. De nieuwe prijzen werden geleidelijk per bedrijfstak vastgesteld waarbij men van de calculatie van een gemiddeld, goedgeleid bedrijf uitging; inefficiënte bedrijven werkten dus met verlies, bedrijven die extra-goed geleid werden, konden extra-winst maken. Anders dan in Duitsland, waar men er slechtsvan uitging dat een individueel bedrijf geen oorlogswinst maken mocht, werd door het Nederlandse stelsel de efficiency bevorderd; het hoofd van de Abteilung Preisbildung van Fischböcks Generaileommissariat, dr. K. Trabold (een redelijk man, geen Nazi), achtte het Nederlandse systeem dan ook beter dan het Duitse maar kon de Duitse autoriteiten, in de eerste plaats zijn Haagse chefFischböck, die begin '42 in Duitsland Reichshommissar für die Preisbildung werd (hij combineerde die nieuwe functie met zijn taak in Den Haag), niet voor het Nederlandse systeem.winnen.

XCDat systeem had één praktisch nadeel: het was moeilijker toe te passen dan het Duitse doordat men eerst in een bepaalde bedrijfstak moest nagaan wat eigenlijk de gemiddelde, goedgeleide bedrijven waren. Veelal bleek dat onmogelijk; dan nam men zijn toevlucht tot het theoretische begrip 'normbedrijf' . Hoe dat begrip toegepast moest worden, werd eerst in de lente van '42 op schrift gesteld en nadien bleven toch nog tal van afwijkingen naar boven of beneden mogelijk. Schokkers dienst beperkte zich daarbij tot de industriële bedrijven (en wist in de herfst van' 42 bij Seyss-Inquart te bereiken dat de rijksbureaus van handel en nijverheid hun bevoegdheden op dit terrein verloren) - vaste normen voor de handel, het ambacht en het verkeerswezen werden niet vastgesteld.

XC1 B. Pruijt: Prijsbeheersingspolitiek, P: 299-300.

XCIn april' 43 kreeg Schokker, die NSB' er was (zijn dienst die in totaal meer dan zeshonderdvijftig medewerkers omvatte, was overwegend 'goed"), last met zijn inspecteurs: enkelen hunner weigerden, personen die in overtreding waren, als 'zwarthandelaren' te betitelen, aangezien zij niet het risico wilden lopen dat de overtreders ter bestraffing naar Duitsland overgebracht zouden worden; die inspecteurs werden ontslagen, als eerste jhr. mr. J. W. Th. Serraris (inspectie-Den Bosch) - hem zal de lezer in deel Ia opnieuw tegenkomen.

XCPrijsovertredingen waren schering en inslag. Gemakkelijk was het constateren niet? het vergde medewerking van de politie die al zoveel te doen had. 'Prijscontroleurs' gingen de politie bijstand verlenen. Over gebrek aan werk hadden zij niet te klagen. In '41 werden ruim 28 000, in '42 ruim 93 000 en in '43 II9 000 overtredingen vastgesteld (de cijfers over' 44 zijn onvolledig). In '41, '42 en '43 werd in totaal f 45 mln aan boete opgelegd, een kleine duizend bedrijfjes werdcri gesloten en inmeer dan 20 000 gevallen werdcri partijen goederen in beslag genomen.ê

XCZijn prijsbeheersing en prijscontrole effectief geweest? Uiteraard niet over de gehele linie. Bij een groot aantalopdrachten van de Wehrmacht, speciaal op de bouwsector, was van controle geen sprake; de arbeiders kregen daar 'zwarte' lonen uitbetaald en de rekeningen welke de 'bunkerbouwers' aan instanties van de Wehrmacht en de Organisation Todt voorlegden, werden tot grote ergernis van Trabold als regel niet eens gecontroleerd. Dan was er de zwarte handel die zich geheel van de officiële prijzen losgemaakt had. Het zou aanbevelenswaardig geweest zijn indien de Centrale

1 Het beleid van. de prijsbeheersing is niet zozeer bepaald door Schokker als wel door de 'secretaris' van de dienst, dr. A. Winsemius. 'Schokker', zo schreef ons in februari '75 dr. Pruijt in een commentaar op het concept voor dit hoofdstuk, 'was een zwakke, onbeduidende figuur die in hoge mate door Winsemius onder controle werd gehouden.' 2 In april' 41 werd bepaald dat de kleinhandel in voedings- en genotmiddelen en in textiel- en lederwaren de goederen zichtbaar prijzen moest maar het werd mei' 44 voor dit voorschrift, dat toen al wel tot tal van andere goe deren uitgestrekt was, op goederen van toepassing verklaard werd. 3 Niet direct aan bederf onderhevige goederen werden veelal op de politiebureaus opge slagen; er werd daar vrij veel verdonkeremaand. Van aan bederf onderhevige goe derenmocht de politie een deel behouden. Wij voegen hier nog aan toe dat men bij sommige rijksbureaus allerminst te spreken was over de wijze waarop Schokkers dienst het tuchtrecht uitoefende. 'Er waren', zo merkte na de oorlog een der rijks bureaus op, 'gevallen van zeer kleine overtredingen welke zwaar beboet werden, terwijlomgekeerd gevallen welke zeer ernstig waren, licht werden beoordeeld en met een geringe straf werden afgedaan. Door de grote achterstand of traagheid in behandeling zijn tal van gevallen nimmer behandeld.' (Rijksbureau voor de ver werkende industrie, sectie keramische industrie: Naoorlogs verslag, p. 53).

Crisis-Controle-Dienst die naging of het goederenverkeer volgens de geldende distributiebepalingen plaatsvond, tegelijk nagegaan had of bij overtredingen óók te hoge prijzen in het geding waren - de CCCD schijnt dat over het algemeen nagelaten te hebben. Welke omvang de zwarte handel had, valt moeilijk te schatten; men dient in elk geval in het oog te houden dat de prijzen die in de normale handel betaald werden (alleen deze vindt men in de officiële statistieken terug), evenmin absolute geldigheid hebben als de officiële gegevens over de rantsoenen die elk ontving.

XCMet die beperking willen wij er dan op wijzen dat de Nederlandse overheid er beter in geslaagd is dan nagenoeg elke overheid elders in Europa om de algemene stijging van het prijspeil te beperken. Stelt men '39 op 100, dan was het indexcijfer van de groothandelsprijzen in '44 bijvoorbeeld in Frankrijk 265 tegen 151 in Nederland! - met dat al toch een stijging van ruim 50%, èn een stijging die haar onvermijdelijk effect had op de kosten van levensonderhoud. Globaal willen wij daarvan zeggen" dat deze wel van ,40 op '41 het sterkst stegen maar dat die stijging in later jaren toch voortgezet werd, zodat de algemene kosten van levensonderhoud in de zomer van '44 ongeveer 50 % boven het vooroorlogse peillagen en de kosten van levensonderhoud in arbeidersgezinnen ongeveer 40 % boven dat peil. De kosten van voeding alléén waren nog iets sterker gestegen.

XCWelnu: de lonen waren daar bij ten achter gebleven.

Vermogens/Inkomens

XCOnze gegevens over de vermogensen inkomensverdeling tijdens de bezetting zijn onvolledig, vooral doordat de belastingcijfers van '42 af niet nader statistisch verwerkt zijn. Het heeft misschien zin, met de vermogenden te beginnen en dan te onderstrepen dat in de eerste anderhalf jaar der bezetting, tot eind '41 dus, het totaal aantal personen dat krachtens de vermogensbelasting aangeslagen werd, maar weinig daalde: van bijna

1 Engeland: 153, Verenigde Staten van Amerika: 12I. Een overeenkomstig cijfer voor België kon aldaar als gevolg van de grote omvang van de zwarte handel niet berekend worden. De index voor de prijzen van voedingswaren stond in België (april 1940 100) in augustus '44 op 181, die voor de kleinhandelsprijzen op 23I. 2 Nadere 1943-1946, p. 264.

185000 in het belastingjaar '39-'401 tot bijna 175000 eind '41, en dat het totale bedrag der vermogens iets steeg: van f12,4 tot f13,1 miljard. De conclusie dat de vermogenden er in het begin van de bezetting in financieel opzicht niet op achteruit gingen, is in overeenstemming met het feit dat in die periode ook de financiële resultaten van het bedrijfsleven uitgesproken gunstig waren. 'De hoge bezettingsgraad en het uitverkopen van voorraden hebben', schrijft Pruijt, 'daartoe bijgedragen.P Pas in '42 werd aanzienlijk minder winst gemaakt, al waren ook toen de bedrijfsuitkomsten volgens Pruijt 'over het algemeen bevredigend'." Later kreeg men het moeilijker. Daar stond tegenover dat op de effectenbeurs de aandelen van ondernemingen bleven stijgen. Enerzijds had dat te maken met de grote hoeveelheden geld die in circulatie kwamen, anderzijds met de speculatieve verwachting dat het bedrijfsleven onmiddellijk na de oorlog zijn vleugels weer wijd zou kunnen uitslaan. Wie zijn vermogen in aandelen belegd had, zag de waarde stijgen." Het lijkt plausibel dat de bezetting geen wezenlijke wijziging teweegbracht in de vermogensverhoudingen, met die ene uitzondering: de Joodse vermogensbezitters werden onteigend.

XCKomen wij nu tot de inkomenssfeer, dan willen wij er allereerst op wijzen dat er één belangrijke bevolkingsgroep was die er tijdens de bezetting financieel aanzienlijk beter voor kwam te staan: de boeren. Reeds in '40 lieten Hirschfeld en Louwes, met instemming van de bezetter, de landbouwprijzen (in Duitsland waren zij in '40 hoger dan hier te lande) stevig oplopen teneinde zodoende, wij wezen er al op, de activiteit op de agrarische sector te stimuleren en bovendien op de producten te richten die men op de binnenlandse markt en voor de export naar Duitsland het meest nodig had. Vergeleken met '39-'40 waren in '43-'44 de prijzen voor suikerbieten en koolzaad zelfs meer dan verdubbeld, de tarweprijs steeg met 20, de roggeprijs met 40%. Bij de veehouderij was de stijging geringer - ze was daarentegen nog aanzienlijk hoger in de tuinbouw: de telersprijzen voor groente lagen in '43 meer dan 70% boven het vooroorlogse peil en de fruittelers ontvingen over het algemeen zelfs 100 % meer. Voor het eerst in twintig jaar behaalden de boeren weer een alleszins bevredigende jaarlijkse netto-opbrengst ('winst') van hun bedrijven. Per hectare had diebezat, zag hW1 waarde in de periode '39-'43 dus met ruim 68% van de oorspronke

1 Het belastingjaar liep toen van I mei tot I mei. Van' 42 af vielen de belastingjaren met de kalenderjaren samen. 2 B. Pruijt: p. 263. 3 A.v., p. 264. 4 Het algemeen indexcijfer voor de koersen van aandelen (1930 100), stond in 1939 op 90, was in '42 tot 131 en in '43 tot 151 gestegen. Wie aandelen

winst in '38-'39 f35 bedragen (landelijk gemiddelde) - in '41-'42 (latere cijfers ontbreken) was zij al tot f 145 gestegen. Eind' 39 bedroeg het saldotegoed van de inleggers bij de boerenleenbanken ruim f 450 mln - vijf jaar later, eind '44, bijna EI 120 m11. De bezetting bracht dus een niet onaanzienlijke inkomensoverdracht teweeg: overdracht uit de niet-agrarische naar de agrarische sfeer, en versterkte daarmee de positie der boeren - dit nog los van het feit dat dezen ook door een nieuwe regeling van het pachtwezen juridisch en financieel sterker kwamen te staan.'

XC1 In november '41 verscheen een besluit van Schrieke, Hirschfeld en Postma (waarnemend secretaris-generaal van Financiën) (VO 215/41, Verordeningenblad, 1941, p. 921-57) waarbij de sinds '38 bestaande pachtbureaus in z.g. Grondkamers werden omgezet; er kwamen er elf: één voor elke provincie. Elke pachtovereenkomst diende door een Grondkamer goedgekeurd te worden. Tegen beslissingen van een Grondkamer kon men bij een in Arnhem gevestigde Centrale Grondkamer in beroep gaan. Deze Centrale Grondkamer die aan het Arnhemse gerechtshof aangehaakt was, vormde tevens de beroepsinstantie voor uitspraken van de aan de kantongerechten aangehaakte Pachtkamers die op bepaalde zuiver juridische aspecten van de pachtovereenkomst betrekking hadden. Voor de pachters was van belang dat voortaan elke pachtovereenkomst minstens twaalfjaar moest duren, dat ze bij overlijden van de pachter in beginsel door zijn echtgenote of één of meer bloedverwanten in de rechte lijn voortgezet kon worden, dat de pachter vergoeding moest krijgen voor alle verbeteringen die hij aan het gepachte aanbracht en dat de pachtprijs los werd gemaakt van de prijs van de producten die op het gepachte land geteeld werden: de fmanciële baten van de prijsstijging gingen dus vooreerst onverkort naar de pachter toe; alleen bij verkoop van het land kon ook de verpachter daarvan profiteren, want land steeg in waarde.

XCVoor ongeveer een derde van de oppervlakte aan gepachte landerijen was aan het einde der bezetting nog niet de voorgeschreven nieuwe pachtovereenkomst gesloten; bij de overeenkomsten die wèl gesloten waren, was de pachtprijs wel verhoogd (gemiddeld voor 'goede' gronden met 37%, voor 'slechte' met 13 %), maar de financiële positie van de pachters was naar verhouding veel sterker verbeterd. Beleggingen in landerijen bleven overigens zeer gezocht en zulks leidde er toe dat meermalen bij aankoop van gronden een deel van de aankoopprijs 'zwart' betaald werd. 'Valsheid in geschrifte, eertijds in ons land een uitzondering' werd, aldus een Delftse notaris, 'iets heel gewoons.' (Ph. B. Libourel in: Fiscale ervaringen in bezettingstijd 1940-1945 (1946), p. 71). Wij vermelden in dit verband dat de bezetter, getrouwaan de nationaal-socialistische leuze 'Boerenland in boerenhand' , in '42 een plan ontwikkelde om een groot deel van de verpachters met één pennestreek te onteigenen; zij zouden vergoeding krijgen in de vorm van obligaties van een Staatslandbouwbank die ook de functie van de boerenleenbanken zou overnemen. Rost van Tormingen en Ruiter, directeurgeneraal van de landbouw, hadden voor dit plan veel belangstelling; Hirschfeld wist de uitvoering te voorkomen door er het Reichskommissariat op te wijzen dat onteigening van het koninklijk landbouwbezit en van het landbezit der kerkgenoot

XCVan die inkomensoverdracht werden in de eerste plaats de loontrekkenden en de groepen die nog zwakker stonden dan dezen, het slachtoffer - slachtoffer in zoverre dat zij uit hun inkomens een aanzienlijk groter deel dan tevoren moesten besteden voor de aankoop van levensmiddelen.

XCWat die loontrekkenden betreft, verdient het vermelding dat de sociale wetgeving in sommige opzichten verbeterd werd. Op grondslag van de nog in december '39 totstandgekomen Wet tot regeling van de kinderbijslag werden van '41 af kinderbijslagen uitbetaald, overigens pas van het derde kind af Voorts werd de wettelijke ongevallenverzekering uitgebreid en het werkterrein van de Ziektewet belangrijk vergroot; in dat kader werden ook nieuwe uitkeringen, bijvoorbeeld van kraamgeld. vastgesteld. Van belang was vooral dat de vergoeding van de ziektekosten van verplicht verzekerde personen en hun gezinsleden van I november '41 af geregeld werd krachtens het Ziekenfondsbesluit hetwelk waarborgde dat meer dan 60% van de bevolking (in plaats van de vroegere 45 %) de Iinanciéle gevolgen van ziekte niet langer behoefde te duchten.' De invaliditeits-, de ouderdomsen de weduwenen wezenrenten werdcri per I juli' 41 ietwat verhoogd - nadien kregen ca. tweehonderdzestigduizend rentetrekkenden per jaar gemiddeld f 80 meer; erg belangrijk was die verhoging dus niet. En in het algemeen zouden wij willen opmerken dat deze sociale verbeteringen, welkom op zichzelf in het niet zonken bij de verslechtering in de positie der loontrekkenden die zich tijdens de bezetting aftekende.

XCOm te beginnen werden de vakbonden en vakcentrales ontkracht. Door de massale werkloosheid had de vakbeweging in de jaren '30 een vrij zwakke positie gehad maar zij had althans in vrijheid voor de belangen der arbeiders kunnen opkomen. Met die vrijheid was het gedaan - ja, men overdrijft nauwelijks wanneer men stelt dat er van de zomer van '41 af, toen RKWV en CNV leegliepen, nauwelijks meer een actieve vakbeweging was. Af en toe kwam het in grote bedrijven door conflicten van onder

1 Het eerste ontwerp van de Ziekenfondswet dateerde van 1920! Na herhaalde wijzigingen werd het in '37 ingetrokken. Er bestond bij het begin van de bezetting voor deze materie dus geen wettelijke regeling. Het Ziekenfondsbesluit (VO 160/41, 1941, p. 682-88) werd door secretaris-generaal Verwey mede afgekondigd teneinde de invoering van een 'Duitse' regeling te voorkomen. Een 'Ziekenfondsraad' kon Verwey er evenwel niet doorkrijgen; het eiste de benoeming van een 'Commissaris voor het ziekenfondswezen' . Aanvankelijk oefende de directeur-generaal van de volksgezondheid, dr. C. van den Berg, die functie uit, hij werd evenwel in maart '42 door een NSB'er vervangen. Door het verzet van de ziekenfondsen en van de artsen kreeg deze laatste niet veel in de melk te brokken. , Het college bestondin '40 uitmr. dr. S. de Vries Czn(voorzitter), H. P.]. Bloemers, prof. mr. A. C. Josephus Jitta en mr. T. J. Verschuur. Na het ontslag van Jitta (zulks op grond van zijnjoodse afkomst) werden ir. A. Plate en prof. mr. C. P. M. Romme in het college opgenomen. In hoofdstuk 5 van ons vorige deel wezen wij er al op dat het college in '42 zijn taak neerlegde; er werd toen een 'Gemachtigde van de Arbeid' benoemd. Voordien had het college een aantal nieuwe collectieve arbeids overeenkomsten goedgekeurd, waardoor het aantal onder cao's vallende werk nemers, ca. driehonderdvijftigduizend in de zomer van '40, eind '42 ruim één miljoen bedroeg. 2 Voor ambtenaren die minder dan f 2400 per jaar verdienden, maakte Seyss-Inquart daar in maart '44 IQ% van. 3 De tarieflonen der landar beiders (een achtergebleven groep in de samenleving) stegen tijdens de bezetting gemiddeld met 40%, de werkelijke lonen stegen nog meer doordat in de landbouw, gegeven het tekort aan werkkrachten, veelvuldig 'zwarte' lonen betaald werden.

geschikte aard tot spontane stakingen, maar deze werden (staken was door de bezetter verboden) steeds spoedig afgebroken. Organisatorisch waren de arbeiders machteloos. Zeker, ook de werkgeversverbonden bestonden niet langer, maar de ondernemers behielden via de goede verbindingen die zij met het departement van handel, nijverheid en scheepvaart alsmede met de rijksbureaus hadden, een deel van hun feitelijke invloed; zij bezaten nog steeds de directe beschikkingsmacht over de belangrijkste productiemiddelen - de Duitse en de Nederlandse overheid konden niet zomaar over hen heen lopen. Arbeiders daarentegen konden eigenlijk op geen enkele wijze voor hun belangen opkomen; zij waren object geworden van een loonpolitiek waarop zij geen invloed uitoefenden. Welte verstaan: 11lUl organisaties mochten zich wenden tot het College van Rijksbemiddelaars- dat loonsverhogingen kon goedkeuren maar de uitspraken van dat college waren £naal en bindend. Dat het loonpeil aan de lage kant was, bleek al uit het feit dat de secretarissen-generaal eind' 40 aan ambtenaren die minder dan f 1900 per jaar verdienden, een toeslag van 6% verleenden.ê Zulks hield de erkenning in dat men, als men minder dan f I 900 (bijna f 38 per week) verdiende, de prijsstijgingen niet kon opvangen. De meeste arbeiders verdienden evenwel minder dan dat bedrag, grote groepen zelfs veel minder. Toch was er slechts één groep arbeiders voor wie door het college van rijksbemiddelaars een aanzienlijke loonsverhoging goedgekeurd werd: de landarbeiders." Minder belangrijke verhogingen werden tot rnaart '42 door het college aan een klein deel van de industrie-arbeiders toegekend; het hield daarbij evenwel de richtlijn van de bezetter in het oog: het Nederlandse loonpeil moest 10% beneden het Duitse blijven; die richtlijn was aan het college begin '41 duidelijk gemaakt door Präsident Jakob, hoofd van de Hauptabteilung Soziale Verwaltung geen wonder: onder deze

ressorteerde de arbeidsinzet. 'Het college van rijksbemiddelaars', aldus een verslag van een uiteenzetting die mr. dr. S. de Vries Czn, de drie-en-zeventigjarige voorzitter van het college (een anti-revolutionair, minister van fmanciën in de jaren '18-'21) in maart '42 aan de secretarissen-generaal gaf,

XC'heeft veel rnoeite, de sterke stijging van de lonen tegen te honden, wijl veel firma's zelf op loonsverhoging aandringen, zulks tengevolge van het feit dat zij de werklieden in de veelal hoge winsten willen doen delen. Bij de regering! bestaat echter de vrees dat men op een te hoog loonpeil komt. Bovendien moet er tegen worden gewaakt dat men bevoorrechte klassen van arbeiders krijgt. Tegenover de somtijds bestaande wensen tot loonsverhoging moet het college van rijksbemiddelaars dus meestal een afwijzend standpunt innemen. Nochtans krijgt de voorzitter van het college van rijksbemiddelaars de indruk dat er in het algemeen tevredenheid bestaat. President Jakob van de Soziale Verwaltung heeft het college van rijksbemiddelaars zijn tevredenheid betuigd met de door het college verrichte werkzaamheden, onder opmerking dat het college volkomen de geest begrepen heeft waarin het moet werken.I"

XCDie laatste zin behoeft geen commentaar, maar bij de voorlaatste moeten wij stilstaan: 'Nochtans krijgt de voorzitter van het college van rijksbemiddelaars de indruk dat er in het algemeen tevredenheid bestaat' - bij de arbeiders blijkbaar. Hoe pijnlijk ver stond het college van rijksbemiddelaars van de maatschappelijke werkelijkbeid af! Immers, aile loontrekkenden, de arbeiders in de eerste plaats, hadden van de zomer van '4-0 af geconstateerd dat de lonen in toenemende mate achter bleven bij de prijzen. Daar was niet 'tevredenheid' door gewekt maar een diepe verbittering die ook al duidelijk naar buiten was getreden: zij was een van de factoren geweest die tot het uitbreken van de massale Februaristaking bijgedragen hadden.

XC1 Hiermee werd de bezetter en/of het college van secretarissen-generaal bedoeld. 2 Csg: Notulen, 27 maart

alles. De arbeidsduur werd belangrijk verlengd- en er werd in bepaalde bedrijfstakken veel overwerk verricht. Ten aanzien van vier bedrijfstakken (de bouwnijverheid, de mijnbouw, de metaalindustrie en de textielindustrie) heeft Pruijt nagegaan, in welke mate de werkelUke loonbedragen stegen die de arbeiders, geschoolde en ongeschoolde, gemiddeld mee naar huis kregen: dat was van vóór de oorlog tot aan de periode medio '43-medio '44 een stijging niet van Ia maar van 30%, en in die stijging had hij de zwarte lonen (van groot belang speciaal in de bouwnijverheid), de vergoedingen in natura" en de gratificaties 'slechts ten dele' kunnen verwerken.ê Nemen wij aan dat de werkelijke totale stijging 40% bedroeg, dan bevond zij zich na vier jaar bezetting precies op het peil van de stijging in de kosten van levensonderhoud in arbeidersgezinnen, Daarbij moeten wij evenwel drie opmerkingen maken: ten eerste dat ook de werkelijk verdiende lonen UI de eerste twee bezettingsjaren niet onaanzienlijk bij de kosten van levensonderhoud achtergebleven waren, ten tweede dat de lonen de kosren van levensonderhoud alleen maar hadden kunnen UIhalen doordat het distributiepakket ingekrompen was, en ten derde dat dat inhalen zich vermoedelijk in lang niet alle bedrijfstakken voorgedaan heeft. De werkelijke loonbedragen die ongeschoolde industrie-arbeiders ontvingen, stegen volgens Pruijt UI de grote steden slechts met 25 % - op het platteland stegen zijweliswaar met 50 %, maar ook hier was slechtssprakevan het inhalen van een achterstand: de gemiddelde ongeschoolde industrie-arbeider ont

1 Gemiddeld werd begin '41 in de industrie 45 uur per week gewerkt en begin '44 51 uur. In april '43 was verlenging van de arbeidsduur tot 54 uur toegestaan, in augustus zelfs tot 72 uur. Rost van Tonuingen had er overigens injuni '43 in het college van secrotarissen-generaal op gewezen dat in een bepaald, hem goed bekend bedrijf de arbeidsprestatie per uur met 20% verminderd was. Wij herinneren aan de belangrijke prestatiedaling in de mijnen die in '42 al 27% bedroeg. 2 Op die vergoedingen in natura wezen wij al in onze paragraaf over de levensmiddelen voorziening. Er zijn weinig gegevens over beschikbaar. In Limburg ontvingen de arbeiders in veel bedrijven, 'al dan niet met inschakeling van de Bisschoppelijke Hulpactie, levensmiddelen, kleding, schoeisel en huishoudelijke artikelen. In weer andere gevallen werden fabrieksproducten verstrekt, welke dan geruild konden worden voor levensmiddelen e.d.' (H. C. W. Roemer en]. W. F. van Meegeren in (1949), p. 82). De Hoogovens kenden een 'viskaart' (IJmuiden lag dichtbij) 'waarop het personeel niet alleen allerlei soorten vis, maar ook een bonte verzameling artikelen als saccharine, soda, schoensmeer, schoenspijkertjes' (die had de schoenmaker vaak niet) 'dameskousen, closetpapier, potten en pannen, appelpulp en tulpenbollen verkrijgt' - met die twee laatste artikelen is men dan in de hongerwinter. (Joh. de Vries: 1918-1968 (1968), p. 510) 3 B. Pruijt: p. 252-53.

ving eind' 40 nog geen f 19 in de week; eind' 43 was dat ruim f 27 geworden. Het gemiddelde werkelijke weekloon van een ongeschoolde industriearbeider in de grote steden bedroeg toen ca. f 32,50.1 Men moet bij al deze bedragen de (geringe) kinderbijslag optellen - voor de arbeiders als groep maakte deze weinig uit: arbeiders mèt kinderen hadden steeds grotere moeite om rond te komen dan kinderloze arbeiders. Trouwens, wat betekent hier 'rond te komen' ? Wij herinneren er aan dat het Haagse onderzoek naar de uitgaven van acht-en-negentig gezinnen met een gemiddeld werkelijk weekinkomen van bijna f 42 aantoonde dat die gezinnen per week gemiddeld bijna f 7 méér uitgegeven badden, hetzij door spaargeld op te nemen, hetzij door huisraad te verkopen. In die gezinnen kwam men dus tot een totaal aan wekelijkse uitgaven van f 49. De ongeschoolde industrie-arbeider ontving in de steden een werkelijk weekloon dat een derde minder was.

XCWat was de strekking van de distributiemaatregelen ? Toch geen andere dan te waarborgen dat, van de goederenkant bezien, een ieder het hem toekomend distributiepakket inderdaad bij de kleinhandel zou aantreffen. In dat opzicht kan men spreken van een duidelijk economisch beleid dat bij Hirschfeld en Louwes, en bij velen mèt hen, een sociale component had. Wehm, UI het college van secretarissen-generaal is de sociale factor in engere zin in de eerste bezettingsperiode niet tot zijn recht gekomen: men heeft er eenvoudig niet voldoende op gelet dat de kosten van levensonderhoud zóveel sneller stegen dan de lonen dat spoedig een situatie ontstond waarin het grote bevolkingsgroepen [mancieel ten enenmale onmogelijk was, het wekelijkse distributiepakket aan te schaffen. Op het huishoudbudget bleven de huren gelijk", maar bijna alle overige posten stegen, en de prijzen voor levensmiddelen het snelst.

XCGehele bevolkingsgroepen kwamen dus in nood te verkeren. Daarbij denken wij niet alleen aan de werklozen die eind '41 gemiddeld per week f 14 steun ontvingen", aan de ca. tachtigduizend armlastige gezinnen enregistreerde werklozen (van wie 59000 in de werkverruiming geplaatst waren), eind '43 12000 geregistreerde werklozen (bijna 6 000

1 A.v., p. 255. 2 Huurders waren tegen ontruiming beschermd krachtens een be sluit dat Hooykaas (Justitie) en Frederiks in april '41 afgekondigd hadden. (VO SI/41, 1941, p. 316-19). 3 Eind '40 waren er bijna 300000 ge

de ca. vijfentwintigduizend alleenwonende armlastigen", aan de tweehonderdzestigduizend rentetrekkenden onder de Invaliditeits-, de Ouderdoms- en de Weduwenen wezenwet - neen, bij deze groepen die tezamen eind '41 (toen er nog honderddertigduizend werklozen waren) minstens IO% van de bevolking omvatten, moet men de veel bredere groep optellen van al diegenen (mèt hun gezinnen) die ondanks het feit dat zij als valide loontrekkenden in het productieproces opgenomen waren, toch niet genoeg verdienden om tot de aanschaffingen over te gaan waarop zij recht hadden.

XCHoe groot was die groep?

XCEr hoorden om te beginnen alle ongeschoolde arbeiders toe, maar de statistiek vertelt ons niet hoeveel ongeschoolde arbeiders er in den lande waren. Het Centraal Bureau voor de Statistiek stelde in de tweede helft van '40 een onderzoek in een aantal industriële bedrijfstakken in waarbij gegevens over ruim honderdveertigduizend. arbeiders verzameld werden; van hen was toen 21 % volledig ongeschoold. Aangezien .in de gehele industrie ongeveer 1,3 miljoen arbeiders werkzaam waren, is het aantal ongeschoolden op de industriesector dus wellicht van de orde van grootte van 270 000 geweest. Gaat het te ver warmeer wij voor het totaal aantal ongeschoolde arbeiders een orde van grootte van 500 000 aannemen? Met hun gezinnen (vier personen per gezin is een lage schatting) komen wij dan tot een bevolkingsgroep van twee miljoen personen: ca. 22 % van de totale bevolking. Samen met de eerder genoemde 'minstens IO%' zijn wij dan al op een derde van de bevolking gekomen dat eind '41 het distributiepakket niet kon aanschaffen.

XCEr is reden om aan te nemen dat ook deze schatting aan de lage kant is.

XCDe dienst van de gemachtigde voor de prijzen becijferde UI augustus '4I dat een gezin van vijf personen voor het noodzakelijk geachte levensonderhoud in de grote steden wekelijks een bedrag van f 29,20 nodig had en op het platteland (daar waren de huren lager) f 23,60. De ongeschooldewas voorts dermate groot dat talrijke bejaarde, ja zelfs hoogbejaarde mensen ...

1 Amsterdam telde in '41 ruim negentienduizend armlastigen, in '44nog maar bijna twaalfduizend. 'Het wegvoeren der Joodse bevolking is hierop', aldus de gemeente Amsterdam, 'van grote invloed geweest' (er waren enkele duizenden Joodse arm lastigen) 'doch ook de volgende feiten. De mogelijkheden tot geld verdienen in de zwarte handel werden ook door vele armlastigen benut. Ook zijdelings had deze zwarte handel invloed doordat velen in zó goede doen kwamen, dat zij hun be hoeftige familieleden konden gaan onderhouden. De behoefte aan arbeidskrachten

arbeiders die in de tweede helft van '40 door het CBS onderzocht waren, verdienden toen minder (het verschil was ongeveer f 5 per week), zo ook de Z.g. geoefende arbeiders (32 % van de onderzochte groep), en van de geschoolde arbeiders (46% van de onderzochte groep) kwamen alleen de arbeiders in de grote en middelgrote steden boven het in augustus '41 noodzakelijk geachte bedrag uit. Nu zijn de lonen tussen de tweede helft van '40 en augustus '41 iets gestegen, desniettemin lijken ons de conclusies uit deze gegevens welke Hirschfeld in februari '42 aan zijn ambtgenoten voorlegde, juist:

XC'dat aanzienlijke kategorieën, met name de ongeschoolden, zich reeds onder het minimum bevinden, terwijl voorts de gesteunde arbeiders en hun gezÎImen er bijzonder ongunstig aan toe zijn ... Gezien de geringe marges tussen het noodzakelijke weekinkomen en het verdiende weekloon, lijdt het weinig twijfel dat in sommige bedrijfstakken en in bepaaldt'streken (ook) een deel van de geoefende en wellicht zelfs van de geschoolde arbeiders aan de minimum-beloning niet toekomt.'!

XCKort tevoren was het Centraal Distributiekantoor tot eenzelfde slotsom gekomen. Er werd hierover mededeling gedaan aan enkele journalisten, overigens niet ter publikatie. De Haagse correspondent van De Tijd gaf die mededeling begin december '41 schriftelijk aan zijn hoofdredactie door: 'Volgens berekeningen van de distributiedienst kan. thans 54% van de Nederlandse bevolking haar bonnen niet meer inwisselen ten gevolge van de prijsstijging'" - men moet dit natuurlijk lezen als: niet meer al haar bonnen inwisselen. Hoe men aan die 54% gekomen is, weten wij niet; het lijkt ons een hoog percentage. Wij beschouwen het in elk geval als een vaststaand feit dat in de tweede helft van '41 in tussen een derde en de helft van alle gezinnen niet voldoende verdiend werd om naast de onvermijdelijke vaste uitgaven (bijvoorbeeld aan huur, gas, electriciteit, brandstof) ook nog elke week het volledige distributiepakket te kopen." Hoe hoog de nood in sommige arme wijken toen al gestegen was, moge hieruit blijken dat in augustus '41 in Den Haag bij minstens twee gelegenheden groepen van enkele honderden vrouwen bakkerskarren omverwierpen en plunderdenH.Hirschfeld: 'Loonpeil en minimum-kosten van levensonderhoud'febr.(Csg: stukkenJ. Hetzler: Informatie voor de hoofdredactie vandec.p.(DoeHet was, dunkt ons, deze factor die er in belangrijke mate toe bijdroeg dat zoveel tienduizenden in'vrijwillig' werk bij de Wehrmacht of in Duitsland aanvaardden. Onder hen waren velen die

1 M. (5 1942) 1942). 2 9 1941, 2 1-682, a-r). 3 '40-'41

('die in der Náhe anwesende Polizei griff nicht ein', verzuchtte de Sicherheits dienstl) - wel te verstaan: die plundering vond niet plaats omdat er te weinig brood was maar omdat velen in de betrokken wijken geen geld meer hadden om brood te kopen. 'Dat de situatie in de latere jaren verbeterde', was, aldus Pruijt, 'een gevolg van de inschrompeling van het minimumpakket en van de stijging van de inkomens van de laagst betaalde groepen.f

XCDie 'verbetering' was slechts van betrekkelijke betekenis: toen men het distributiepakket wèl kon aanschaffen, betekende zulks voor een aanzienlijk deel van de bevolking tegelijk dat er geen cent over was voor andere dan de vaste en meest noodzakelijke uitgaven. Wij zijn er voorts van overtuigd (alontbreken alle berekeningen terzake) dat honderdduizenden de gehele bezetting door niet iu de gelegenheid zijn geweest om tot de aanschaffing van het wekelijkse distributiepakket over te gaan.

XCWat gebeurde met de botmen die niet gepresenteerd werden?

XCEen groot deel daarvan kwam op de zwarte markt terecht. Een in '42 in de gemeente Vreeswijk (Utrecht) bij negentig ondersteunde gezinnen uitgevoerd onderzoek toonde aan dat melk, margarine, kaas, suiker en vlees de eerste levensmiddelen waren waarvan men de aanschaffing geheel of gedeeltelijk achterwege liet. De bonnen die daardoor overbleven, trachtte men veelal te ruilen tegen aardappelen en brood, maar 'verreweg de meeste bonnen' werden verkocht - zwart.ê Sommigen verkochten die overtollige bonnen (of bonkaarten) aan kopers van levensmiddelen, anderen aan opkopers van bonnen die er hunnerzijds weer kopers voor zochten. Al in ,41 kende elke plaats van enige betekenis een of meer punten waar men die opkopers kon vinden. Uit de gehele situatie vloeide bovendien voort dat de kleinhandel een beperkte hoeveelheid levensmiddelen overhield waarvoor zich geen rechtmatige kopers kwamen presenteren ; die levensmiddelen werden dan aan anderen die er wèl het geld voor hadden, zonder bonnen verkocht, maar daarvoor moesten, aldus het Haagse rapport over de uitgaven van acht-en-negentig gezinnen in '43, 'meermalen hogere prijzen (worden) betaald dan de officieel toelaatbare' - voor 'meermalen' lezen wij dan liever: 'als regel'. Het was immers regel dat op de vastgestelde prijs van gedistribueerde levensmiddelen, als men ze zonder bon kocht, een toeslag gelegd werd.

XCVaak heeft men gemeend dat de zwarte handel in levensmiddelen in hoofdzaak uitgegaan is van de producenten en handelaren. Dat velen hunner eenaug.p. heersingspolitiek, p. 257. 3 Brief, 4 sept. I942, van de ambtenaar voor sociale zaken

1 57 (I9 I94I), 7. 2 B. Pruijt:

deel van de door hen geproduceerde of verhandelde waren elandestien zijn gaan verkopen, betwisten wij niet, maar het komt ons voor dat de oorsprong van de zwarte handel in levensmiddelen in sterke mate in de sfeer van de consumenten gelegen heeft: bij dat grote deel van de bevolking namelijk dat noodgedwongen bonnen voor relatief dure levensmiddelen afstootte om met de opbrengst hetzij relatief goedkope levensmiddelen extra te kopen hetzij andere volstrekt noodzakelijke uitgaven te doen. De verantwoordelijkheid voor deze oorsprong van de zwarte handel ligt bij de overheid: bij de Nederlandse en bij de Duitse; bij de Nederlandse voorzover zij naliet, de prijsstijgingen tijdig te compenseren met adequate loonstijgingen voor de laagst betaalden of althans met klem daarop aan te dringen, en bij de Duitse voorzover zij in '40 (dat gold vooral voor de agrarische producten) de Nederlandse prijzen hielp optrekken naar het Duitse peil en in '41 de eis ging stellen dat het Nederlandse loonpeil IQ % beneden het Duitse moest blijven. Van de secretarissen-generaal is Hirschfeld de eerste geweest die uit de gegevens welke hem uit verschillende delen van het overheidsapparaat bereikten, de juiste conclusies trok; dat geschiedde begin februari' 42.

XCHet onheil was toen al geschied: er werd in honderdduizenden gezinnen bittere armoede geleden.

De zwarte markt

XCMen moet, dunkt ons, wat de zwarte markt of de zwarte handel betreft, onderscheid maken tussen twee vormen: men zou ze als 'de zwarte kleinhandel' en 'de zwarte groothandel' kunnen aanduiden. Van 'zwarte kleinhandel' willen wij daar spreken waar een producent of kleinhandelaar waren die onder de distributiewetgeving vielen, zelf elandestien rechtstreeks aan de consument verkocht. Men denke aan de situatie die wij aan het slot van de vorige paragraaf beschreven: een kleinhandelaar had waren over waarvoor zich geen rechtmatige kopers kwamen presenteren - hij verkocht die waren dan met een toeslag aan andere klanten die geen bonnen meer hadden.! Wij zouden zulk een kleinhandelaar geen 'zwarthandelaar' willen noemen;

1 Bepalend was hierbij dat elke kleinhandelaar herbevoorraad werd op basis van het aantal bonnen dat hij naar de controle-afdelingen van het CDK in Hattem of Gennep zond. Wie minder bonnen kon inzenden, moest dus op andere wijze compensatie zoeken.

evenmin zouden wij een tuinder die groente of een veehouder die melk elandestien verkocht, zulks met een matige toeslag, als een 'zwarthandelaar' willen aanduiden. De eigenlijke 'zwarthandelaar' leefde in de sfeer van de zwarte groothandel: hij kocht bijvoorbeeld in het groot overtollige bonnen en bonkaarten in, verkocht die met winst aan particulieren, vormde uit zijn winsten een flink kapitaal, kocht met dat kapitaal bij minder bonafide bedrijven partijen goederen in en trachtte die partijen weer met winst van de hand te doen. Hoewel hij zich toch steeds op die ene zwarte markt bewoog, was de echte zwarthandelaar een man die, zou men kunnen zeggen, bij uitstek van alle markten thuis was.

XCWij willen eerst de zwarte kleinhandel nader bezien. Dat zijn oorsprong in de vorm van een aanbod van overtollige bonnen gedeeltelijk in de sfeer van de consumenten lag, hebben wij al uiteengezet. Intussen: ook voor de producenten van levensmiddelen en voor de kleinhandelaren daarin was de verleiding groot om tot clandestiene verkoop tegen zwarte prijzen over te gaan.

XCWat de boeren betreft, was het wel zo dat hun bedrijven tijdens de bezetting goed rendeerden, maar velen hunner zagen daar niet meer in dan een herstel van onrecht dat zij vele jaren lang hadden moeten ondergaan. Trouwens, voor de veehouders bleefhet zeer de vraag of zelfs de verbeterde opbrengsten hen in staat zouden stellen, na de oorlog hun geslonken veestapel weer op het oude peil te brengen. Het achterhouden van melle begon, schijnt het, op grote schaal eerst in '42. Die melk werd voor een deel gebruikt 0111. er kalveren en varkens mee te voeren die men elandestien hield, voor een deel werd zij als melk of als boter zwart verkocht. De Sicherheits dienst constateerde in de zomer van '42 dat in de eerste vijf maanden van dat jaar bij vijf willekeurige zuivelfabrieken in Noord-Brabant de helft minder melk afgeleverd was dan in de eerste vijf maanden van' 4I. In mei' 43 schatte Hirschfelds perschef dat 2 % van de boterproductie in de zwarte handel terecht kwam - stellig was het werkelijke percentage aanzienlijk hoger. 'De zwendel en de steeds groeiende kwaadaardigheid vooral onder de bevolking van het platteland met het nog steeds stijgende egoïsme is', aldus die perschef, 'zo groot dat daartegen eigenlijk geen kruid gewassen is'; wilde men die zwendel effectief beteugelen, dan moest men, meende hij, 'achter elke boer een controleur zetten." In Olst werd na de oorlog geschat dat de boeren in alle bezettingsjaren tezamen 25-30% van de melk achtergehouden hadden. De CCCD stond er vrij machteloos tegenover : 'Wanneer de controle dacht dat een veeboer te weinig melk afleverde, en op de uitkijk

XC1 Verslag persconferentie, IO mei 1943, p. 4 (DVK, SI).

stond als hij van het land kwam, had de boer hem allang in de gaten en molk zijn koeien slechts half uit'! - de andere helft werd dan uitgemolken als de controleur verdwenen was.

XCWij hebben de indruk dat het op grote schaal achterhouden van melk later begonnen is dan het elandestien slachten van vee en, vooral, het elandestien fokken en slachten van varkens. Louwes meende na de oorlog dat al in het eerste bezettingsjaar (officieel telde men in de zomer van '40 bijna 1,3 miljoen varkens) I miljoen varkens elandestien geslacht waren. De Hauptabteilung Ernánrung und Landwirtschajt schatte het aantal in de eerste helft van' 41 clandestien geslachte varkens op 300 000. Ook koeien werden vaak elandestien geslacht - in '40-'41 al minstens 15% meer dan officieel geslacht mochten worden; er kwamen althans bij de leerlooierijen 15% meer huiden binnen dan er volgens de Veehouderijcentrale koeien geslacht waren. 'Minstens IS %' schrijven wij, want men moet wel aannemen dat de huid van menige elandestien geslachte koe begraven werd. De clandestiene melk en de clandestiene boter kwamen als regel niet buiten de sfeer van de zwarte kleinhandel: daar bleef ook een deel van het elandestien geslachte vlees maar een ander deel belandde in de zwarte groothandel en werd veelal doorverkocht aan slagersin welvarende buurten en aan luxe-restaurants.

XCOok van de oogsten werd een deel aan de distributie onttrokken. Regel werd het dat landarbeiders veelmeer meenamen dan de 25 kilo graan per gezinslid waarop zij recht hadden. Wegens het tekort aan vet was vooral koolzaad bij hen zeer gezocht. Dat werd, zo schreef de hoofdcontroleur van de CCCD in Oost-Groningen in de herfst van' 43 aan Mussert, 'bij grote hoeveelheden frauduleus geperst en men behoeft tegen de avond maar een tochtje te maken in ieder willekeurig dorpje of stadje op het platteland 0111 te kunnen ruiken dat er overal gebakken en gebraden wordt'" - met koolzaadolie.

XCHoe groot het deel van de oogsten was dat achtergehouden werd, valt moeilijk te schatten. Louwes zei op zijn eerder beschreven persconferentie in oktober '43 dat hij er 'verschillende mensen over gevraagd' had, 'en toen ben ik tot een percentage van ongeveer IQ % gekomen's Louwes had er evenwel belang bij, een laag percentage te noemen. Met zekerheid weten wij dat, gelijk reeds vermeld, landelijk in '42 de zomeroogst van granen en de aardappeloogst 12 % bij de raming ten achter bleven, voorts dat in '43 in Twente de ingeleverde oogst slechts de helft bedroeg van wat geraamd was;

1 B. E. A. Smit in p. 102. 2 Brief, 20 nov. 1943, van 1. H. H. aan Mussert (Doe I-777, a-r). 3 Verslag persconferentie, 20 okt. 1943, p. I (DVK, 52).

in Twente werd evenwel volgens de CCCD aanzienlijk meer achtergehouden dan in de overige delen van Overijssel.

XCDat ook door de tuinders een deel, wellicht een groot deel, van de oogst achtergehouden werd, deden wij al uitkomen: men denke aan de stoeten stedelingen die, alle controle ten spijt, naar de tuinderijen trokken.Wij gaven al weer dat Louwes in de herfst van '43 geen enkele schatting wilde maken ten aanzien van de percentages van de groente- en fruitoogst die elandestien verkocht werden. Aan de veilingbesturen was vaak bekend dat hele partijen na afloop van de veiling, zonder geveild te zijn, naar bepaalde groentehandelaren verdwenen, soms met medeweten van de controleurs van de CCCD die dan een partijtje van de beste groente thuisgezonden kregen.

XCWat de prijzen betreft die in deze zwarte kleinhandel gevraagd werden, menen wij dat elke generalisatie hachelijk is. Misschien mag men in het algemeen zeggen dat het meer commerciële karakter van het westen des lands een duidelijk effect gehad heeft op de boeren in Noorden ZuidHolland en in Utrecht. Ook in de Betuwe werden, schijnt het, veelal hoge prijzen gevraagd. In enkele andere delen des lands geschiedde dat slechts bij uitzondering: 'Slechts enkele procenten hebben zich misdragen', schreef na de oorlog een Limburgse deskundige, 'en mij zijn echte boerendorpen bekend waar de enkeling die zich in dit opzicht misdroeg, zich de openlijke verachting zijner standgenoten op de hals haalde. Het isjammer dat het wangedrag van weinigen zo gemakkelijk werd gegeneraliseerd, waardoor een onverdiende smet op de boerenstand als zodanig werd geworpen."

XCDat ook elders 'slechts enkele procenten' te hoge prijzen vroegen, lijkt ons in zijn algemeenheid niet juist. Een ambtenaar uit Kampen die mede door zijn verzetswerk veel contacten op het platteland had, bracht in december' 42 een bezoek aan 'een boer die weet wat in deze tijd z'n plicht is en die zich niet verrijken wil ten koste van z'n medeburgers. Jammer, er zijn er van dit slag zo weinig. Hoogstens vier van de tien.'2 Met betrekking tot 'onze fameuze Nederlandse boeren' schreef Het Parool in de herfst van '43, dat 'talrijken onder hen' in enkele jaren rijk wilden worden 'ten koste van hun landgenoten'

XC'Wij weten het: generaliseren is onbillijk en velen zijn er, gelukkig, die blijk geven van een verheffend gemeenschapsgevoel. Maar in talloze gevallen viert een

XC1 W. J. Droesen in Limburg 1940-1945, p. IIS. 2 A. van Boven (ps. van A. van de Kamp): Jan Jansen in bezet gebied. Oorlogsdagboek van een ambtenaar (1946), p.

onmenselijke schraapzucht hoogtij en er zijn streken, waar de man die zijn producten voor redelijke prijs verkoopt, tot de weinige uitzonderingen behoort."

XCDaarbij moet men dan wèl bedenken dat de contacten van de redacteuren van Het Parool in hoofdzaak in het westen des lands lagen.

XCMag men van de boeren zeggen dat de financiële uitkomst van hun bedrijven het voor hen niet uitgesproken noodzakelijk maakte om producten clandestien te verkopen (zij hadden het beter dan tevoren), anders lag dit in een aantal branches van de kleinhandel.

XCOver het algemeen heeft deze kleinhandel zich in de bezetting beter staande kunnen houden dan men op het eerste gezicht zou menen - dat laatste op grond van het feit dat in vrijwel alle branches de hoeveelheid waren verminderde die men ter verkoop kon aanbieden. Betekende dat niet dat de omzet en dus de bruto winst dienovereenkomstig daalden en dat men dus, bij gelijkblijvende vaste lasten, in moeilijkheden kwam? Neen. Om te beginnen werden in tal van branches de handelsmarges verhoogd; de uitgavenpost 'reclame' kon dalen of viel zelfs geheel weg: de meeste klanten waren al blij indien een winkelier hen wilde helpen. De binding tussen winkelier en klant werd, bij alle wederzijdse geïrriteerdheid, sterker (de omzetdaling was bij de winkeliers geringer dan in de grootwinkelbedrijven en warenhuizen). Wat de levensmiddelenbranche betreft, ligt het voor de hand te veronderstellen dat met name in '4I en '42 uit het feit dat tussen een derde en de helft van de bevolking niet in staat was, alle bonnen voor levensmiddelen te presenteren, extra-inkomsten voor de kleinhandelaren voortvloeiden (wat aan levensmiddelen bleef liggen, werd toch verkocht, maar dan tegen hogere prijzen") - inkomsten die in een 'zwart potje' belandden dat buiten de boekhouding gehouden werd en dat men dus ook

1 59 (15 okt. 1943), p. 6-7. 2 Voorzover personen die niet in staat waren hun bonnen te besteden, die bonnen zwart verkochten, kwam het niet tot verkoop van waren tegen zwarte prijzen want voor die waren werden dan normaal bonnen gepresenteerd, zij het niet door diegenen voor wie zij bestemd geweest waren. Neemt men een stad als geheel, dan moet een zekere onevenwichtigheid opgetreden zijn ten aanzien van de presentatie van de bonnen: er werden meer bonnen ge presenteerd in de relatief welgestelde, minder bonnen in de relatief arme wijken. Voor de winkeliers in de arme wijken had dit het nadeel dat hW1 herbevoorrading door het CDK kleiner dreigde te worden; tegen de daarnit voortvloeiende in

in geen enkele statistiek tegenkomt.' Van belang was voorts dat in praktisch elke branche waar men relatief duurzame waren verkocht, in '40 een deel van de voorraad (die nog van vooroorlogse kwaliteit was!) achtergehouden werd; die voorraad kon in de loop van de bezetting met grote winst verkocht worden ('van onder de toonbank', zoals dat heette), en alweer: die zwarte winstbedragen zijn niet in de officiële gegevens verwerkt. Wij herinneren er aan dat eind' 41 bij een inventarisatie door het rijksbureau voor huiden en leder bleek dat er bij de schoenhandel niet minder dan 6 miljoen paar schoenen in voorraad waren - en bij die inventarisatie was ook nog 'stevig geknoeid'." De werkelijke voorraad was meer, misschien wel veel meer dan 6 miljoen paar en wat niet opgegeven was, werd later zwart verkocht; de schoenhandelaar kon een paar goede vooroorlogse schoenen desgewenst ook ruilen tegen levensmiddelen - zo kon een sigarenhandelaar vooroorlogse sigaren of sigaretten zwart verkopen of ruilen. Het lijkt ons plausibel dat menige detailhandelaar, ook al daalde zijn officiële omzet, er in de loop van de bezetting in slaagde, een zekere financiële reserve te vormen. Wie handel drijft, zal daar altijd naar streven - welnu, het was de rijksbureaus, het CDK, de CCCD en ook de belastingdienst volstrekt onmogelijk, de werkelüke inkomsten van misschien wel tweehonderdduizend detaillisten te verifiëren.ê

XCMet dat alles willen wij niet beweren dat de kleinhandel floreerde of dat de kleinhandelaar een gemakkelijk bestaan kreeg. Dat bestaan werd juist moeilijker. Winkeliers die gerantsoeneerde levensmiddelen verkochten,

XCkomstendaling konden zUzich alleen beschermen door te pogen de waren waarvoor geen bonnen gepresenteerd waren, zwart te verkopen, hetzij aan het publiek, hetzij (ook dat kan zich voorgedaan hebben) aan collega's-winkeliers. Dit zijn allemaal veronderstellingen van onze kant. Gegevens terzake zijn tijdens de bezetting niet verzameld. Aannemelijk achten wij het voorts dat de meeste 'overtollige' bonnen inderdaad bij personen belandden die ze ook konden besteden: het CDK waarheen alle bonnen terugvloeiden, had anders in een vroeg stadium van de bezetting al bij de tellingen moeten constateren dat een aanzienlijk deel van de bevolking de bonnen niet kon besteden.

XCEen tweede onevenwichtigheid kan zich tussen stad en platteland voorgedaan hebben. Zeker in de eerste bezettingsjaren waren er vrij veel plattelanders die bonnen welke zij niet nodig hadden, aan relaties in de steden stuurden. Nauwkeurige gegevens zijn ook hieromtrent niet bekend.

XC1 Met geld uit dergelijke 'zwarte potjes' werden veelal goederen gekocht die blijvende waarde hadden : sieraden, antiek, grond en huizen. Het 'geld' wilde men kwijt. 2 A.]. van der Leeuw: Huiden en leder, p. 163. 3 In de groep 'warenhandel enz.' werden in '37 861 faillissementen uitgesproken, in '38 707, in '39 614 in '40 293 en in de drie jaren' 41, '42 en ' 43 tezamen 271. Een opmerkelijke daling!

zaten avond na avond veelal samen met hun gezin de overdag ontvangen bonnen op de vellen te plakken die bij de plaatselijke distributiedienst ingeleverd moesten worden om weer toeleveringsbonnen ('coupures') te krijgen; hun arbeidsdag, toch al aan de lange kant, werd dus nog langer. Maar elke kleinhandelaar verkeerde, met de loontrekkenden vergeleken, in zoverre in een bevoorrechte positie dat hij de beschikking had over datgene wat de loontrekkenden nu juist niet hadden: voorraden consumptie-artikelen,

XCLaat ons beginnen met de slagers.

XCDe vleesconsumptie daalde sterk: van 38 kilo's jaars per hoofd van de bevolking vóór de oorlog tot (officieel cijfer) I2 kilo in '43. Niettemin lukte het de meeste slagers, hun bedrijfsopbrengsten op peil te houden; zij gingen nevenproducten verkopen die zij met weinig moeite en kosten zelf klaarmaakten: 'worst', soep, bouillon, potten jus, croquetten, balkenbrij, diverse slaatjes. De daarvoor gebruikte ingrediënten waren menigmaal van dubieuze kwaliteit (men denke aan de in Den Haag aangetroffen 'bouillon' die op enkele tiende procenten na uit water bestond), maar het publiek kocht alles. Het gevolg was dat de gemiddelde bedrijfswinst van nog geen f 700 in ' 39, tot f 800 steeg in ' 4I en tot ruim f 930 in '42.1 Pas in '43 trad een sterke daling in. In hoeverre deze door het Economisch Instituut voor de Middenstand berekende cijfers beïnvloed zijn door zwarte verkopen, weten wij niet, maar dat de neiging om tot die verkopen over te gaan, in '43 sterker werd, mag gevoeglijk aangenomen worden."

XCVan de slagers naar de bakkers.

XCMet betrekking tot deze branche beschikken wij niet over algemene gegevens - wèl over gegevens die aantonen dat een deel, zij het een klein deel, van de ontvangen bloem in de zwarte handel terechtkwam. Zij betreffen de Amsterdamse bakkers. Een aantal hunner verkocht al vóór de oorlog brood dat te licht was - althans, de Amsterdamse Keuringsdienst voor Waren had deze overtreding in '39 bij I4 % van de bakkers geconstateerd. Met de uitgespaarde bloem hadden die bakkers broden kunnen bakken die tegen de normale prijs verkocht waren. De brooddistributie veranderde de zaak: nu konden die broden tegen een hogere prijs verkocht worden. Te lichte broden werden in Amsterdam in het laatste kwartaal van' 40 al bij 30% van de bakkers aangetroffen - het waren er, wat het aantalonderzochte en

1 De gemiddelde bedrijfsomzet van f 43 200 in '40 tot f 28 700 in '42. Men kan hieruit al afleiden, hoeveel winst gemaakt werd op de nevenproducten! In '43 was de gemiddelde bedrijfsomzet f 2I 500. 2 Vooral op het platteland verdiende menige slager er nog wat extra bij door ten behoeve van particulieren elandestien te slachten.

gewogen broden betrof, nog niet zoveel, ruim I %, maar een jaar later was dat percentage bijna verdubbeld. De cijfers voor latere jaren ontbreken maar het lijkt ons aannemelijk dat de stijging is doorgegaan. Dat de bakkers ook belangrijke extra-inkomsten kregen doordat veel mensen het distribunepakket niet konden aanschaffen, is daarentegen niet waarschijnlijk: wie dat pakket te duur vond, kocht als regel juist wèl het brood waar hij recht op had. Heel wat bakkers kregen wèl nevenverdiensten doordat zij ten behoeve van particulieren baksels maakten waarvoor de particulieren de ingrediënten ter beschikking gesteld hadden. Dan bleef ook nogal eens wat over dat zwart verkocht kon worden.

XCOok naar de bedrijfsresultaten van groenteen ttuithandelaren heeft het Economisch Instituut voor de Middenstand geen onderzoek ingesteld; wij achten bet plausibel dat die resultaten gunstig waren: weinig levensmiddelen zijn op zulk een schaal zwart verkocht als groente en fruit. Eind' 4I bleek bij een onderzoek bij honderdveertig groenteen fruithandelaren in de stad Groningen dat honderdtien zich niet aan de voorgeschreven prijzen hielden; wij zien niet in waarom het beeld elders in die tijd wezenlijk gunstiger zou zijn geweest, en evenmin waarom het in later jaren gunstiger zou zijn geworden. Integendeel: de groenteen fruitsector was, naast de textielsector (men denke aan de babypakketten), de enige waarop de overheid zich in de lente Vail '44 genoopt voelde, eigen verkoopcentra op te richten. In de groentewinkels was toen, aldus de Amsterdanuner A. J. A. C. van Delft die zorgvuldig de zwarte prijzen noteerde, 'op de groentebonnen zelden iets anders beschikbaar dan wat sla en kool, kool en nog eens kool . . . Echter wisten diezelfde groentewinkels aan 'vertrouwde' klanten (vooral als deze iets hadden te ruilen of te schenken) nog wel andere groenten te verschaffen' peultjes bijvoorbeeld, maar daarvoor moest men dan per kilo in plaats van de vastgestelde prijs van vier-en-dertig cent twee gulden betalen.!

XCBij de kruideniers steeg de gemiddelde omzet van f 32 000 in '39 en f 36 000 in '40 tot f 42 000 in '43, maar hier waren de winstmarges niet hoog; in ' 39 had de gemiddelde kruidenier er bij zijn bedrijf nog bijna f 200 op ingeschoten - in de jaren '40 t.e.m, '43 tezamen hield hij meer dan f 2 700 over, althans volgens de officiële cijfers. Wij nemen aan dat die te laag zijn. Anderzijds was er geen branche waarin men als gevolg van de vele soorten bonnen die men ontving, zoveel extra werk kreeg als die der kruideniers.

XCDe bonnen voor melk, boter en kaas werden niet alle gepresenteerd - deJ.

1 A. A. C. van Delft: (z.j.), p. 29.

kleinhandel in zuivelproducten moet daarvan geprofiteerd hebben. Later werd een andere methode toegepast om zwarte inkomsten te verwerven. Begin '44 rapporteerde de commissaris van de provincie Noord-Holland: 'De klanten kunnen van de melkventers nauwelijks de helft verkrijgen van de hoeveelheid melk waarop de bonnen recht geven. Des te stuitender is het dat men, zelfs bij dezelfde venters, tegen schreeuwend hoge prijzen elke hoeveelheid melk elandestien kan kopen." De zwarte kleinhandel had zich hier dus uitgebreid: hielden deze melkhandelaren in '41 en '42 van hun totale hoeveelheid melk een gedeelte over dat niet op de bonnen afgenomen werd en dus zwart verkocht kon worden, begin' 44 was het blijkbaar zo dat zij aan minder vermogende klanten de melk onthielden om er bij andere klanten een betere prijs voor te maken. Hoe algemeen dit verschijnsel geweest is, weten wij niet. Wij voegen hier aan toe dat de Haagse Keuringsdienst voor Waren al eind '41 constateerde dat ruim 5% van de door melkhandelaren verkochte melk met water of taptemelk aangelengd was, en dit cijfer gaf, aldus deze dienst, 'de toestand veel te gunstig weer.'2

XCIn de kleinhandel in sigaren en sigaretten bleef, ondanks een sterke daling in de verkochte hoeveelheden, de omzet door een belangrijke prijsverhoging ongeveer gelijk. Het lijkt ons plausibel dat daarnaast heel wat sigaren, sigaretten en pakjes tabak zwart verkocht zijn - er was een ware honger naar die rookartikelen.

XCDe detailhandel in textiel deed vooral in '40 goede zaken: de nettowinst bedroeg in de bedrijven die door het Economisch Instituut voor de Middenstand onderzocht werden, in dat jaar gemiddeld f 7 300. Nadien ging zij dalen ('41: f 5 900, '42: f 3200, '43: f 4700), maar bleeftoch op een peil liggen dat op het eerste gezicht niet te verenigen is met het feit dat er zo weinig textiel te koop was. Swarttouw biedt een deel van de verklaring waar hij er op wijst dat 'de befaamde (wellicht is het juister te zeggen: beruchte) onder-de-toonbank-politiek ... vrijwel zonder uitzondering door iedere onderneming (werd) toegepast.f Nog in de hongerwinter troffen de Duitsers bij de textielhandel 'aanzienlijke hoeveelheden goederen aan van vooroorlogse kwaliteit en samenstelling'? - die hoeveellieden waren achtergehouden om ze zwart te verkopen.

XCSpeciaal in de textielhandel speelden levensmiddelen die zwart gekochtJ.

1 A. Backer: 'Maandrapport over januari en februari 1944' (21 maart 1944), p. 4 (Doe 1-49, b-z). 2 1941, p. 8 (Bijlage II bij Gemeente Den Haag: 1941 (1943)). 3 C. N. F. Swarttouw: p. 547-48. 4 A.v., p. 548.

waren, een belangrijke rol als toeslag op de verkoopprijs en dat niet alleen op het platteland (daar waren dergelijke toeslagen in de tweede helft van de bezetting in tal van branches gebruikelijk) maar ook in de grote steden. En als men dan toonde dat men op de textielkaart nog voldoende punten had? Dan 'was er niets' ; de geringe hoeveelheden kleding die de kledingbedrijven van het Distex toegewezen kregen, werden veelal in de magazijnen verborgen gehouden. De Amsterdammer die wij in juni '43 op zijn tocht naar de Betuwe volgden vanwaar hij met 35 pond kersen huiswaarts keerde, had een kledingstuk voor zijn vrouw nodig: 'Geen jurk of japon te krijgen', noteerde hij, 'ook niet in de Bijenkorf Zelfs geen blouse. Dan maar naar Peek & Cloppenburg. Besluit een andere weg te volgen. Vraag naar een chef Beloof een mand kersen en daar wordt ons (een) mantel getoond voor f IÓ'1 de mantel werd gekocht.

XCKort tevoren had dezelfde Amsterdammer voor de vrouw van een relatie een zomermantel weten te kopen bij een kleermaker, 'maar geld behoefde ik niet te betalen. Breng HIe maar een pond of 8 of 10 sucade en we zijn quitte'2 - de kleermaker zal wel geen moeite gehad hebben met het vinden van een banketbakker die voor de sucade belangstelling had. Het is denkbaar dat hij zich dan gedeeltelijk in banketbakkersproducten liet betalen.

XCDirecte ruil ('betaling' zonder geld) kwam meer en meer voor. Elke stad van enige betekenis kende in '42 en '43 al haar 'ruilbeurzen', 'die in feite', aldus het Jaarverslag 1944 van de gemeente Amsterdam, 'meestal niet anders waren dan zaken waarin in- en verkoop van tweedehands goederen werd bedreven tegen zwarte prijzen.l" In Amsterdam en ook in andere grote gemeenten werden in '44 mede op verzoek van Hirschfeld gemeentelijke ruilbeurzen in het leven geroepen waar in- en verkoop tegen min of meer normale prijzen plaatsvonden. Wij hebben niet de indruk dat zij de zwarte markt ernstig afbreuk gedaan hebben.

XCBegin oktober'betoogde Goering in een publieke toespraak in Berlijn hetzelfde wat hij in augustus binnenskamers op de bijeenkomst gezegd had waar ook Seyss-Inquart aanwezig was: dat West-Europa in het algemeen en Nederland in het bijzonder zich uit de zwarte handel voedden. Zeker, er

42 p. 303-04. a A.v., p. 297. 3 Gemeente Amster dam: 1944, dl. I (1946) p. 74.

waren daar wel botmen ingevoerd, maar 'wat men daarop krijgt, is', zo werden Goerings woorden in de Nederlandse pers weergegeven, 'een extraatje, en men voorziet zich daar in hoofdzaak: via de sluikhandel Dientengevolge is bij mij het onwrikbare besluit ontstaan: in de eerste plaats en bovenal komt bij de voeding het Duitse volk ... Als er gehongerd wordt, dan in geen geval in Duitsland !'1

XCIn april' 44, anderhalf jaar later dus, stelde Louwes in een concept voor een brief aan van der Wense op schrift dat pas Goerings toespraak 'een eerste machtige stoot' gevormd had 'tegen het toentertijd hier nog zeer goed functionerende apparaat onzer voedselvoorziening.' Tevoren bestond, meende Louwes, 'bij de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk ... nog de mening dat het onfatsoenlijk was, aan de clandestiene handel deel te nemen ... Hoeveel Nederlanders hebben mij niet gezegd dat als van hoogste Duitse zijde toch van ons verwacht werd dat we zwarte handel dreven, er ook geen enkele aanleiding was om het niet te doen, en hoeveel tien- of honderdduizenden, die het niet deden, hebben hetzelfde gedacht en getracht te doen."

XCHet paste in Louwes tactiek om telkens weer te wijzen op de Duitse bijdrage aan de factoren die de zwarte handel in de hand werkten; wij zijn er niet zeker van dat hij Goerings toespraak: in werkelijkheid zo belangrijk gevonden heeft. In elk geval zijn wij van mening dat hij dat belang in zijn brief aan van der Wense te hoog aangeslagen heeft. Hier en daar kan zich de door Louwes beschreven reactie wel voorgedaan hebben, maar wanneer men het gehele terrein overziet, krijgt men eerder de indruk dat de zwarte kleinhandel zich van '40 af gestadig heeft uitgebreid en in elk geval in oktober' 42 al een omvang aangenomen had die reden geeft tot twijfel of toen inderdaad, zoals Louwes schreef, 'de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk' nog de mening zou koesteren, 'dat het onfatsoenlijk was, aan de clandestiene handel deel te nemen.' Notabene: een derde tot de helft hield bonnen over ell die verdwenen toch niet in het niets! Zeker, er zijn mensen geweest, en misschien niet eens zo weinigen, die tot het einde van de bezetting toe en dus ook in de hongerwinter elke zwarte aankoop weigerden (uit principe, uit gierigheid, uit geremdheid, uit angst - wie zal het zeggen ?), maar het komt ons voor dat nu juist die 'overgrote meerderheid van het Nederlandse volk' al in de zomer van '40 op het standpunt stond dat althans op bescheiden

1 okt. 1942. 2 Brief (concept), 18 april 1944, van S. L. Louwes aan]. C. G. van der Wense (Doe I-r080, a-r).

zwarte aankopen niets tegen was: wat men zelf aldus kocht, dat kregen, zo meende men, 'de Moffen' niet.

XCHet verdient de aandacht dat Mussert het daar van harte mee eens was.

XCEen groepsleider van de NSB in Tilburg, politie-agent van beroep, die er in april '43 achter gekomen was.dat goederen zwart ingekocht waren ten behoeve van de pakketten voor Oostfront-strijders, meende goed werk te doen door persoonlijk zijn bevindingen aan de leider der NSB te gaan vertellen. Hij kwam van een koude kermis thuis! 'Wezijn gelukkig', zei Mussert hem, 'dat daar een zwarte handel is. Nu houden we nog dat in ons land wat in de zwarte handel is.Was dit niet het geval,dan sleeptende Duitsersook dit nog weg. Wanneer ik kinderen van kameraden met slecht schoeiselzie, zeg ik steeds: zwart kopen! Het zijn domkoppen onder ons die niet zwart kopen en het door de Duitsershet land uit laten slepen.'

XCMaar de onbemiddelde mensen dan, protesteerde de groepsleiderpolitie-agent: die hadden geen geld voor zwarte aankopen! 'En als', zei hij, 'onze soldaten in het oosten eens wisten dat ze pakjes kregen, mede van misdaad afkomstig, ik denk dat ze hevig verontwaardigd zouden zijn.'

XCMusserts reactie was snel en duidelijk: 'Dat zeggen we ze niet, dus daar weten ze niets van! Als jij de boel zo zwaar opneemt, dan zeg ik je: hang je op, beter nu dan morgen.'!

XCDat de prijzen voor levensmiddelen in de zwarte kleinhandel voortdurend stegen, spreekt vanzelf: de voeding ging vooral kwalitatief achteruit, steeds meer mensen hadden behoefte aan dat extra pak havermout, dat extra pakje boter, dat extra pond vlees, dat allemaal elandestien met weinig moeite te krijgen was. Wat betaalde men daar voor?

XC'Nationale' prijzen kende de zwarte markt krachtens haar wezen niet: de gemiddelde boer vroeg, alshij zwart verkocht, minder dan de gemiddelde kleinhandelaar. Er waren niet eens 'locale' prijzen: tijdelijk konden er in een en dezelfde stad aanzienlijke verschillen zijn tussen hetgeen men in de eneJ. Jumelet: Rapport,aprilvan mededelingen gedaan doorJ.(Doca-r). 20

1 27 1943, P. G. 1-846, 1 Zo waren in Rotterdam-noord de zwarte-markt-prijzen hoger dan in Rotterdam zuid: in zuid werd naar verhouding meer 'zwart' aangevoerd dan in noord en de overgang over de Maasbruggen was riskant. 2 Deze werden door dr. H. van Stuijvenberg en drs. C. van den Berg bewerkt; zij waren verzameld door de dienst van de gemachtigde voor de prijzen. 3 Op pag. 266. 4 Een 'momentopname' van het CBS, die de zwarte-marktprijzen van tien van de twaalf genoemde artikelen (brood en melk ontbraken) in april '44 vergelijkt met die in april '43, toont aan dat die tien artikelen gemiddeld 44 duurder waren geworden ('Economisch-statistisch kwartaalbericht', I, lp. 24-25). De 'zwarte-markt-coëfficiënt' lag in de zomer van '44 vermoedelijk dus al boven de 20.

en in de andere buurt betalen moest.' Wat het Centraal Bureau voor de Statistiek terzake aan gegevens ontving," vindt men in de Economische en sociale kroniek der oorlogsjaren 1940-1945 afgedrukt", maar die cijfers hebben slechts betrekking op de grote steden van westelijk N ederland. Voor een aantal artikelen zijn daar naast elkaar geplaatst de officiële prijzen in '44 en de 'globale' zwarte prijzen in '42, respectievelijk '43. Van de artikelen die wij zullen noemen, waren de officiële prijzen in '42 en '43 nagenoeg gelijk aan die in '44 - de basis voor een vergelijking is dus aanwezig. Welnu, uit de cijfers blijkt dat van twaalf artikelen (aardappelen, brood, boter, rundvet, kaas, melk, rundvlees, suiker, eieren, bruine bonen, tarwebloem en havermout) de zwarte-markt-prijs in '42 gemiddeld negenmaal de officiële prijs was en in '43 vijfiienmaal. Men mag gevoeglijk aannemen dat de 'zwarte-markt-coëfficiënt' in '40 en '41 beneden de 9 lag en in '44, vóór de hongerwinter, boven de IS, vermoedelijk al boven de 20. 4 De gegevens van het CBS vertonen overigens merkwaardige verschillen die kennelijk samenhangen met de mate waarin een artikel gezocht was. Relatief 'goedkoop', d.w.z. met een coëfficiënt van 5 of minder, waren in '42 aardappelen, brood, kaas, melk, rundvlees en bruine bonen; relatief'duur', d.w.z. met een coëfficiënt boven de 9: boter, rundvet, tarwebloem en havermout. In '43 waren relatief'goedkoop', d.w.z. met een coëfficiënt van 8 of minder: aardappelen, brood, kaas, melk en bruine bonen (het rundvlees was dus uit de 'goedkope' groep verdwenen); relatief'duur', d.w.z. met een coëfficiënt boven de IS: boter, rundvet, suiker, tarwebloem en havermout. Zowel in '42 als in '43 had gesmolten rundvet de hoogste coëfficiënt: 25, resp. 35, en havermout de op een na hoogste: 22, resp. 25. Aardappelen waren het enige artikel waarvan de zwarte-markt-prijs in '43 gelijk was aan die in '42: in beide gevallen 40 cent per kilo, tegen een officiële prijs van een dubbeltje. Men kan daaruit afleiden dat er naar verhouding weinig behoefte was aan 'zwarte' aardappelen, hetgeen, gegeven de grootte van de aardappelrantsoenen (voor 'normale verbruikers' in '42 bijna vier, inJ.%

'43 ruim vijf kilo per week), niet behoeft te verbazen.

XCIn de zwarte kleinhandel waren genotmiddelen als thee, koffie, sigaretten, sigaren en sterke dranken zeer gezocht. Volgens de door het CBS gepubliceerde gegevens liep de zwarte prijs van een ons thee (in de distributie, tot deze eindigde, 35 cent) van f IQ in april' 42 op tot f 55 à f 60 in april' 44, en van een kilo koffie (in de distributie, tot deze eindigde, van ca. f I tot ca. f 2,25) van f 50 à f 75 in april' 42 tot f 400 à f 450 twee jaar later. Voor een pakje sigaretten dat in '44 officieel f 0,90 mocht kosten (merk 'Consi'), betaalde men zwart in april' 43 ca. f 5, in april' 44 ca. f 25. Voor sigaren van vooroorlogse kwaliteit die toen misschien vijftien cent gekost hadden, moest men in april' 43 een rijksdaalder betalen, in april' 44 gauw het dubbele. Eenliter jenever (officiële prijs f 3,50) kostte in '42 op de zwarte markt ca. f 25, in '43 ca. f 70. Of men neme een simpel artikel als lucifers die ook al distributiegoed waren - officiële prijs voor een pak: vijftien cent, zwarte prijs in '43 f 3,50.

XCNaast artikelen waren ook bonnen en bonkaarten zwart te koop. Wij vermeldden al dat er op dit gebied tot in '43 een enorm aanbod was. Helaas zijn slechts weinig prijzen genoteerd - alleen bij A.}.A.C. van Delft vonden wij er enkele. Volgens zijn gegevens- moest men in Den Haag in april '42 voor een boterbon die recht gaf op de aankoop van een half pond boter (officiële prijs 65 cent) tussen de f 2,75 en f 3 betalen, zes maanden later ca. f 5, een jaar later (april' 43) ca. f 8,50. 'Zwart' kostte een half pond boter toen in Den Haag ca. f 9,50. Voor een bonkaart-'algemeen' waarop men vier weken lang enkele belangrijke levensmiddelen kon aanschaffen, betaalde men volgens van Delft in april '42 in Den Haag f 25 tot f 38, zes maanden later f 35 tot f 45, een jaar later f 45 tot f 65 - wij nemen aan dat ook die prijs in de lente van '44 aanzienlijk hoger lag.

XCDenkt men nu terug aan de gegevens over de inkomens die wij in een vorige paragraaf vermeldden, dan is duidelijk dat het gros van de bevolking er niet aan kon denken, tot regelmatige aankopen op de zwarte markt over te gaan - daar waren de prijzen te hoog voor. Wij herinneren aan het Haagse onderzoek naar de acht-en-negentig gezinnen die UI '43 per week aan een bedrag van f 7 extra gekomen waren door spaargelden op te nemen of huisraad te verkopen en die, blijkens het onderzoek, 45 % meer aardappelen gekocht hadden dan waarop zij volgens de rantsoenering recht hadden. Hadden ze voor al die aardappelen de normale zwarte-markt-prijs moeten betalen, dan zou hun dat per week al f 3,60 extra gekost hebben; aan melk zouden zij per week f I extra hebben moeten betalen. Gaat men er van uit

XC1 A. J. A. C. van Delft: Zwarte handel, p. 14, 18 en 24.

dat zij al hun rantsoenoverschrijdingen zwart gekocht hadden, dan is het waarschijnlijk (het kan niet voor alle levensmiddelen nauwkeurig berekend worden) dat zij voor hun extra-aankopen aan die f 7 al niet genoeg hadden. Nogmaals: deze gezinnen behoorden, wat hun inkomen betrof, duidelijk tot de bovenste helft van de samenleving. Duurzame consumptie-artikelen konden ook zij zich niet zwart aanschaffen: in '43 moest men voor een herencostuum zwart gauw f 600 betalen, voor een nieuwe fietsband f ISO, voor een nieuwe fiets f I 000 à f I 500, voor een eenvoudig theeserviesje f 100, voor een Philips-handdynamo (officiëleprijs f 3,57) f roo - zo zouden wij kunnen doorgaan.

XCNu moet men in het oog houden dat wij in het voorafgaande de zwartemarkt-prijzen uit de grote steden in het westen weergaven. Bij de clandestiene verkoop van agrarische producten door de boeren en tuinders golden over het algemeen aanzienlijk lagere prijzen. In het zuiden, oosten en noorden des lands vroeg zelfs een groot deel van de boeren en tuinders niet of nauwelijks meer dan wat zij bij aflevering officieel ontvangen zouden hebben. Wanneer de schatting juist is dat in de loop van de jaren '40-'44 gedeelten van de agrarische productie die misschien opliepen van gemiddeld 5 à ro% in '41 tot 20 à 3 a % in de eerste helft van' 44, niet in distributie gekomen zijn, dan is ook duidelijk dat voor een groot deel van deze elandestien verkochte waren geen 'zwarte-markt-prijzen' gevraagd zijn: was dat wèl het geval geweest, dan zouden er maar weinig kopers zijn geweest. Natuurlijk, de tienduizenden burgers die in de zomer van '43 naar de Betuwe trokken om er kersen te kopen, tegen matige prijzen overigens, konden zich één keer wel zulk een escapade veroorloven (de treinreis kostte ook geld l), maar wij achten het uitgesloten dat de tuinders bij de grote steden die, vervoersverbod of geen vervoersverbod, aan hele stoeten huisvrouwen groente leverden, daarvoor exorbitante prijzen gevraagd hebben. Integendeel: men trok naar de tuinder omdat de groenteman een zwarte prijs vroeg die men niet betalen kon.

XCAlle overgangen op de zwarte markt zijn vloeiend geweest. Wij schreven het eerder: wie zwart verkocht, was daarom nog geen 'zwarthandelaar'. De groenteboeren en melkhandelaren die er in de loop vanentoe overgingen, een gedeelte van de waren waarmee zij bevoorraad werden, aan het 'arme' deel van hun cliëntèle te onthouden teneinde dat gedeelte tegen

'43 '44

zwarte prijzen aan het 'rijke' deel te verkopen, wekten wel ergernis, maar zij moesten het op dat gebied wel heel bont maken voor zij bij de bevolking de naam kregen een 'echte zwarthandelaar' te zijn. Die waren er wèl - en niet zo weinigen.

XCWij kunnen diezelfde onderscheiding op de sector van de zwarte groothandel aanbrengen. Er zijn talrijke fabrikanten en groothandelaren geweest die goederen zwart verkocht hebben, misschien minder uit de lopende productie (deze werd door de rijksbureaus scherp gecontroleerd) dan uit oude voorraden. De betekenis van die oude voorraden onderstreepten wij al toen wij de sigaren- en textielwinkels behandelden. Zo was het over de gehele linie. Het bedrijfsleven beschikte op het moment waarop Nederland bezet werd, over 'normale' voorraden en het kan wel zijn dat die voorraden hier of daar zelfs groter waren dan normaal: de tweede wereldoorlog was ruim negen maanden tevoren uitgebroken, oorlog betekent schaarste, uit schaarste plegen prijsstijgingen voort te vloeien - in het bedrijfsleven, speciaal in de groothandel, was men er dus wellicht al toe overgegaan, grotere voorraden dan gebruikelijk aan te houden. In '40 kon de productie op de meeste sectoren tamelijk normaal voortgezet worden. Zeker, er werd door het publiek, voorzover het zulks betalen kon, in de eerste maanden van de bezetting meer gekocht dan tevoren maar er bleven toch op duizenden, wellicht tienduizenden punten in het bedrijfsleven voorraden goederen liggen. Het registreren van voorraden was als regel een van de eerste taken die door de rijksbureaus voor handel en nijverheid ondernomen werden: elk producerend bedrijf, elke groothandelaar moest dan zijn voorraden nauwkeurig opgeven. Is dat inderdaad geschied? Wij betwijfelen het. Waarschijnlijker achten wij het dat er talloze producenten en groothandelaren waren die een deel van hun voorraden (extra belangrijk wanneer het goederen van vooroorlogse kwaliteit betrof) achterhielden deze voorraden waren het die samen met een deel van de lopende productie object werden van de zwarte groothandel.

XCAan die zwarte groothandel is deelgenomen door overigens bonafide groothandelaren. Hun officiële winstmarges waren uitgesproken laag. Ook Pruijt constateert het: 'De rentabiliteit in de groothandel steekt ongunstig af bij die in de overige sectoren van het bedrijfsleven'! - des te groter moet de verleiding geweest zijn om er zwart iets bij te verdienen door partijen goederen tegen hogere dan de vastgestelde prijzen te verkopen, soms aan de kleinhandel, soms aan de tussenhandel. Die tussenhandel droeg een wezenlijk speculatief karakter: de zwarte tussenhandelaar kocht elandestien

XC1 B. Pruijt: Prijsbeheersingspolitiek, p. 268.

de meest verscheiden partijen goederen in, niet met de bedoeling, ze met winst aan de kleinhandel of aan consumenten te verkopen, maar in de verwachting dat hij een andere tussenhandelaar zou vinden die hem Of (met een stevige winst) in geld zou betalen Of met partijen andere goederen waar de eerste tussenhandelaar al een koper voor wist of vertrouwde te kunnen vinden. Velen waren er die naast hun beroep de functie van tussenhandelaar gingen uitoefenen. Een groot deel van de partijen die wij hier op het oog hebben, werden door de een aan de ander doorverkocht om pas in een zeer laat stadium de consument te bereiken. Een voorbeeld. In januari '43 verkocht een Alkmaarse kaasfabriek een hoeveelheid van I 500 blikjes smeerkaas die voor consumptie ondeugdelijk waren bevonden, aan een plaatselijke koopman; deze verkocht de blikjes voor vijftien cent per stuk aan een grondwerker. De grondwerker verkocht ze voor een kwartje aan een verzekeringsagent. Deze verkocht ze voor vijf-en-zestig cent aan een begrafenis-ondernemer. De begrafenis-ondernemer wist een bediende in een cafetaria te vinden die de blikjes tegen tachtig cent overnam, Toen deze zaak tenslotte voor de economische rechter te Alkmaar in behandeling kwam, deelde een der getuigen mee dat hem de blikjes voor één gulden tachtig per stuk aangeboden waren - typische 'zwarte groothandel.'

XCEind april '43 ontdekte een redacteur van Het Volk dat in Amsterdam op ongeregelde tijden een soort mededelingenblad verscheen (het werd spoedig verboden) waarin kennelijk allerlei goederen uit exorbitant winstbejag aangeboden werden, en in aanzienlijke hoeveelheden: 100000 heideboenders, 250000 pakjes gelaatspoeder, 800000 blanco enveloppen, enz. De redacteur plaatste er een gefmgeerde aanbieding in van 'een grote partij sigarettenpapier'. De eerste postbestelling bracht hem 47 brieven, waaronder enkele van sigarenwinkeliers, en 'de telefoon stond niet stil'. Een reflectant uit Zeeland vertelde hem dat hij, indien de prijs dertig cent per pakje was, 'zoveel kon sturen als hij wilde, al waren het tien miljoen.' Een reflectant uit Hilversum deed hem weten dat hij óók 'indrukwekkende orders' kon plaatsen in boter, spek, eieren, tabak en costuums. Een reflectant uit de Achterhoek, die geen belangstelling had voor het sigarettenpapier, informeerde naar handdynamo's waar hij f 40 per stuk voor wilde betalen en nodigde de redacteur van Het Volk uit, hem een bezoek te brengen - 'ja, hij woonde aardig en hij had een knappe dochter.'!

XCHet ging bij de tussenhandel vaak om vrij kleine partijen goederen die soms verhandeld werden door personen die nimmer iets met handel uitstaande hadden gehad, soms door personen uit de handelsbranche die hun

XC1 Het Volk, 30 april 1943.

normale inkomsten op die wijze aanvulden. Wij willen de Alnsterdammer die met zijn gezin naar de Betuwe trok, begin november' 43 op een bezoek aan Rotterdam volgen:

XC'En ik ga moetvriend Schillemans- de lunch gebruiken. Doe je dat dan weet je dat je een lollige middag hebt te wachten ... Weeten bij het 'Verguld Spinnewiel'. Hier merk je niet eens dat er oorlog is. Zonder iets te vragen staat er een borreltje en zonder dat je er om vraagt volgt no. 2. Maar dan is het ook op. Alle klanten krijgen dat. Maar een gebakken scholkost tien gulden- ... Wij ontmoeten alle mogelijke vrienden. Daar hebben we Barkhuis, Kassies,Rijk van Ommeren, Daan. En we drinken gezamenlijk nog een paar glaasjes Schiedams vocht. Zij het wel tegen een wat hogere prijs. En we hebben lol. Moppen worden getapt. En ruilhandel is er genoeg. Ik vraag van der Kaaden ofhij voor potten en palmen kan zorgen. Heb er tegenover als premie enige flessenRanja, 'Of ik geen jenever heb', vraagt hij. En Daan wil koffie ruilen voor een konijn. En Schillemans belooft mij een konijn voor de Kerstdagen.... Het is een gesjaggel van wat heb ik jou daar. En ondertussen loopt de kelner bedrijvig heen en weer ... De stemming is er en het is pas 2 urrr. Dan gaan we naar de Beurs. En dan volgt een herhaling van het Vergulde Spinnewiel. Nu is Visser er ook bij. Wat is er toch een band ontstaan ill deze dagen. Het zijn allemaal bestejongens en als ze iemand kunnen helpen doen ze het. Schiliemans had mij gevraagd naar remvoering. Visser had het, dat wist ik. Dus Visser houdt wat rekening met mij. In orde Willink, zegt Visser. Schillemans krijgt het en hij betaalt tenslotte mijn Iunch"

XCuit de winst namelijk die 'Willink' maakte op de remvoering.

XCDit waren nog maar de 'kleine jongens'. Er waren op de zwarte markt heel wat grotere actief. Men denke aan de reflectant uit Zeeland die beweerde, voor sigarettenpapier zonder blikken of blozen f 3 miljoen te kunnen neertellen. Was die transactie doorgegaan, dan was inderdaad van 'neertellen' sprake geweest, want al die zwarte transacties-in-het-groot gingen uiteraard buiten het bank- en giroverkeer om. In de zwarte groothandel liepen velen, ook jongeren, met tienduizenden aan bankbiljetten op zak. Het geld werd even vlot verdiend als uitgegeven. Hetzelfde gold trouwens voor de niet zo weinigen die er in slaagden, in kleine bedrijfjes louter voor de zwarte markt te werken. Wij memoreerden de thuiswerkende schoenmakers van Kaatsheuvel al. Overeenkomstige verschijnselen deden zich in tal van branches voor: de zwarte markt leidde tot zwarte producenten. In de herfst van '40 bleek in en bij Gouda dat de kleine producenten van sieraardewerk een inkomen hadden van niet veel meer dan f 20 per

XC1 Alle namen ill dit relaas zijn gewijzigd. 2 Zijnde een kwart van wat een geschoold arbeider per week verdiende. 3 Dagboekfragmenten 1940-1945, p. 339-40.

week, maar door de algemene vlucht in de goederen die zich voordeed (vlucht in boeken, in antiek, in kunst, veelalook in Kitsch), ontstond een enorme belangstelling voor het sieraardewerk. In '44 bezaten de Goudse 'fabrikanten' 'eigen huizen, landhuisjes, jachten enz., terwijl zwaar en zwart geleefd werd."

XCOp de groep der nouveaux riches, de echte 'zwarthandelaren' en, niet te vergeten, de 'bunkerbouwers' , richtte zich in en bij elke stad een aantal luxe-restaurants waar men er, door middel van eigen verbindingen naar de zwarte grooten kleinhandel, in slaagde, vooroorlogse menu's op tafel te brengen, welke in restaurants die zich aan de distributievoorschriften hielden, niet meer te krijgen waren.ê Men kon in die luxe-restaurants echter ook officieren van de intendance-afdelingen van de Wehrmacht tegenkomen, hoge functionarissen van het Reichsleommissariat, de Rustungs inspektion en de Zentralaujtragsstelle, vertegenwoordigers van Berlijnse bureaus, profiteurs uit de sfeer van de Jodenvervolging, Nederlandse ondernemers die tuk waren op Duitse opdrachten en vooraanstaande figuren uit 'foute' kringen. Een aantal van die luxe-restaurants werd in '43, toen de 'totale oorlog' afgekondigd was, gesloten - de meeste werden volgens Goerings instructie spoedig heropend. Rekeningen van enkele honderden guldens per couvert waren daar heel gewoon. In een kleine sector van de samenleving kon men zijn geld nauwelijks op; waar dat geld vandaan kwam, zullen wij nog uiteenzetten.

XCDe eerste vervalste bonnen werden in juli '41 ontdekt: twee bonnen van de z.g. vetkaart. Geen wonder: van het tekort aan vetten had men de meeste last, vervalste vetbonnen zouden dus veel meer opbrengen dan bijvoorbeeld vervalste broodof aardappelbonnen. Nagemaakte bonnen zijn ook later wel in circulatie gebracht en sommige falsificateurs slaagden er zelfs in, de uit een oogpunt van druktechniek gecompliceerde producten

XC1 Rijksbureau voor de verwerkende industrie, sectie keramische industrie: Naoorlogs verslag, p. 51. 2 Het ging de 'normale' restaurants in dejaren '40 t.e.m. '42 niet slecht. Vergeleken met '39 steeg hun omzet met ca. 60%. In '43 trad een grote daling in en werd het eten 'zeer matig', aldus eenRotterdamse arts-in-ruste: 'een dun soepje, een plat (zeer weinig, en vaak gehakt, gedraaide biefstuk, bloedworst of een kleine scholof wijting), het beroemde puddinkje en een kopje koffie met een weinig taptemelk en zonder suiker.' (H. Mees: Mijn oorlogsdagboek, 10 mei 1940 B mei 1945, p. 351 (IQ mei 1943».

van de fa. Enschedé bekwaam na te maken, maar het is onze indruk dat deze vorm van malversatie zich niet vaak voorgedaan heeft; daarvoor hadden de meeste bonnen een te korte looptijd.'

XCDe kleinere en grotere 'economische criminaliteit' vormde eigenlijk van het begin van de bezetting af een zo veelvuldig voorkomend verschijnsel dat de bestrijding onmogelijk effectief kon zijn; deze kon hoogstens de groei van de zwarte markt wat afremmen. De bestraffmg van overtredingen van de prijsvoorschriften behandelden wij eerder in dit hoofdstuk en in hoofdstuk 8 van ons vorige deel hebben wij bij de beschrijving van het protest van de rechterlijke macht tegen de wantoestanden in de karnpen Ommen en Heerte al een beeld gegeven van de wijze waarop de bezetter en de Nederlandse overheid de overige vormen van economische criminaliteit trachtten tegen te gaan.

XCWij herhalen de belangrijkste feiten.

XCIn augustus '41 werd bepaald dat alle gevallen van zwarte handel in bonnen doorgegeven moesten worden aan de rijksrecherchecentrale, en begin '42 werd die centralisatie van informatie ook gelast ten aanzien van de gevallen van elandestien slachten. Aan de rijksrecherchecentrale was toen het Sonderhommando toegevoegd dat tot in de zomer van '43 door Kriminalleommissar Horak, nadien door Kriminalkommissar Wenzky geleid werd. Horak was er in '41 van overtuigd (die overtuiging werd door Hirschfeld en Louwes gedeeld) dat men er met drastische straffen in kon slagen, een gevaarlijke uitbreiding van de zwarte handel te voorkomen. Drastische straffen konden opgelegd worden door de z.g. economische rechters die als enkelvoudige Kamers aan de achttien arrondissementsrechtbanken toegevoegd waren, en de limieten voor dergelijke straffen werden in augustus '41 door Hirschfeld en Schrieke stevig verhoogd: maximaal acht jaar gevangenisstraf en f 100 000 boete; bovendien bepaalden Hirschfeld en Schrieke toen dat clandestiene slachtingen en handel in van die slachtingen afkomstig vlees voortaan gestraft moesten worden met minstens zes maanden gevangenisstraf, clandestiene handel in granen met minstens drie maanden en clandestiene handel in door misdrijf ontvreemde distributiebescheiden eveneens met minstens drie maanden. De bedrijven van de betrokkenen konden door de economische rechter voor vijf jaar gesloten

I Onder de tientallen miljoenen bonnen die in' 42 in circulatie kwamen (uiteindelijk bereikten zij alle weer het CDK), werden bijna 18 000 nagemaakte ontdekt, be horend tot 48 verschillende types; dit waren hoofdzakelijk bonnen voor suiker. In de eerste maanden van' 43 werden hoofdzakelijk nagemaakte bonnen voor boter en tabak ontdekt. Latere gegevens ontbreken.

worden. Naar Nederlandse begrippen waren dit zware straffen, naar Duitse lichte: in Duitsland was een simpel Schutzhaftbefehl van het Reichssicherheits hauptamt, waar geen rechter iets mee te maken had, voldoende om een zwarthandelaar of een elandestien slachter in een concentratiekarnp te doen belanden.

XCOver het aantal vonnissen dat door de Nederlandse rechtspraak tegen economische delinquenten (smokkelaars inbegrepen) gewezen is, hebben wij slechts gegevens voor de jaren' 40 t.e.rn, '43: ruim 2000 veroordelingen in '40 (dat sluit een deel van de neutralireitsperiode in), ruim IS 000 in '41, ruim 22000 in '42, ruim 19000 in '43. Nam de economische crirninaliteit dan in '43 af? Wij betwijfelen het. Eerder wezen wij er alop dat prijsovertredingen (die door de Gemachtigde voor de Prijzen afgedaan werden) in '43 veelvuldiger geconstateerd werden dan in '42. De daling in het aantal veroordelingen wegens economische delicten is vermoedelijk eerder gevolg geweest van de grote vertraging die zich op de gebieden van opsporing en berechting ging voordoen. Trouwens, ook al eerder vonden de bezetter en autoriteiten als Hirschfeld en Louwes dat de vonnissen tegen economische delinquenten te lang op zich lieten wachten en bovendien te laag waren, 'Entgegen der deiasehen Auffassung, wonach Straftäter im Kriege härter zu bestrafen sind, betrachten', zo rapporteerde de Sicherheitsdienst in een terugblik op het jaar '42, 'die niederlándischen Staatsanwälte und Richter den Kriegszustand zumeist als mildernd. Ausserdem sind die deutschfeindlichen Richter und Staats anwälte bestrebt, ihre Gegnerschajt zur neum Ordnung dUTch eine unverstäl'ldlich milde Rechtsprechung ZW1I Ausdruck Ztl bringen'? Daar kwam nog bij dat door het ruimtegebrek in de gevangenissen veel gevangenisstraffenniet geëxecuteerd konden worden. Niettemin zaten per I juni '42 bijna achthonderd Nederlanders wegens elandestien slachten of andere vormen van zwarte handel gevangen. In juli werd toen het kamp Ommen in gebruik genomen- daar bevonden zich in oktober naast een groot aantal 'gewone' criminelen ca. zevenhonderdvijftig economische delinquenten. Enkele honderden anderen behoorden tot de groep van ruim achthonderd die naar Heerte gezonden werd; daar kwamen uit die groep een kleine driehonderd om het leven. De daardoor ontstane deining droeg er toe bij dat Ommen in april '43 de functie van strafkamp voor door Nederlandse rechters veroordeelde delinquenten verloor - nadien werden die delinquenten (alweer: voorzover zij door Nederlandse rechters veroordeeld waren) hoofdzakelijk naar de noodgevangenissen gezonden die Justitie in verscheidene delen des lands ingericht had; een deel bleef in een Duits kamp bij Siegburg,

XC1 'Meldungen aus den Niederlanden'; '[ahresbericht 1942', p. 79.

XCNaast die Nederlandse rechtspraak evenwel, was van eind '41 af sprake geweest van Duitse repressie. De Hauptabteilung Ernahrung und Landwirtschaft had er in oktober van dat jaar bij de Sicherheitspolizei op aangedrongen dat ca. honderd zwarthandelaren 'die notorisch als Schwarzverbrecher bekannt sind', naar de concentratiekampen gezonden zouden worden- - Ernährung und Landwirtschaft beschikte over een naamlijst die stellig van de Nederlandse autoriteiten afkomstig is geweest. Hoe werd de zaak nu geregeld? Aldus: alle enigermate ernstige gevallen van diefstal van distributiebescheiden, zwarte handel of elandestien slachten werden via de rijksrecherchecentrale aan Horak voorgelegd. Veelal had deze zich dan ook al met de opsporing bezig gehouden; daarvoor beschikte hij over enkele speciale ploegen Nederlandse rechercheurs (hoe Horak met zulk een ploeg actief werd in de zaak van de overval op het distributiekantoor te Joure, oktober '42, beschreven wij in hoofdstuk 3 van ons vorige deel). Welnu, wat dan verder geschiedde, werd louter door Horak bepaald. De minst ernstige gevallen liet hij aan de Nederlandse rechtspraak over, de ernstigste: diefstal van distributiebescheiden op grote schaal (gevallen waarin hij op doodvonnissen mocht rekenen) legde hij aan het Obergericht voor, en in alle gevallen die daartussen in vielen, stuurde hij de betrokkenen naar een concentratiekamp: eerst naar Amersfoort, later naar Vught. Hoelang ze daar moesten blijven, werd door hèm bepaald; in de eerste tijd schakelde hij daarbij niet eens het Reichssicherheitshauptamt in - dat ging hij eerst doen toen hij door het Rejerat Schutzhaft van Harsters staf op de vingers getikt was. Rechtsbijstand achtte Horak overbodig; advocaten zag hij in die tijd, zo verklaarde hij in '47, als 'verdraaiers van het recht', zwarthandelaren en clandestiene slachters beschouwde hij als typen van 'de criminele dader die als Nicht-Mensch aan de gemeenschap onttrokken moest worden.P

XCHoeveel van die Nicht-Menseken door Horak en zijn opvolger Wenzky naar Amersfoort en Vught gezonden zijn, is niet nauwkeurig bekend, evenmin hoevelen hunner hetzij daar om het leven kwamen hetzij in de concentratiekampen in Duitsland waarin de gevangenen van Vught in september ,44 belandden. Schrieke, de secretaris-generaal van justitie, onder wie de rijksrecherchecentrale ressorteerde, draagt een duidelijke medeverantwoordelijkheid voor de gevolgen van het volstrekt eigenmachtig optreden van de Sicherheitspolizei in de personen van Horak en Wenzky. Maar gingen Hirschfeld en Louwes vrijuit? Wij herinneren er aan dat zij beiden, zoals wij in hoofdvanaanJ.

1 Brief, IS okt. 1941, de de SD D Sa/I, I). 2 BG-Den Haag, rijksrecherche: p.v. W. Horak (13 juni 1947), p. 4 (Doe. 1-758, a-r).

stuk 8 van ons vorige deel beschreven, er eind '41 voorstander van waren dat economische delinquenten zonder enige vorm van proces in een Nederlands concentratiekamp opgesloten zouden worden, en dat Hirschfeld en Schrieke, met instemming van het gehele college van secretarissen-generaal, begin '42 de bezetter om verlof vroegen, een of meer van die eoncentratiekampen op te richten - een verlof dat geweigerd werd. Natuurlijk was het aan Hirschfeld en zijn ambtgenoten alsook aan louwes bekend dat nadien een groot aantal economische delinquenten in Amersfoort en Ommen opgesloten werd. Dat waren Duitse concentratiekampen.

XCDe Nederlandse rechterlijke macht heeft er zich begin '43 met succes tegen verzet dat economische delinquenten die door Nederlandse rechters veroordeeld waren, hun straffen moesten ondergaan op, zo heette het in het befaamde Leeuwarder arrest, 'zo strafverzwarende wijze als door de Rechter bij de bepaling van de strafmaat onmogelijk kon worden voorzien of zelfs maar als mogelijk verondersteld. ' Welnu, bij het feit dat een aantal economische delinquenten die in de eerste plaats Nederlandse belangen en niet Duitse geschaad hadden, door de Duitsers gestraft werden, als regel zonder dat enige rechter ingeschakeld werd en steeds op 'strafverzwarende wijze', hebben het college van secretarissen-generaal en de autoriteiten op het gebied der voedselvoorziening zich, dunkt ons, zonder veel innerlijk verzet neergelegd - er is ons althans van de zijde van de Nederlandse overheid geen enkel protest bekend tegen de behandeling die de Nederlandse economische delinquenten in de concentratiekampen Amersfoort en Vught ondergingen, evenmin tegen het feit dat een aantal hunner, na door het Ober gericht gevonnist te zijn, geëxecuteerd werd.

XCEn dat alles geschiedde notabene terwijl hier te lande omvangrijke Duitse officiële organisaties bestonden die zich tot taak gesteld hadden, de zwarte markt af te romen ten behoeve van Duitsland! De bezetter die de zwarte handel vervolgde enliet vervolgen, was minstens anderhalfjaar lang de grootste koper op de zwarte markt.

De Duitse zwarte aankopen

XCVan het begin van de bezetting af zijn aankopen op de zwarte markt verricht door Duitse particulieren: door Rijksduitsers die in Nederland woonachtig waren of die van Duitsland uit Nederland bezochten, door personeelsleden van het Reichskommissariat en door militairen van de Wehrmacht. Van die particuliere aankopen door Duitsers hebben wij evenmin een volledig overzicht als van de aankopen door Nederlanders. Er zijn ons geen gegevens

bekend waaruit blijkt dat ook Seyss-Inquart en zijn Generalkommissare getracht hebben, persoonlijk van de zwarte markt te profiteren- wat de machthebbers in Duitsland betrof, was het vooral Goering die niet schroomde om door eigen stromannen of zelfs door instanties van de Luftwaffe alles in Nederland op te kopen wat van zijn gading was. Daarbij behoorden ook 200 paar luxe-damesschoenen die hij eind '41 door middel van zijn adjudant uit Nederland liet komen; het Luftgaukommando-Holland had hier brutaalweg een Z.g. Wehrmachtbezugschein voor ingevuld. Dit geval werd aan het rijksbureau voor huiden en Ieder bekend. Naar hetgeen Goering zich voorts buiten alle distributie-regelingen om liet toezenden, kan men slechts gissen er zijn geen stukken bewaard gebleven die ons daaromtrent inlichten.

XCUiteraard betroffen dergelijke particuliere aankopen slechts vrij kleine partijen. Van belang is evenwel dat eveneens van de zomer van '40 af veel grotere aankopen verricht werden, op de sector van de zwarte groothandel namelijk, ten behoeve van officiële of semi-officiële Duitse instanties, Fallrenholtz, de economische expert van de Sicherheitsdienst, klaagde er in de zomer van ' 41 over, niet alleen dat Rijksduitsers die in Nederland op bezoek waren, 'nicht davor zurückschrecken, weitestgehend Schwarzbestánde aller Art aufzukaufen und illegal über die Grenze zu verbringen', maar ook

XC'dass vie/fach deutsche Behörden und Dienststellen jeder Art ihren Bedar] auf deni Wege des Schwarzhandels in grösstem Unifange zu decken suchen. Fälle, die sich in der leteten Zeit ereignet haben und bei denen die Gesamtkaujsumme die 5-Millionel1 Grenze überstieg, mögen das Ausmass dieser Kätife aufzeigen.'2

XCIn oktober' 41 berichtte een van de medewerkers van Beauftragter Conring uit Groningen aan het Reichskommissariat dat

XC'nicht nur die hier stationierten Einheiten der deutschen Wehrmacht, sondern auch die Wehrmachtsteile in den nahen deutschen Grenzgebieten entlang der Kuste bis Hamburg und herunter bis Hannover nach hier kommen um einzukaufen. Es werden bei dieset Gelegenheit für den Kantinenbedar] der Wehrmacht nicht nur Güter eingekauft die keiner Zuteilung unterliegen, sondern es wetden. in grossem Masse auch kontingentierte Güter a'1(gekatift'J. mässige Arbeit auf wirtschaftlichem Gebiet in den Niederlanden'

1 Tekenend is het dat Wimmer injuni '42 niet bij machte was, de Duitse minister voor het onderwijs, dr. Bernhard Rust, wiens dochter ziek was, persoonlijk enige plakken chocola toe te zenden; hij deed toen een beroep op een depot van de 2 H. Fahrenholtz: (zomer I94I), p. II-I2 69 B-d).

dat laatste geschiedde dus zwart. Zowel over de gepermitteerde als over de clandestiene aankopen, werd, aldus Comings medewerker, door de bevolking hevig geklaagd: 'Die Deutschen, werd gezegd, 'tragen die Schuld daran, dass alles so teuer geworden ist. Sie schieppen alles weg.'l

XCBetrofhet hier, schijnt het, in hoofdzaak incidentele aankopen die overigens van een aanzienlijke omvang konden zijn (men denke aan de "Gesamt kaufsul1l1/le' van meer dan 5 miljoen gulden of Reichsmarlà, er waren van '40 af ook Duitse instanties in het leven geroepen die systematisch en permanent aankopen deden in de zwarte groothandel. De Deutsche Reichsbahn schakelde daar een Rijksduitser bij in, Ing. Carl Jahn, die door middel van enkele Nederlandse inkopers contact zocht met leveranciers." Dergelijke Nederlandse inkopers gingen bij alle aankopen voor officiëleen semi-officiële Duitse instanties een rol van kardinale betekenis spelen: ten eerste beschikten zij in het Nederlandse milieu over veel meer relaties dan de Duitsers, ten tweede was het veelal wenselijk, jegens de Nederlandse verkopers, vooral als dat niet 'echte' zwarthandelaren waren, niet te doen blijken dat de betrokken goederen naar de Duitsers gingen. Dat die Nederlandse inkopers enorme winsten opstreken, paste bij het gehele bedrijf Er werden op deze wijze al in '40 en '4I grote partijen goederen ingekocht, niet aileen voor de Wehr ntacht en de Reichsbahn die wij al noemden, maar ook voor Rosenbergs Ostministerium en voor de Waffen-SS. Het in Den Haag gevestigde Truppen wirtschaftslager der Waffen-SS kocht alleen al in' 40 en' 4I 'zwart' voor minstens f 9 mln aan goederen in, ten dele via een daartoe opgerichte commanditaire vennootschap, 'De Noordse Unie'; van één Nederlandse inkoper weten wij dat hij in de eerste zes maanden van' 42, werkend voor 'De Noordse Unie', ca. f 250 000 verdiende", van een tweede, vóór de oorlog wegens diefstalar).

1 (23 okt. I94I) C I 2 Jalm had een eigen grote opslagplaats in Amsterdam. Werden daar door een zwarthandelaar goederen afgeleverd, dan zorgde Jahn er in bepaalde gevallen voor dat een onderofficier van de 'plotseling' verscheen die, met bestraffing dreigend, bereikte dat de zwarthandelaar met de officiële prijs genoegen nam. Jalm verkocht de goederen dan tegen de zwarte prijs aan de hij betaalde de man van de voor zijn onontbeerlijke medewerking en stak de rest van de winst in zijn eigen zak. Hij kon deze wijze van optreden geruime tijd volhouden; pas na een jaar of twee was het onder de zwarthandelaren vrij algemeen bekend dat men met Jahn beter geen zaken kon doen. De beschreven kwalijke praktijken werden soms ook door leden van de toegepast. 3 Toen deze inkoper later in '42 wegens malversaties ontslagen was, beschermde hij zich tegen de arbeidsinzet door z.g. boekhouder van een 'bunkerbouwer' te worden; daarvoor betaalde hij die 'bunkerbouwer' f 800 ineens en nadien f 250 per maand.

veroordeeld, dat hij in totaal ca. f 500 000 winst maakte.

XCIn de beginperiode van de bezetting was de situatie dus deze dat talrijke Duitse instanties op de zwarte markt naast elkaar werkten; ook onderdelen van de Wehrmacht gingen tot zwarte aankopen over. Zij richtten hun aandacht op eindfabrikaten die voor onmiddellijk gebruik geschikt waren - voor grondstoffen en halffabrikaten hadden zij geen belangstelling. De eerste Duitser die deze lacune opmerkte, was Goerings vriend uit de eerste wereldoorlog, Oberst der Luftwaffe Josef Veltjens. die wij in dit hoofdstuk al eerder noemden als de man die in de tweede helft van '42 op initiatief van Goering in Nederland, België en Frankrijk de Z.g. Weihnachtaktion organiseerde: de grootscheepse, hoofdzakelijk 'normale' inkoop van verbruiksartikelen die tegen Kerstmis' 42 in de Duitse detailhandel verkrijgbaar moesten zijn. In zijn functie van Bevollmächtigter für Sonderaujgaben des Beaujtragten [ur den Vierjahresplan (die Beaujtragte was Goering) had Veltjens al onmiddellijk na de capitulatie van Nederland een bureau in Den Haag gevestigd. Hij hield zich overigens met transacties in heel bezet West-Europa alsook in Spanje en Italië bezig - in Den Haag trad de Duitser Hans H. E. Plümer als zijn plaatsvervanger op. Wat Veltjens' bureau in de periode tot herfst '41 op de Nederlandse zwarte markt aan aankopen verricht heeft, is onbekend - vermoedelijk kocht het in hoofdzaak voor de Luftwaffe in die in Amsterdam daartoe een eigen depot vestigde. Wij moeten wel aannemen dat zich juist bij deze activiteit aan Veltjens de overtuiging opdrong dat de zwarte aankopen tot grondstoffen en halffabrikaten uitgebreid en tegelijk in tweeërlei opzicht anders opgezet moesten worden, nl. door centralisatie bij de inkoop in bezet West-Europa en centralisatie bij de verkoop in Duitsland. Bij dat laatste wilde Veltjens de Relihsstellen inschakelen, de Duitse rijksbureaus dus: zij moesten als voorlopige ontvangers der op te kopen goederen waarborgen dat deze in Duitsland bij het bedrijfsleven op die punten zouden belanden waar men er de meeste behoefte aan had. Die goederen zouden tegen zwarte prijzen ingekocht zijn, maar de uiteindelijke Duitse ontvangers zouden niet meer dan de officiële, dus veellagere prijzen moeten betalen; het verschil zou uit de Duitse schatkist bijgepast worden. Voor deze actie bedacht Veltjens ook een naam: de Blau-Aktion, toen hem namelijk door een Duitse opponent eens verweten werd dat hij zich, op de keper beschouwd, op enorme schaal aan zwarte handel schuldig maakte, zei Veltjens dat zijn systeem waarbij de goederen volledig aan de Duitse oorlogseconomie ten goede kwamen, 'veel onschuldiger' was - geen Schwarz-Aktion dus, maar een 'Blau-Aktion+. .i Prae-Den Haag: p.v. inz. E. Th. Heymann (12 febr. 1948), p. 5 (getuige W. W. Müller) (Doe 1-693, a-I).

XCVeltjens' bedoeling was dat deze Blau-Aktion (wij willen haar als 'Blau Aktion-I' aanduiden) op I december' 4I van start zou gaan. Hij legde zijn plannen eerst in Parijs voor aan de bureaus van de Militárbejehlshaber für Prankreich en in Brussel aan die van de Militärbefehlshaber für Belgten und Nordfrankreich - in november was het Reichsleommissariat in Den Haag aan de beurt. Daar werd afgesproken dat Veltjens de Sicherheitsdienst, de Abwehr en de Generalstaatsanwalt (het Duitse Openbare Ministerie) zou inlichten: kwamen de Duitse of Nederlandse recherche-apparaten gevallen van zwarte handel op het spoor die met de Blau-Akiion samenhingen, dan mochten deze uiteraard niet vervolgd worden. Men zou overigens trachten, de kwalijke actie strikt geheim te houden, speciaal voor de Nederlandse rijksbureaus van handel en nijverheid; de Hauptabteilung Gewerbliche Wirt schaft die met de supervisie op de rijksbureaus belast was, zou Pliimer ten aanzien van de kwaliteit en de officiële prijs der op te kopen goederen adviseren, maar formeel buiten de zaak gehouden worden zodat zij, zo werd in november door een van Fischböcks hoofdambtenaren na een bespreking waaraan deze Generalkommissar deelgenomen had, genoteerd, 'keinesfalls irgendwie gebunden ist und sich gegebenenfalls' (bijvoorbeeld wanneer er van de rijksbureaus klachten zouden komen) 'entrusten kann.'l Vastgesteld werd tenslotte (dat wist de Hauptabteilung Emáhrung und Landwirtschaft te bereiken) dat de Blau-Aktion zich niet tot levensmiddelen zou uitstrekken. Kort nadien werd Seyss-Inquart ingelicht en deze uitte op I9 december '4I tijdens een Chefbesprechung (de Generalkommissare Wimmer, Sclunidt en Rauter wisten nu dus ook wat te geschieden stond) de wens dat de verdeling van op te kopen consumptie-artikelen als schoenen, kleding en kledingstoffen door hèm zou geschieden, niet door Veltjens - wij hebben niet de indruk dat daarmee rekening gehouden is.

XCVeltjens en Plümer waren intussen al aan het werk gegaan. Natuurlijk hadden ook zij behoefte aan talrijke inkopers, bij voorkeur personenmet een goede warenkennis in de diverse branches. Zij vertrouwden dat zij die vooral in het Joodse milieu zouden kunnen vinden: Joodse inkopers zou men beter onder de duim kunnen houden en warmeer men hun beloofde dat men hen zoveelmogelijk tegen maatregelen op het gebied der Jodenvervolging zou beschermen, zouden zij ook stellig een grote activiteit ontplooien. Die Joodse inkopers werden via twee tussenpersonen aangetrokken: de Duitser Michael Sommer en de Duits-Joodse emigrant Emst Theodor Heymann. Heymann was een oude relatie van Veltjens. maar wij willen eerst wat

XC1 'Aktennotiz', 10 nov. 1941, van een bespreking bij Fischböck (FiWi, HA GeWi, Gruppe 17,9 b).

dieper ingaan op Sommer, beter gezegd: op 'Kapitán' Sommer, want als zodanig liet hij zich steeds aanduiden. Of hij op die titel recht had, is overigens niet duidelijk. Sommer was wel in '14, toen hij twintig jaar oud was, bij de Kriegsmarine gaan dienen, maar bereikte daar geen hoge rang. In het begin van de jaren' 20 werd hij scheepvaartexpert bij de Kamer van Koophandel in Hamburg; deze en gene in scheepvaartkringen nam blijkbaar aan dat hij gezagvoerder geweest was - vandaar misschien het 'Kapitan' Sommer.

XCIn '32 werd Sommer lid van de NSDAP; enkele jaren later kreeg hij moeilijkheden met de partijleiding in Hamburg, hij werd zelfs een tijdlang in arrest gehouden. Het kan zijn dat deze gang van zaken er toe bijdroeg dat Sommer die in de jaren '20 enige tijd in Rotterdam gestationeerd geweest was, zich in ' 40 in Amsterdam vestigde. Hij werd er een van de belangrijkste organisatoren van de Duitse zwarte aankopen, zulks vooral ten behoeve van het Reichsministerium für BewaffilUng und Kriegsproduletion ; bij deze aankopen werd Sommer door Fiebig, de vertegenwoordiger van dat departement, als het ware gedirigeerd; hij leverde zijn goederen af aan een door Fiebig gecontroleerde firma, de n.v. Pimitex. Voor hoeveel Sommer in totaal aan goederen gekocht heeft, is niet met zekerheid bekend; de schattingen variëren van f 40 mln tot f 100 mln. Vast staat dat hij er persoonlijk wèl bij voer. Vóór de oorlog had hij een 'vermogen' gehad van welgeteld 153 I Rm - nu gafhij voor zijn particuliere uitgaven (hij bewoonde een grote villa en hield er twee grote auto's op na) per maand tussen de f 40 000 en f 50 000 uit; hij bracht bovendien een bedrag van meer dan een miljoen Rm naar Hamburg over waar het bij diverse bankinstellingen geplaatst werd. Het is alleszins mogelijk dat deviezensmokkel hierbij een rol heeft gespeeld. In de tweede helft van '43 kwam Sommer in moeilijkheden. De aard daarvan kennen wij niet precies; wij weten wèl dat hij in conflict geraakte met de Sicherheitspolizei en met Fiebig die hem eigenzinnig en ondisciplinair optreden verweten. Hij kreeg toen de aanzegging dat hij Nederland diende te verlaten. Dat deed hij niet; met de hulp van vrienden dook hij min of meer onder bij de Kriegsmarine in ons land - in elk geval was zijn rol als organisator van Duitse zwarte aankopen toen uitgespeeld. Welnu, bij die aankopen had Sommer tenslotte minstens elf Joodse inkopers ingeschakeld van wie enkelen voor hem zaken deden onder hun eigen firmanaam. Dat was een nuttige camouflage: Sommer-zelf bleef dan op de achtergrond. Ook die Joodse inkopers verdienden grote bedragen; één hield aan transacties met Sommer tot een totaal van f 800 000 persoonlijk meer dan f 100 000 over en het spreekt vanzelf dat deze en dergelijke elandestien verworven bedragen niet bij de roofbank LippmaIm-Rosenthal-Sarphatistraat aangemeld werden.

XCNu dan Veltjens' oude relatie Heymann,

XCErnst Theodor Heymann, in 1892 in Berlijn geboren uit Joodse ouders die beiden gedoopt waren, had in de eerste wereldoorlog bij de Duitse luchtmacht gediend waarin hij, na meermalen onderscheiden te zijn, tot de rang van Hauptmann opklom; hij had er Veltjens leren kennen. In '21 was Heymann met een niet-Joodse vrouw getrouwd die de dochter was van een Duitse generaal. Hij had een firma opgericht die een aantal grote buitenlandse ondernemingen in Duitsland vertegenwoordigde; toen hij die firma in '31 moest liquideren, trad hij bij een groothandel in wapenen in dienst welks belangen hij in West-Europa waarnam. In '34 werd hij door de Gestapo gearresteerd - wij weten niet op welke gronden. Zijn schoonfamilie kreeg hem spoedig vrij. In '38 vestigde hij zich in Nederland waar hij een maatschappij oprichtte voor de handel met de Donaulanden, de n.v. Balta. Deze hield zich met allerlei transitozaken voor de Duitse industrie bezig waaronder wapenleveranties ten behoeve van Nederlands-Indië. Wij mogen Heymann dus bepaald niet als een willekeurige Duits-Joodse emigrant beschouwen: hij had kennelijk nog steeds goede relaties in Berlijn, ja er is aanleiding om te veronderstellen dat hij via Veltjens, misschien ook via anderen, had weten te bereiken, dat met zijn Joodse afkomst geen rekening werd gehouden: hij bezat een paspoort zonder J. In de eerste maanden van de bezetting ging de n.v. Balta zich op de export naar Duitsland toeleggen, maar in de herfst van '40 besefte Heymann dat ook hem gevaren konden dreigen. Na de publikatie van de verordening die alle ondernemingen waarin Joden een belangrijke rol speelden, verplichtte zich bij de Wirtschaftsprüfstelle aan te melden, nam hij contact met Veltjens op: kon deze hem wellicht beschermen? Veltjens zegde zijn steun toe.

XCBij de Blau-Aktion I wilde Veltjens aanvankelijk louter de n.v. Balta inschakelen (Sommer werd er eerst in een iets later stadium bij betrokken), maar Heymann ging niet zomaar op het hem gedane aanbod in: hij stelde zijn condities. Hij wilde niet langer dan enkele maanden bij de zwarte aankopen betrokken zijn en wenste voorts dat niet alleen zijn eigen gezin maar ook alle Joden die hij als inkopers zou aantrekken, met hun gezinnen tegen de Jodenvervolging beschermd zouden worden en dat zijn moeder en zuster die in Berlijn woonden, niet gedeporteerd zouden worden - het was Heymann bekend dat in de Duitse hoofdstad het deporteren van Joden in september' 41 was begonnen. Heymanns laatste conditie was dat zijn gezin en zijn moeder en zuster na afloop van de Blau-Aktion naar Zwitserland zouden mogen emigreren. Veltj ens accepteerde al die voorwaarden maar kon natuurlijk niet garanderen dat instanties als de Sicherheitspolizei hetzelfde zouden doen.

XCOp fmancieel gebied haalde Heymann Veltjens niet het vel over de oren:

hij ging accoord met een omzetprovisie voor de n.v. Balta van 1%daaruit moesten alle onkosten betaald worden plus zijn persoonlijke vergoeding die op maximaal f 75 000 bepaald werd. Met dat al gaf de nieuwe taak die Heymann in zijn dwangpositie aanvaard had, hem toch wel een onbehagelijk gevoel- wij hebben de indruk dat hij het eigenlijke werk, d.w.z. het contact met de inkopers, bij voorkeur aan twee andere Duits-Joodse emigranten overliet die miuder scrupules kenden: Heinz Bandermann en Max Fleischmann.

XCBandermann, een Halb-Jude, was in Berlijn waar hij compagnon was geweest in een textielfirma, een tijdlang lid geweest zowel van de NSDAP als van de SS totdat hij wegens zijn afkomst uit beide organisaties geroyeerd was; het schijnt dat hij eerst begin' 40 naar ons land kwam, waar hij in Den Haag Heymann bij toeval ontmoette; op diens uitnodiging ging hij voor de Blau-Alaion werken, aanvankelijk onder zijn eigen firmanaam: Heinz Bandermann. Fleischmann was een Volljude; hij was in Essen verkoopleider geweest van een schoenfabriek, had daar na de afkondiging van de Neurenberger wetten (september '35) zijn omgang met een niet-Joods meisje voortgezet, vernam in de herfst van '36 dat hem arrestatie dreigde, vluchtte naar Nederland, huwde in Londen met het meisje dat hem nagereisd was, en keerde toen naar ons land terug waar hij een firma oprichtte die in hoofdzaak rubberhakken in de handel bracht; het ijzeren zoolbeslag voor die hakken betrok zijn firma van de n.v. Balta - vandaar de relatie tussen Fleischmann en Heymann. Fleischmann werd eerst in maart' 42 bij de Blau-Aktion betrokken; hij werd in die maand in Amsterdam door de Sicherheitspolizei gearresteerd, wellicht op grond van de uit '36 daterende denunciatie, maar Veltjens kreeg hem op verzoek van Heymann vrij en Fleischmann trad toen bij de firma Heinz Bandermann als chef de bureau in dienst. Toen enkele weken later de Jodenster in ons land werd ingevoerd, werd bepaald dat Fleischmann en drie van de door Heymann aangetrokken Joodse inkopers de ster niet behoefden te dragen: zij werden dus bij de kleine groep van de Blaue Reiter ingedeeld. Bandermann viel als Halb-jude buiten de Jodensterregeling ; dat Heymann, die vier Joodse grootouders had, niet ook een Blaue Reiter-geval werd, zien wij als een sterke aanwijzing dat hij op grond van een vóór' 40 in Duitsland voor hem getroffen regeling niet als Jood gold. Men moet wel aannemen dat Heymann ook niet deelgenomen heeft aan de algemene Jodenregistratie krachtens verordening 6/41. Het feit van zijn Joodse afkomst was intussen bij de Duitsers met wie hij te maken kreeg, vrij algemeen bekend en Heymann wist dat de principiële Jodenvervolgers er van op de hoogte waren dat hij een Jood was - misschien voelde hij zich door de uitzonderlijke protectie die hij genoot, wel extra bedreigd. In feite hing zijn

lot van de invloed af die Goering kon uitoefenen,

XCEr werd in het kader van de Blau-Ahtion I door Sommer, de n.v. Balta en de firma Heinz Bandermann van alles ingekocht; bij tijd en wijle waren er ook anderen bij ingeschakeld, bijvoorbeeld voor de clandestiene aankoop van Amerikaanse dollars die weer gebruikt werden om diamant op te kopen - die actie werd door Plümer geleid. Het goederentransport kwam spoedig op gang ; het rapport van generaal Christiansen over december' 41 vermeldt dat reeds in die eerste maand waarin de Blau-Aktion I liep, voor f 700 000 aan goederen naar Duitsland gebracht was, 'wobei es sich hauptsächlich uni Textilien handeu,? In totaal werden in het kader van de Blau-Aktion I (die tot I juli' 42 voortgezet werd) zwart ingekochte goederen met een zwartemarkt-waarde van 268 mln R1I1 uit Frankrijk, België en Nederland naar Duitsland getransporteerd; wij weten niet, hoeveel daarvan uit Nederland afkomstig was was - wellicht goederen met een zwarte-markt-waarde van 40mlnRm.2

XCGelijk gezegd: die goederen waren voor het Duitse bedrijfsleven bestemd. Ten tijde van de Blau-Ahtion I werden dus door de onderdelen van de Wehrmacht, door de WalJèll-SS en door het Ostministerium, vermoedelijk ook door andere Duitse instanties, de zwarte aankopen van eindfabrikaten voortgezet. Al die Duitse gegadigden beconcurreerden elkaar en dreven de prijzen op. Wel gold de afspraak dat elke Duitse dienst die tot zwarte aankopen overging, het Reichskommissariat lijsten zou doen toekomen waarop het aangekochte gespecificeerd was, maar medio maart '42 moest SeyssInquart constateren (hij was daarbij volgens Rauter 'sehr erregt'3) dat nagenoeg niemand zich meer aan die afspraak hield. Er dreigde op dit gebied niet alleen in Nederland, maar ook in België en vooral in Frankrijk (waar zowel de zwarte kleinals de zwarte groothandel een geweldige omvang

1 1941', p. 13 (CDI, 14.0666 80). begon in Nederland op I december '41, in Frankrijk op I januari' 42, in België op I mei' 42. ging in die drie landen op I juli ,42 van start. In het kadet van beide acties tezamen is in de periode I december' 41 I december '42 uit ons land voor bijna 74 mln aan goederen naar Duitsland getransporteerd, ofwel gemiddeld voor ruim 6 mln per maand. Het is plausibel dat de Nederlandse zwarte groothandel in de eerste periode van zeven maanden per maand meer kon leveren dan in de tweede van vijf maanden. 3 Uittreksel uit brief, 17 maart 1942, van Rauter aan Harster 68 h).

aangenomen had) een complete chaos te ontstaan. Weer was het Veltjens die ingreep. Wat was logischer dan dat men de centralisatie van de inkoop en van de afzet van 'zwarte' grondstoffen en halffabrikaten uitbreidde tot de eindfabrikaten ? Anders gezegd: alle Duitse zwarte aankopen moesten gecentraliseerd worden. Zo kwam het in bezet West-Europa, maar nu ook in het Militdrgouuernement Serbien (waar men overigens maar weinig zou inkopen), tot de actie die wij de 'Blau-Aktion II' zullen noemen.

XCToen Goering het plan voor die actie goedgekeurd had, werd op 21 mei '42 in het Reichswirtschaitsministerium te Berlijn een grote conferentie belegd waar, behalve dat departement, ook het Reichsministerium [ür Bewaffnung und Kriegsproduktion, het Reichsernahrungsministerium, de Wehrmacht en het Rohstoffamt van Rimmler (de inkoopcentrale van diens wijdvertakt imperium) vertegenwoordigd waren. Veltjens zette er zijn plannen uiteen.' Een effectieve bestrijding van de zwarte markt was, betoogde hij, onmogelijk. Ongecoördineerde aankopen op de zwarte markt waren evenwel schadelijk voor de Duitse oorlogseconomie en voor Duitslands prestige - zij ondermijnden bovendien de discipline en werkten de corruptie in de hand; voor dat laatste moest men maar 'das Publiieum bestimmter VergniJgungslokale in Paris' in ogenschouw nemen; daar waren Duitse officieren onder die zich kennelijk door zwarthandelaren geld lieten toestoppen. Men diende dus, zei Veltjens, op een ander systeem over te schakelen: dat 'der zentralen Erjassung und Nutzbarmachung der schwarzen Marhte ... Leteten Endes", zo betoogde hij,

XC'kommt es darau{ an, dass nicht wie bisher die Schwarzhdndler des besiegten Auslandes die einzelnen deutschen Dienststellen gegeneinander ausspielen und daraus ihre Vorteile ziehen. sondem dass die deutschen Dienststellen unter einer xentralen Fiihrung, die den gesamten schwarzen Markt kontrolliert, die ausländischen Schwarzhändler zum Nutzen des Reiches gegeneinander ausspielen.'

XCBij die nieuwe aanpak wilde Veltjens de nodige experts inschakelen van de Reichsstellen of van door die Reichsstellen genoemde 'Vertrauensjirmen"; die experts moesten waarborgen dat de goederen die men zwart zou aankopen, van goede kwaliteit waren. De betalingen zouden geschieden door vier vennootschappen die staatseigendom waren - één daarvan was de RohstojJ handelsgesellschaft m.b.H. (de 'Roges') die in Den Haag een kantoor had en die wij, evenals Veltjens. al eerder noemden in het verband van de Weihnacht aletien. Strikte controle leek Veltjens wenselijk: in Parijs, Rijssel, Brussel, Den Haag en Belgrado moesten Überwachungsstellen opgericht worden, vooral

1 Verslag: Neur. doe. RF-I09.

ook om er tegen te waken dat men zich door de zwarthandelaren liet afzetten. 'Das Ergebnis der Sitzung kann dahin zusanimengejasst werden, zo werd na afloop van de discussie die op Veltjens' uiteenzettingen volgde genoteerd, 'dass alle betelligten Ressorts 111itder Erteilung des vorgeschlagenen Aujtrages an Oberst Veltjens einverstanden sind' - d.w.z. met een formele opdracht van Goering aan Veltjens om de Blau-Aktion van start te laten gaan. Die opdracht werd neergelegd in een brief van Goering d.d. 13 jLilli' 42; SeyssInquart ontving er een afschrift van.'

XCMet een Duitse delegatie waartoe ook een vertegenwoordiger van Himmlers Rohstoffamt behoorde, SS-Sturmbannführer Kurt Hanke, reisde Veltjens vervolgens naar Parijs, Brussel en Den Haag. In Den Haag voerde hij op 8 en 9 juli de nodige besprekingen; er bleek daar o.m. dat een functionaris van de Zentratauftragsstelle tot op dat moment door middel van eigen inkopers voor 5 mln Rm aan goederen voor het Ostministerium ingekocht had ook die actie moest in de Blau-Alaion II opgaan. Op Ia juli bracht Veltjens aan Seyss-Inquart rapport uit, zulks in aanwezigheid van Schmidt, Rauter, Bene en enkele hoofdambtenaren van het Reichsleommlssariat. Tegen de zwarte aankoop van levensmiddelen maakte Seyss-Inquart bezwaar, overigens ging hij met de gehele actie accoord. Afgesproken werd hoe de bestaande organisaties voor de clandestiene inkoop de markt enigermate zouden verdelen: zo zou bijvoorbeeld Fiebig o.m. via Kapitan Sommer non-ferrometalen, kabels, machines, werktuigen, textiel en leder gaan inkopen, de 'Gruppe-Heymann' 'Rohsto}fe und Waren al/er Art' - 'anderen Dienststellen oder Priuatpersonen ist', zo werd vastgelegd, 'jede Tätigkeit auf dem schwarzen Markt verboten+" De nieuwe Überwachungssielle werd 'eine Dienststelle des Reichskommissars', Hanke werd er de chef van. Aan hem zouden experts toegevoegd worden voor leer, textiel, metalen, huishoudelijke voorwerpen, pelterijen, wol, lompen en machines. De Roges werd 'die jinanzielle Trägerin des gesamten Verjahrens' , 'der Abtransport der gekauften Waren' (daarvoor zou hoofdzakelijk de Duitse transponfirma Kiihne & Nagel zorgen) 'erfolgt als Wehrmachtsgut, der Herr Reichsjinanzminister hat die zollfreie Einjuhr in das Reichsgebiet zugestandenl?J.

1 Van het verslag van de Berlijnse vergadering van 21 mei en van Goerings brief van 13 juni kwamen binnen het en andere Duitse bureaus in bezet Nederland verscheidene kopieën in omloop; Goerings brief en de door ons aangehaalde passage uit het verslag werden eind januari '43 door gepubliceerd. 2 Dit verbod werd begin augustus door generaal Christiansen aan zijn ondergeschikten doorgegeven in een circulaire waarvan 750 exemplaren ver zonden werden. 3 Notitie, 28 juli 1942, van Veltjens (Doe II-663, a-a).

XCNiet zonder innerlijke bezwaren had 'der Herr Reiihsjinanzminister', Lutz Graf Schwerin von Krosigk, die medewerking toegezegd. Hij beschouwde Veltjens' actie als een lapmiddel: aanvankelijk zou door de Blau-Aktion II het prijzenniveau op de zwarte markt misschien wel gaan dalen, maar het zou, voorspelde hij, spoedig weer stijgen, 'schon deshalb ... weil die behördliche Inanspruchnahme des Schwarzwarenmarkts durch Deutschland jede Initiative der verantwortlichen Stellen der in Frage kommenden Ldnder lähmt, Preise und Lehne stabil zu halten, was wir ihnen auf der anderen Seite unausgesetzt zur P.fiich: machen:' 1

XCGoering en Veltjens trokken zich van dat bezwaar niets aan; het zou zich trouwens pas openbaren wanneer de Blau-Aktion II tot de 'veranturortluhen Stellen der in Frage kommenden Länder' doordrong - dat zou men door strikte geheimhouding trachten te voorkomen. Tot zijn ergernis werd Schwerin van Krosigk dus gedwongen, Goering de beschikking te geven over de enorme bedragen die deze voor zijn zwarte-markt-aankopen aanvroeg: 300 mln Rm eind juli '42, opnieuw 300 mln eind september. Toen Goering begin november wéér 300 mln aanvroeg, wilde Schwerin von Krosigk slechts ISO mln toestaan. Dat liep verkeerd voor hem af: 500 mln moest hij nu ter beschikking stellen, en in februari '43 400 mln, begin mei voor de afwikkeling van de gehele actie nog eens 500 mln.

XCVoor Blau-Aletion I en Blau-Aktion II tezamen zijn in het jaar' 42 ruim I po mln R11I ter beschikking gesteld en in '43 nog eens 900 mln in totaal dus ruim 2,2 miljard R111. Wij nemen aan dat dit bedrag ook grotendeels besteed is, d.w.z. dat er aankopen voor zijn gedaan op de zwarte markt. Nadere gegevens zijn evenwel slechts bekend voor de periode tot I december '42.2 Toen was in totaal bij de Blau-Aktion I voor 268 mln Rm aan goederen ingekocht, bij de Blau-Aktion II voor 840 mln bij elkaar dus voor I 108 mln Rm, landelijk als volgt verdeeld: Frankrijk 84 %, België 9 %, Nederland 7% (en Servië 0,1%). Van die 1,1 miljard Rm was ca. 25% aan metalen besteed, bijna 40% aan textiel en ruim 10% aanleder, huiden en pelterijen. Voor deze goederen was de gemiddelde zwarte-markt-coêfficiênt in Frankrijk 6t geweest, in België bijna 7, in Nederland ruim 5 (men kan hieruit afleiden dat de zwarte markt in Nederland kleiner was dan in België en Frankrijk). In Nederland was het totale in het kader van Blau-Aktion IBrief, 15juli 1942,vanSchwerinvon Krosigkaan o.m. Goering,von Ribbentrop, Funk, Speer,Backe, Sauckel,Fischböcken het Oberkommando der Wehrmacht 15732-41).NI. uit Veltjens'als(Neur. doc. PS-1765,

1 L. 2

en uitgegeven bedrag, bijna 74 mln Rm, hoofdzakelijk besteed aan textielstoffen (75%), non-ferrometalen (9%) en leder, huiden en pelterijen (6%). Welte verstaan: deze gegevens beslaan slechts de periode tot I december' 42 en de Blau-Aktion is nadien nog voortgezet tot in de lente van '43. Met zekerheid weten wij slechts dat de zwarte textiel-aankopen in ons land, die per I december '42 ruim 55 mln Rm bedroegen, per I april '43 tot 114 mln Rm opgelopen waren. Het totaalbedrag voor de aankopen onder Blau Aktion I en heeft in ons land vermoedelijk tussen de 200 en 250 mln Rm gelegen.

XCNemen wij nn aan dat de zwarte-markt-coëfficiënt in de laatste fase van de Blau-Aktion nog iets steeg, dan zou een en ander betekenen dat Duitsland door beide acties goederen verwierf die een normale waarde hadden van hoogstens 40 mln Rm. Het lijkt nuttig, er aan te herinneren dat in de eerste vier bezettingsjaren door de Nederlandse industrie voor een waarde van ruim 4 000 mln Rm aan Duitse orders afgeleverd werd ofwel gemiddeld 1000 mln Rm per jaar. Biau-Aktion I en II besloegen ongeveer anderhalf jaar; wat zij voor Duitsland aan goederen opleverden, was dus niet meer dan ca. een veertigste van hetgeen bezet Nederland alleen al op de industriële sector 'normaal' produceerde. En voor die paar procent extra moest de Duitse overheid, het Reichsleommissariat inbegrepen, zich schuldig maken aan de meest kwalijke praktijken! Praktijken bovendien die het ordelijke karakter van de Nederlandse bezettingseconomie in de wortel aantastten. Dat Seyss-Inquart de zwarte aankopen door allerlei officiële Duitse instanties van den beginne af getolereerd had, was al een beleidsfout geweest; hij zou spoedig leren inzien dat het feit dat hij ook aan de Blau-Aktion zijn goedkeuring gehecht had, een kapitale blunder was. Uiteraard zou dat inzicht hem vooral bijgebracht worden door Fischböck die als Reichskom missar für die Preisbildung in Duitsland verantwoordelijk was voor de stabiliteit van het prijzenniveau - een stabiliteit die Goering en Veltjens bij hun acties tot afroming van de zwarte groothandel in bezet West-Europa naar vermogen ondermijnden. Daar kwam dan nog bij dat Veltjens er niet eens in slaagde, de zwarte aankopen in Nederland effectief te centraliseren. Toen de Blau-Aktion al vijf maanden aan de gang was, rapporteerde de Wehr machtkommandantur-Maastricht dat 'die sogenannten Einkaufkommandos von Wehrmachtteilen aus dem Reich und den benachharten Westgebieten' (België en Frankrijk dus) zich in de maand december '42 'besonders betätigt' hadden; van één Einkau/kommando uit Düsseldorf was gebleken dat het sinds de zomer bezig was geweest, in Limburg inkopen te doen.! Dit verschijnsel heeft zich